Zientziak komunitatearen zerbitzuan egon beharko luke, eta ez merkatuaren esanetara. Hala aldarrikatu du Carmen Estrada fisiologo eta filologo klasikoak (Sevilla, Espainia, 1947). Horretarako, ezinbesteko deritzo zientzia teknologiatik bereiztea, antzina bezala. «Gaur egun, zer da garapena? Gero eta gehiago edukitzea. Ahal dutenek, noski, ze oraingo berdintasunik eza ez baita aurretik inoiz existitu». Bilboko Azkuna zentroak antolatutako Gutun Zuria jaialdian izan zen Estrada joan den astean.
La herencia de Eva liburuan (Evaren herentzia; Taurus, 2024), zientifikotzat jotzen duzu Evaren ekintza. Zergatik?
Genesiaren arabera, Evak, bere jakin-minaren senak bultzatuta, jakintzaren fruitua jan zuen —bazekielako zer zen—, eta, ondoren, Adami eman zion. Baina kontakizun hori hainbat modutara interpreta daiteke. Nire ustez, zientziaren hiru etapak islatzen ditu: batek zerbait jakiteko bulkada dauka eta ikertzen du, jakitea lortzen du, eta aurkitu duen hori argitaratu egiten du, besteek erabili eta osatu ahal izan dezaten. Nire ustez, tradizio misogino judu-kristauak bere egin du mito hori; baina, gaur egungo emakume zientzialari baten ikuspegitik, nik ere neure egin nahi dut mito hori, eta erabili.
Transmisioa ezinbestekoa da, beraz?
Hala izan da historian zehar. Baina gaur egun, giza jarduera guztiak bezala, zientzia ere komertzializatuta dago, eta jada hurrenkera ez da ikertzea, aurkitzea eta publikatzea. Kontrara, zientziaren emaitzetatik etekin ekonomiko bat lor daitekeenez, zientzialariek joera dute aurkikuntzak ezkutatzeko, horien patentea egiteko. Beraz, uste dut zientziaren nortasuna galtzen ari dela. Nire ustez, zientzia historiaurrean hasi zen, eta, ordutik, hau izan da gizakiontzat: jakin-mina duten pertsona batzuek natura begiratzea eta elkarri esplikatzea, ez kontakizun bat sortuz, baizik eta galderak eta hipotesiak eginez.
Zer harreman dago pentsamendu mitikoaren eta pentsamendu zientifikoaren artean? Lehena bigarrenaren ernamuina izan al da?
Nire ustez, pentsatzeko bi modu desberdin dira, ez dago nahasketarik haien artean. Ezagutzen ez dugun eta ezinegona sortzen digun fenomeno baten aurrean erreakzionatzeko bi modu daude. Bata: kontakizun bat egitea, hau da, mito bat sortzea. Adibidez, K.a. VII. mendean, Hesiodok Teogonia obran esplikatu zuen hasieran Kaosa existitzen zela, baita Gea —lurra— eta Urano —zerua— ere, Gea eta Uranorengandik titanak jaio zirela… Beste modua: apur bat beranduago, K.a. VI. mendean, Tales eklipse bat aurreikusteko gai izan zen, eta garai bereko Miletoko beste zientzialari batzuk galdetzen hasi ziren ea zertaz eginda dagoen materia, ea uraren edo airearen transformazio bat ote den, harik eta Demokritok esan zuen arte agian partikula txiki batzuk daudela —atomo izena ipini zien—, eta balitekeela materia agertzea haien konbinazioaren ondorioz.
Ezjakintasunari heltzeko bi modu erabat desberdin dira. Istorio bat kontatzea azkarragoa da, baita lasaigarriagoa ere, kontakizun bat bukatu egiten baita; baina, beste bideari jarraitzen bazaio, aukerak zabaltzen dira, eta irekita utzi. Aurreneko atomistek ez zekiten 25-26 mende geroago atomoak existitzen direla ziurtatuko zuela Einsteinek. Baina, bien bitartean, atomisten katea hedatu egin da, ideia ez da desagertu.
«Zientzia hau izan da beti gizakiontzat: jakin-mina duten pertsona batzuek natura begiratzea eta elkarri esplikatzea, ez kontakizun bat sortuz, baizik eta galderak eta hipotesiak eginez»
Jakin-mina berezkoa dela defendatzen duzu. Beraz, zientziaren inguruko interesa ere berezkoa da?
Nik uste dut baietz. Baina jakin-mina hiltzea oso erraza da haurrak ez badira ondo hezten. Hezkuntzak jakiteko behar bat sortu behar du haurrengan, eta beren kabuz esperimentatzen utzi behar die. Baina hezkuntzak, sarritan, inbutu batekin legez elikatzen ditu: umeei ahalik eta eduki gehienak sartzen saiatzen da; memoriaren bidez asimilatzen dituzte, baina ez dituzte lantzen. Zientziaren inguruko jakin-mina, artearen edo musikaren ingurukoa bezala, sustatu egin behar da; bestela, desagertu egingo da.
Zientziak ere mitoak sortu ditu? Garapenaren mitoaz mintzo zara liburuan.
Esango nuke mito hori ez duela zientziak sortu, baizik eta gizarteak, zientzian bermatuta; ideologiaren eta ekonomiaren eskutik eratu da mito hori. Zientzia eta teknologia batu zirenean sortu zen, Bigarren Industria Iraultzan, XIX. mendean. Hasierako teknologiek oso harrera ona izan zuten: elektrizitateak hiriak antzaldatu zituen, garraioa abiatu zen, hiria gorantz hedatu zen igogailuei esker…
Nola aldatu da egoera?
Gaur egun, negozioak gidatzen du teknologia. Hor sortzen da garapenaren mitoa: uste dugu gero eta gauza gehiago eduki behar dugula. Baina hori ez du zientziak eragin, baizik eta kapitalismoak eta neoliberalismoak. Gero eta jende gutxiagori mesede egitera bideratuta dago jakintza. Horrenbestez, uste dut zientziak teknologiatik bereizi behar duela eta bere bikotekidea berreskuratu: filosofia. Hau da, etikari lotuta egon behar du, benetan balio duten gauzak iker daitezen.
Adibidez?
Ekologia. Zientzialari ekologoak ari dira polo kasketak kontrolatzen, aztertzen nola ari den galtzen bioaniztasuna, espezieak zer-nolako abiaduran ari diren desagertzen, deforestazioak zer eragin duen kliman…
«Alexandriako Heronek lurrun makina asmatu, eta esfera bat birarazi zuen. Bada, jostaketa gisa erabili zuen: ez zion erabilera tekniko bat eman»
Izan ere, historikoki zientzia eta teknika —edo teknologia— ez dira eskutik joan, ezta?
Ez. Areago, Antzinaroan, klase sozial ezberdinetakoak ziren. Zientzialariak filosofoak ziren, eta bizitzako alde teknikoak artisauen esku zeuden. Artisauak oso miretsiak ziren, itsasontziak sortzen zituztelako, ezinbestekoak greziarrentzat. Kasu baterako, Alexandriako Heronek lurrun makina asmatu, eta esfera bat birarazi zuen. Bada, jostaketa gisa erabili zuen: ez zion erabilera tekniko bat eman.
Zientzia eta teknologia elkartzearen ondorioz, zientziak balioa galdu al du?
Eragina izan du horrek. Diru laguntzetarako deialdietan, patenteak egiteko aukera duten proiektuak lehenesten dira. Nik proiektuak ebaluatu izan ditut: aspaldiko kontua da, gauzak aldatu dira ordutik, baina, nire azken aldietan, jada hasiak ziren lehenesten produktu bat edo patente bat lor zezaketen proposamenak, momentuz ageriko aplikaziorik ez duten baina mundua ulertzen lagunduko diguten proiektuen gainetik. Oraingo kudeaketak mesede egiten dio zientzia produktiboari; ekonomiari, azken batean.
Zer iritzi duzu kolaborazio publiko-pribatuaz?
Edukien arabera, zientzia horrela bereiz daiteke: oinarrizko zientziak eta aplikatuak. Oinarrizkoak dira jakintza bilatzen dutenak; ikerketa horiek estatuak finantzatzen ditu beti. Baina etekin ekonomikoa izan dezakeen aurkikuntza bat gertatzen denean, orduan batzen da enpresa pribatua, aurkikuntza erosi eta patentatzen du, eta garatu egiten du; konparatu ere ezin da egin ikerketa batek eta besteak behar duten lana. Adibidez, COVID-19aren txertoa teknika berri bati esker garatu zen: ikusi zen RNA mezulariarekin txertoak egin zitezkeela, patogenoak erabili beharrean. Alemaniak finantzatu zituen ikerketa horiek. Pfizer jabetu zenean hortik txerto bat lor zitekeela, patentatu egin zuen. Kolaborazio publiko-pribatuak alde pribatuari egiten dio mesede, eta ez bakarrik zientzian, baita osasungintzan eta hezkuntzan ere. Kolaborazio publiko-pribatua ez da ona komunitatearentzat, baizik eta etekin ekonomikoa lortuko duen gutxiengo batentzat.
