Iruñeko Arrosadia auzoan bada etxabe bat urdin argi kolorekoa duena kanpoaldea, eta ezustekoz betea barrualdea. Ez esan inori, baina 24.000 landare daude bertan apailatuta. Bestela esanda, Mikel Lorda Lopezen bizitza (Iruñea, 1959). Haren herbarioa. Tamaina, jatorri, klase eta kolore guztietako atlas, gida eta liburukoteen artean loratutako desordena ordenatua. Bildu gabe dauka atea, eta kirika ari da kazetaria, abisatu gabe. Lokiz mendilerroan (Nafarroa) bildutako Damasonium polyspermum lehortua ari da paper fin bat gainean jarrita kalkatzen, maisuki. Horixe baita bera: botanikari maisua. Betaurrekoak kendu ditu, eta bostekoa ematera jaiki da. Begi horietan bada bizia, eta izate horretan bada umiltasuna.
Non gaude, zer da hau guztia?
Nire herbarioa da hau. Landareak eta liburuak gordetzeko leku bat. Hemen gordetzen dut orain lehen etxean neukan guztia. Pilatu egiten dira gauzak halakoetan, eta etxabe bat hartzea erabaki nuen. Hemen pasatzen ditut egunak. Gainera, erretiroa hartu nuenetik, denbora gehiago daukat honi eskaintzeko.
Gehiago?
24.000 plegu inguru daude hor atzean gordeta.
Zenbat ordu hemen?
Bizi oso bat. Gutxienez, zortzi ordu egunean. Baina gustura egiten diren gauzak dira.
Nondik datorkizu grina hau?
Txikitatik erakarri izan naute natur zientziek. Oso gustura ibili izan naiz mendian. Nerabea nintzela hasi ginen mendira irteerak egiten, eta neure buruari esaten nion: «Zergatik ez ditut irteera hauek baliatzen zerbait egiteko?». Eta hasi nintzen poliki-poliki landareekin, eta gaur arte.
Ama omen zenuen lorezalea.
Egia da, bai. Asko gustatzen zitzaizkion. Askotan etortzen zen nirekin batera mendira egindako irteera horietara. Gustura ibiltzen ginen landareak biltzen. Interes handia zeukan.
Iruindarra zen?
Ez, Erronkaribarrekoa. Ez zen oso ohikoa bere garaian, baina asko irteten zen bakarka mendira.
Nola zuen izena?
Anunciacion Lopez. Oso litekeena da, bai, grina hori harengandik jaso izana.
Euskara ere bai?
Ez, gazteagoa nintzela ikasi nuen.
Non egin zenituen lehen ikasketak?
Maristekin lehenbizi, institutuan gero, eta unibertsitatera handik.
Nora?
Ingeniaritza agronomoa ikasi nuen aurrena Atarrabian [Nafarroa], eta Ingurumen Zientzietan lizentziatu nintzen gero, UNEDen bidez. Peraltan [Nafarroa] hasi nintzen irakasle gisa, eta Iruñera aldatu nintzen gero, Nekazaritzako eta Basogintzako Ikastetxe Integratura. Katedradun egin nintzen tarte horretan, eta erretiroa hartu arte aritu naiz irakasle lanetan bertan.
Zer eman dizu irakaskuntzak?
Irakatsi egiten da, eta ikasi egiten da. Eta garaiak ere oso ezberdinak izan dira. Hasiera hartan, ikasleek errespetuz begiratzen zieten irakasleei; denboraren poderioz, gauzak aldatuz joan dira. Baina oso gustura aritu naiz irakaskuntzan. Saiatu izan naiz haien gustuko klaseak prestatzen, eta uste dut lortu izan dudala.
Noiz jubilatu zinen?
Duela bost urte.
Jakintza zabaltzeari sekulako garrantzia ematen diozu.
Izan ere, zertarako balio du norberak ikasi eta gordean duenak, ez bada zabaltzen? Bakoitzak dakiena zabaltzea eta konpartitzea ezinbestekoa da. Jendeak jakin egin behar du; jakiten bada, kontserbatu egin daiteke. Bestela, ezinezkoa da.
Zure gidak eta liburuak ez dira, beraz, Mikel Lordak asko dakiela erakusteko?
Ez. Nik gida, liburu eta artikulu horiek jendearen esku uzteko idazten ditut. Jendeak ikas dezan zer daukagun hemen, eta hortik etor dadin daukagunaren kudeaketa, kontserbazioa... Zertarako balio du bakoitzak dakiena, edo ikasi duena, gordetzeak?
Baina zuk argitaratutako azken liburua autoeditatu egin duzu? Ez du jakintza horrek beste errekonozimendu edo laguntza mota bat behar?
Bai, egia da, horretan badago hutsune bat. Natur zientzietan askotan gertatzen da hori: inportantzia handirik ez zaiola ematen egindako lanari. Eta pena da hori, badagoelako jende asko oso interesgarria dena, gauza asko egiten dituena, baina oso gutxi zabaltzen da haien lana.
Bidean datorrenak, Nafarroako floraren atlasak, izango du laguntzarik?
Zorionez, bai. Nafarroako Gobernuak argitaratuko du. Iaz jarri nintzen haiekin harremanetan. Erakutsi nien egindako lana, eta asko gustatu zitzaien. Ez zegoelako halako lanik argitaratuta. Horretan ari gara orain. Aurten ez dakit, baina datorren urtean argitaratuko dugu. Nire partea egina dago. Maketatze eta zuzentze lanetan ari gara orain.
Badu errekonozimendurik botanikak?
Oinarrizko zientzia bat da, baina atentzio gutxi jartzen zaio. Ez zaio inportantziarik ematen.
Ez duzue behar beste indar egin?
Ziurrenik saretzea falta izan zaigu, eta ongi saltzea ere bai. Bakoitza bere kasa ibiltzen da horrelakoetan askotan. Ikerketa zentro batean lan egiten baduzu, aukera gehiago duzu zeure lana erakusteko. Nahiz eta geure artean oso harreman ona daukagun, oso bakarka aritu gara ziurrenik. Horregatik bildu ginen Donostian, Aranzadi zientzia elkartean, eta horregatik hasi ginen elkarrekin irteerak antolatzen: denok biltzeko, geure arazoez hitz egiteko...
Zeintzuk izan dira zuen erreferenteak?
Euskal botanikariontzat oso inportantea izan da Jakako Ekologia Institutu Piriniotarra. Pedro Montserrat botanikariak bertan egiten zuen lan. Hil zen arte, aita baten modukoa izan zen niretzat. Berak irakatsi zidan gauzak nola egin, eta mantendu. Oso ikuspegi zabala zeukan. Institutu hori erreferentziazkoa da botanikariontzat. Oso harreman ona daukagu haiekin, eta elkarlanean aritzen gara.
Iñaki Aizpuru, Pello Urrutia, Pilar Catalan... 1980ko hamarkadan lan eskerga egin zenuten. Belaunaldi berriak badatoz?
[Asperen egin du] Hala izan bedi! Jende gazteari ez zaio asko gustatzen botanika kontuetan sartzea. Aranzadin badago gazte belaunaldi interesgarri bat, baina gazteei asko kostatzen zaie. Hor nonbait, ez dute garbi ikusten botanikak zertarako balio duen. Unibertsitatean botanika ematen dute, baina jendeari etekin handiagoa ematen duten zientziak gustatzen zaizkio: biologia molekularra eta halakoak. Aipatu duzun 80ko hamarkada horretan ikerketa asko-eta egiten ziren. Orain, apenas.
Dena egina dagoelako izango da?
Agian hori da, bai, pentsatzen dutena [barrez]. Zertarako gehiago? Baina ez da hala. Hau betiko lana da, egunero agertzen dira gauza berriak, baina horrek ez du jendea erakartzen. Botanikaren alorrean eta Europa osoan gertatzen da: ikerlari geroz eta gutxiago dago.
Izan ere, zertarako balio du botanikak?
Pentsa: energia eolikoko haize errotak jartzeko, errepide eta azpiegitura berriak egiteko... oinarrizko datuak behar dira. Eta oinarrizko datu horien artean dago botanika. Jakin behar da, adibidez, haize errotak jarri behar dituzten mendi magal horretan, edo errepideak zeharkatuko duen lursail horretan landare babesturen bat dagoen. Oinarrizko datu hori botanikak emango digu. Beste hainbat gauzatarako ere bai, baina interes materialari begira, hori da adibide bat.
Zein da zure jarduteko modua?
Irteerak planifikatu egin behar dira, hori ezinbestekoa da. Ez zara joaten joate hutsarengatik. Landarea jaso —babestua bada, tentu handiz ibili—, hona ekarri, sailkatu, lehortu, etiketak egin, datu basean apuntatu, eta herbarioa osatu. Herbarioan dagoen landare hori lekuko bat da.
Lekuko asko aspaldikoak dira.
Nik ikertu ditut duela berrehun urte baino gehiagoko landareak. Herbario ofizialetan, ondo gordeta, primeran mantentzen dira.
Milaka ordu, ehunka irteera, asteburu... Oraindik maite zaituzte etxean?
Ez naute bota, ez [barrez]. Maite naute oraindik. Ongi moldatzen gara. Emazteari asko gustatzen zaio nirekin lore eta landare bila ateratzea. Igandero joaten gara. Oporretan ere gauza bera egiten dugu: «Nora joango gara? Algarvera? Zer ikusiko dugu han? Bertako berezitasunak bai, baina landareak ere bai».
Baduzue landarerik etxean?
Baten bat, apaingarri gisa. Beste guztiak hemen daude [barrez].
Eta semeak ez du honetarako afiziorik izan?
Txikia zenean, hura ere gurekin etortzen zen. Baina mendira hainbestetan joatearen poderioz, ez dut esan nahi gorroto duenik, baina... Orain hasi da berriro mendira ateratzen.
Kirol kazetaria da?
Bai. Futbolari buruzko liburu bat atera du duela gutxi [Futbolistas. Entre la cima y el abismo. Iñaki Lorda Alfaro].
Zein da gure botanikaren berezitasuna?
Oso klima ezberdinak ditugula. Mendiko klima daukagu, atlantikoa, hegoaldekoa... Multzo handi bat osatzen dute denek, eta horregatik daukagu hemen halako bioaniztasuna. Oso interesgarria da eremu berean hori guztia edukitzea.
Eta osasuntsu gaude?
Klima aldaketak eta azpiegiturek osasun hori kolokan jartzen duten arren, baietz esango nuke.
Zerk eragiten du kalte gehien?
Lurzoruaren erabilerak izan duen aldaketak. Duela urte asko gurean zeuden landare asko desagertu egin dira. Klimaren aldaketak eragiten du, baina azpiegiturek gehiago.
Neurgailu apartak baitira landareak.
Erabat.
Zuek katalogatu dituzue daudenak. Atzetik datozenei tokatuko zaie desagertu direnen berri ematea?
Oso litekeena da. Zaila da aurreikustea zer gertatuko den, baina norabide horretan goazela dirudi. Landareak desagertu direla agerikoa da. XVIII. mendean zeuden landare asko orain ezin dira aurkitu. Datozenei ere hori gertatuko zaie.
Eta berriak badaude?
Oraindik badago zer deskubritu, bai. Gurera landare berriak hasi dira gerturatzen, beste batzuk aldentzen...
Hibridazioak ere badu eragina?
Bai, zenbat landare generotan halakoak gertatzen dira: nartzisoetan, orkideetan...
Eta horrek zuen lana zailtzen du?
Zailtzen du, eta aberastu. Denetarik. Sailkatzeko garaian zailtasuna da, baina ikusten duzu hibrido horiek badutela moldatzeko gaitasuna ere. Pentsatzen baita landare batzuk desagertu egingo direla nahitaez, baina landareek badute moldatzeko gaitasuna ere.
Lilipak «gatazkatsuak» direla diozu. Zergatik?
Zailak izaten direlako sailkatzeko, eta eztabaida eragiten dutelako. Asko hibridatzen dira, eta identifikatzeko gakoak ez dauzkagu horren ondo eginda. Horregatik da horren interesgarria gure arteko harremana eta eztabaida. Horretan ere bada interesgarria botanika: ez da inoiz amaitzen.
Zure lana ere ez.
Nafarroako flora baskularraren atlasa prest dago; inprimategira eramatea baino ez da falta. Eta ari naiz beste bat prestatzen: Nafarroako landare mehatxatuen liburu gorria.
Askotan gehiago erakartzen gaituzte mehatxatuek, daudenek baino?
Hori hala da. Daudenak inportanteak dira, baina mehatxatuak daudenak babesteko eskariak beste erakarmen bat sortzen du.
Friki batzuk zarete?
Eta tabernetan dabiltzanak ere bai orduan, edo mendian korrika ibiltzen direnak... Hau bizitzeko beste modu bat da. Frikiak? Bai, baliteke.
24.000 horien artean bat aukeratzeko eskatuko banizu?
Hori seme-alaben artean aukeratzea bezalakoa da. Baina egia da oso interesgarria izan zela Belaguan [Nafarroa] egin genuen aurkikuntza: Orkidea fantasma [Epipogium aphyllum]. Oso orkidea berezia da. Oso urria. Duela hogei bat urte topatu genuen. Oraindik ere han jarraitzen du. Ikusi dut aurten.
Eta gustuko zure toki hori?
Mendialdeko landareak gustatzen zaizkit asko. Aralar, Urbasa... baina, batez ere, Pirinioak. Larra aldeko eremuak: Orhi, Otsogorrigaina, Kartxela... Horren zailak direnez iristeko, ezusteko handiak hartu ditzakezu. Ez dakit ama zena ere han ibiltzen zelako izango den.
