«Irakurlerik gabeko hizkuntza ez da garatuko; eta, beraz, ahitu egingo da»

Afizio bat da itsatsia, askaezina; afizio bat da badaezpada beti eskura eduki behar dena. Elkarrizketaren une batean, poltsa ireki du Miren Billelabeitia irakasle ohi, idazle eta irakurzaleak (Mungia, Bizkaia, 1960); leitzen ari den liburua hartu du —Jose Carlos Mainerren Años de vísperas—, eta orri azpimarratuak haztatu ditu. «Nik beti irakurri dut, orain erretiratuta nago eta irakurtzen etorri naiz. Beti ekartzen dut arkatz bat, azpimarratzeko. Zertarako? Bada, igual ezertarako ez. Kontzentratzeko, gogoratzeko... Niretzat, irakurketa plazer bat da, baina baita hausnartzeko aukera ere».

Inoiz esan duzu batez ere irakurzalea zarela, beste ezer baino gehiago.

Bai. Nire ustez, irakurketak eta irakurzaletasunak ekarri naute orain nagoen lekura, nahiz eta ez jakin oso ondo non nagoen.

Irakaskuntzara ere literaturaren bidetik sartu zinen?

Bai. Euskal Filologia ikasi nuen, baina gehien gustatzen zaidan arloa literatura da. Eta faltan sumatzen nuen, alde linguistikoarekin edo fonologikoarekin konparatuta literaturak askoz ere leku txikiagoa baitzuen. Irakaskuntzan ere ikusi dut hori: batzuetan, zaila egiten dela literatura irakastea edo zaletasuna transmititzea. Hori ez dator testuliburuetan. Testuliburuetan idazle zerrenda bat daukazu, biografiak, liburu zerrenda bat... Memoriara oso lotutako arloa bihurtzen da.

Zer zentzutan?

«Ikasi hau, eta gero azterketa egin». Ariketa batzuk oso lotuta daude ulermenera, baina kontzeptua zabaldu beharko litzateke: ulermena ez da bakarrik galdera batzuk erantzun ahal izatea liburu bat irakurri ondoren. Agian, sentipenarekin, sentsazioekin, transmititzen dizunarekin zerikusia ere badauka.

Arriskutsua izan liteke literaturaren arloan ulermenaren kontzeptua erabiltzea? Literatura beti ulertu beharreko zerbait balitz bezala.

Ausarta izan behar da ulermenean bakarrik ez finkatzeko literaturarekiko azalpenak, edo bizipenak, zaletasunak... Ulermena inportantea da, eta garatu behar da, baina igual ez diogu hainbeste beldurrik izan behar kontzeptuari. Batzuetan, esaten dugu: «Hau ez dut gogoko, ez dudalako ulertzen». Eta pentsatzen dugu ulertu behar dugula zerbait logikoa literatur lan batean. Batzuetan, ez da horren garrantzitsua, ez da hain erabakigarria. Zer sentitzen den, zer inpresio hartzen duzun, horrek nora eramaten zaituen... hori ere izan daiteke oso inportantea. Eta, batzuetan, literaturaren balioa ulermen konkretu baten arabera baldintzatzen dugu.

Horrek zailtzen al du irakurzaletasuna bultzatzea?

Irakaskuntzan? Zailtzen du irakasleek ez irakurtzea. Eta asko daude. Nik batzuetan faltan sumatzen dut kanon bat euskal literaturan. Irakurketa kanon bat. Horrek ez du esan gura bakarrik irakurri behar ditugula eredu horretan daudenak, baina aukerak eman ditzake. Ikasturtean irakurriko ditugun liburuetatik bat edo bi kanon horretakoak izan daitezke: garantizatu behar dugu lan eredugarri batzuk ere irakurriko direla. Horretan inbidia handia diet beste literatura handiei: esan dezagun, espainol guztiek ezagutzen dute Kixote, gehienek irakurri dute apur bat; edo frantsesek Moliere; edo Shakespeare Ingalaterran... Baina horretarako, irakasleak irakurri behar du, eduki behar ditu aukeratzeko irizpide batzuk. Zenbat euskaldunek aipa dezakete euskal literaturako lan garrantzitsuren bat? Gutxik.

Zuri noiz piztu zitzaizun literatur zaletasuna?

Txikitan. Telebistarik ez zegoen... Asko jolasten ginen kalean, baina asko irakurtzen zen gurasoen etxean, izeko-osabenean, eta aitita biek ere irakurtzen zuten—amamak ez nituen ezagutu—. Lehenengo, egunkariak eta aldizkariak irakurtzen nituen, 1960 eta 1970eko hamarkadetan. Orduan bazeuden liburu batzuk ezin zirenak irakurri. Gero, liburu denda bat zabaldu zuten nire kalean. Gutxi gorabehera 9-10 urte nituenean, umeentzako liburuekin hasi nintzen; kioskoetan autore klasikoen abentura liburuak egoten ziren: adibidez, Quentin Durwarden abenturak [Walter Scott], Dickensen A Tale of Two Cities, Dumasenak... Komiki erara. Ikastetxean, bazegoen liburutegi bat, txikia, kaperan. Errekreoetan aukera genuen hara joateko; eguraldi txarra zegoenean, batez ere. 12 urte nituenean, irakasleak liburu batzuk ekarri zituen taldeka irakurtzeko, ikastetxeko ortuan. Nire taldeari Eneida tokatu zitzaion [Virgilioren poema epikoa].

Erabili dituzu klasikook ikasleekin. Nola hartzen dituzte?

Eneida ez dut erabili, baina, adibidez, badago Odisea-ren itzulpen eta egokitzapen oso on bat, Juan Kruz Igerabidek egin zuena: Ulises [Erein, 2007]. Badago euskaraz beste itzulpen bat, lehenagokoa, Santi Onaindiak egindakoa bizkaierara, baina gazteentzat pixka bat konplexua da. Igerabideren adaptazioa uste dut oso ona dela lehenengoko pausoak emateko. Egia da hasieran behartu egin behar dela; irakasleak eredu batzuk eman behar ditu. Zelan hartzen dituzten? Ondo; batzuei ez zaie gustatuko, normala da. Baina gustua ere egiten joan daiteke, eta horretarako irakurri behar da. Odisea-k abentura asko kontatzen ditu. Gazteak oso mitologia zaleak dira, eta, bestela, esperientzia pertsonalaren bidetik lotzen dira, leku urrun batetik etorri direlako agian, eta identifikatuta sentitzen direlako Telemako eta Ulisesekin, hogei urtean ez baitute elkar ikusterik izan: eurek ere familia daukate beren jaioterrian. Nik 13 urterekin irakurtzen nituen Jules Verne, Salgari... Askotan esaten da zailak direla. Zailak dira? Liburu bat konplexua bada, mundu korapilatsuak azaltzen baditu, aukera bat da, ez arazoa.

16 urterekin alfabetatu zinen euskaraz.

Diktaduran jaio nintzen. Mungian, ikastola bat sortu zen, baina guk ja 9 urte edo genituen. Franco hil zenean, institutuko lagun batek bazuen ikastaro batzuk emango ziren berri, eta Derioko [Bizkaia] Labayru institutuak antolatzen zituen alfabetatze ikastaroetan eman nuen izena, hamabost egun udan; horrela hasi nintzen alfabetatzen, bizkaieraz. Ordura arte, ez genuen euskal literatura ezagutzen.

Ahozkoa ere ez? Kondairak, ipuinak...

Bai, etxean amak kontatutako ipuinak, izekoek kantatutako kantak eta abar... Aitita ez zen osokontalaria.

16 urterekin hasi zinen euskaraz irakurtzen, beraz.

1976an, bai. Txomin Agirreren Kresala irakurri nuen lehenengoz. Ikastaro horietan bultzatu gintuzten. Eta gero baladak... Institutua amaitu nuenean, Euskal Filologian hasi nintzen.

Ikasleekin, elkarrizketaren bidez jorratu izan duzu literatura. Zergatik molde horretan?

Literatura eman nahi izan dugunean, irakurketa bultzatu nahi izan dugu; ez bakarrik nik, baita beste euskara irakasle batzuek ere. Hasieran, institutuan ikasitakoa egiten genuen, liburu bat irakurri eta iruzkin bat egiteko agindu: gaia, pertsonaiak, laburpena, denbora, lekua... Baina batzuetan, ikasleei zaila egiten zitzaien. Irakasle hasi nintzenean, bazegoen ja D eredua institutuetan, baina D ereduko ikasle guztiak ez ziren euskaraz hasi hiru edo lau urterekin; eurek hasi zirenean, oraindik ez zegoen denontzako euskal eredurik, eta irakurketa maila ez zen oso trebea.

Liburuez berba egitea izan zen konponbidea?

Askotan ikusten genuen ezin genuela irakurlea bakarrik utzi liburuarekin, klasean komentatu beharra zegoela: zer ulertu den, zer ez... Ez ziren tertulia-tertuliak, baina antzekotasun bat bazuten. 2000rako, dinamika desberdinak bilatzen hasi ginen. Tertulia literarioei buruzko publikazio batzuk zeuden. Liburuak zatika irakurtzen hasi ginen, eta hamabostero tertulia bat egiten. Pasarte bat aukeratu, eta komentarioa egin behar zuten. Komentario aske horren barruan, hasi ginen sartzen literaturaren irizpide batzuk, iritzia argumentatzeko. Liburuak berberak izan arren, komentarioak eta iritziak beti dira berriak, beti dago inoiz entzun ez duzun zerbait.

Odisea-z hitz egitean aipatu duzu batzuentzat euren bizipenen isla izan daitekeela; Norberak maite duena liburuan (Pamiela, 2022), Euripidesen Troiako emakumeak lanaz mintzo zara, testu klasikoek balio baitute egungo kontuak jorratzeko.

Begira oraingo Ukrainako gerrarekin. Troiako emakumeak-en, ikusten da esklabotza, esklabotza sexuala, eta zer gutxietsiak ziren Troiako hiritarrak. Galtzaileen ikuspegia da, inbadituen ikuspegia, eta hori ez da oso normala izan literaturan, batez ere garai hartan. Heroiak eta irabazleak goraipatzeko idazten ziren liburuak, eta grekoek grekoak goraipatzen zituzten, ahal bazen. Baina Euripides galtzaileen larruan jartzen da, haien bihotzetik eta begietatik idazten du.

Memoria historikoa ere landu duzu literaturaren bitartez, Ramon Saizarbitoriaren Lili eta biok (Erein, 2015) erabilita.

Urte askotan irakurri dugu liburu hori.

Ikasleen esperientziak liburu batean bildu zenituen: Aitita-amamen guda zibila (Erein, 2019).

Kasualitatea izan zen. Lili eta biok liburua interesatu zitzaidan alde desberdinetatik. Alde batetik, oso liburu literarioa da, ez bakarrik nobela bat delako: idazten ez duen idazle bati buruzko liburua da, eta kontatzen du nola sortzen zaion berriro idazteko gogoa, bat-batean. Idazteari buruzko idazki bat da. Beste alde batetik, erabil daiteke hizkuntza eta literatura irakasteko. Non dago hizkuntza guztia? Liburu batean. Eta Lili eta biok-en, badaude ere erreferentziak hainbat euskal idazleren gainean. Eta, gainera, oso lotuta dago 36ko gerrarekin, aitita-amamen oroimenarekin. Nobela horretan badago aitita bat, gerran bizi izan zena. Gertakari baten ondoren, oroimena bueltatzen zaio derrepente, pentsatzen du berak ere egia ezkutatu zuela, eta egia lurperatuta dagoela, usteltzen. Horrek ikasleengan galdera asko eragiten ditu. Beti dago fikzioaren eta errealitatearen arteko zalantza.

Nola saihestu?

Proba bat egin genuen: esan nien aitonari edo amonari galdetzeko zer gogoratzen zuen 36ko gerratik, eta narrazio batzuk idazteko; saiatzeko fikziorik ez egiten, egia kontatzeko. Bizipen batzuk ez dirudite garrantzitsuak, baina gero irakurtzen duzu Svetlana Aleksievitxen liburua Bigarren Mundu Gerra bizi zuten umeei buruz, adibidez, eta, gerra desberdinak izanda ere, eta umeak elkarrengandik milaka kilometrora egonda ere, esperientzia asko errepikatu egiten dira: beldurra berbera da, laborria berbera da, zaratak, bonbak, ihesean atera beharra... Atzetik tiroka doakizun pilotua... Hori ere Errusiako umeek bizi izan dute, hemengo umeek bezala. Hori niri amak kontatu zidan, eta ez zen fikzioa.

Ikerketa akademikoagoa ere egin duzu. Desberdin hurbiltzen zara literaturara?

Bai, bi gauza desberdin legez hasi ziren. Ikerketa akademikoan sartu nintzen nire senarrak, Jon Kortazarrek, talde bat eratu zuelako 2002an, gutxi gorabehera; saiakera liburuak plazaratu nahi zituen euskal literaturaren inguruko ikerketekin. Baina gazteen irakaskuntzak eta horko esperientziak beti eman dio beste arloari jaten, aberastu egin du. Nire ikasleei ikerketa molde eta eredu berrien berri eman izan diet. Baumanen gizarte likidoaren kontzeptua, Itamar Even-Zoharren ikerketak, Bordieu... Holakoak irakurri behar izan ditudanean lan akademikoak egiteko, ikasleentzako ere interesgarriak izan dira. Azken batean, sistema literarioak ikertzen ditugu gizartea aldatu delako. Eta literatura jada ez da literaturaren historia bakarrik; literaturak sistema bat dauka. Eta horrek eragina dauka gugan, irakurleongan: zer aukeratzen dugu, zer erosi, zelan erosi, zelan moldatzen ditugu gure gustuak...

Ondo hartzen dituzte halako teoria sendoak?

Beti saiatzen zara ikasleari hurbilagoa egiten. Polisistemetan, merkatuaren eragina asko lantzen da; eragin horrek garrantzi handia dauka. Eta gure ikasleak, gure gazteak merkatuan bizi dira; loturak ikusten dira, noski. Metaforak inportanteak dira, elipsiak, aliterazioak... baina ez dira gauza bakarra. Eta metaforak ere badauka bere lekua merkatu mundu honetan.

Literatura da hizkuntza baten oinarria?

Literatura eta irakurketa oso garrantzitsuak dira geure hizkuntzarako, edozein hizkuntzarako. Hizkuntzarekin lantzen den arte bat baita literatura. Irakurlerik gabeko hizkuntza bat ez da garatzen; eta, ez bada garatzen, ahitu egingo da.