«Ingurumena, akaso, aktibo ekonomiko bezala ulertu beharko genuke»

Ekonomiaren garapenak ingurumenean kalteak eragiten dituelako kezkatuta dago Mari Carmen Gallastegi (Bergara, Gipuzkoa, 1945), eta horren lekuko dira bere ibilbide akademikoan egin dituen ikerketak. Ekonomian doktorea da, eta EHUko Ekonomia Fakultatean katedraduna. 1991. urtean Eusko Jaurlaritzako Ekonomia sailburu izan zen, eta, politikan ibilbide laburra egin eta gero, EHUko errektore izateko hautagaitza aurkeztu zuen, 2000. urtean. Gaur egun, eskolak emateari utzi dion arren, ikerketa arloan jarraitzen du, eta egunero joaten da Sarrikoko fakultatera. «Orain inoiz baino denbora gehiago daukat, eta izugarri gustatzen zait; ahal dudan bitartean hemen egongo naiz».

Zerk bultzatu zuen 18 urteko neska hura 1963. urtean ekonomia ikastera?

Nire aita egoskortuta zegoen hiru alabek karrera bat egin behar genuela. Mediku edo biologo izan nahi nuen, baina batxilergo mota berri bat eskaintzen hasi ziren, eta hori egin ostean letretako ikasketak bakarrik egin nitzakeen, hasieran hala esan ez zidaten arren. Zein ikasketa aukeratu erabakitzerakoan, aitak esan zidan Bilbon ekonomiako ikasketa bat antolatzen ari zirela, eta hona etorri nintzen. Jende gazte piloa topatu nuen, jarduera eta energia handiarekin.

Unibertsitatea beste gauza bat zen orduan?

Saiatzen ginen formalak izaten. Gu ikastera joaten ginen, baina beste batzuk politikan aritzen ziren soilik. Lagunen artean Txabi Etxebarrieta zegoen, eta bere etxera joaten ginen mikroekonomia ikastera. Obsesio bat zeukan euskal unibertsitatea sortzeko, eta lehen aldiz hari entzun nion hori. Ikasgelara joaten, teorizatzen eta panfletoak egiten igarotzen genuen denbora.

Karrera amaitu, eta Londresera joan zinen London School of Economicsen masterra egitera.

Lehen klasera joan ginenean, irakasleak nongoak ginen galdetu zigun, eta zer ikasi genuen. Erantzun nion, eta ikasitako guztia alferrikakoa zela esan zidan. Pentsa Espainiako unibertsitate sistemaz zein ikuspegi zuten hartan. 1971. urtean itzuli ginen nire bikotekidea eta biok Sarrikoko fakultatera, ordurako erabat osatuta zegoen fakultatera. Unibertsitate oso bat zen, baina une oro Polizia sartzen zen, eta fakultatea ixten zuten. Bikotekideak esaten zidan iraultza hezkuntzatik egin behar zela, pentsamendua zabalduko zigulako. Horregatik, itzuli ginenean, irakasle sartu ginen fakultatean.

Nolakoa zen unibertsitatea?

Jende gaztea oso urduria zen. Pentsa, irakasleoi galdetegi bat egiten ziguten diktadurari buruz zer pentsatzen genuen galdetuz! Diktaduraz zer pentsatzen genuen, zergatik zen teoria ekonomikoa hain zorrotza... Dena nahasten zuten, maila politikoa eta pertsonala. [Barreak]. Interes handia zuen jendea zen.

Orain ikusten duzu halakorik?

Ez, orain ikasleak ikastera datoz; ez zaie okurritu ere egiten irakasleari test bat egitea.

Londrestik itzuli, baina berriz ere atzerrira joan zinen, AEBetako Brown unibertsitatera, doktore tesia egitera.

Londrestik itzuli ginenean, ikusi genuen ezin genuela unibertsitatean postu finko bat lortu doktoretza tesirik egin gabe, eta, hemengo fakultatea abiatzen ari zenez, senarra eta biok AEBetara joan ginen bi haurrekin.

Eta hor hasi zinen ekonomia eta ingurumenaren inguruko ikerketak bideratzen. Zergatik?

Ikusten nuen egungo sistema ekonomikoa gauza batzuetan ondo zegoela, lehiakortasuna eta eraginkortasuna bultzatzen dituelako, eta baita dirua irabaztea ere. Horrek ekar dezake lanpostu gehiago egotea, baina ez du berdintasunik bermatzen. Irabazien banaketa ez da justua. Horregatik, beharrezkoa da arlo pribatua kontrolatuko duen sektore publiko bat. Horretan ari nintzela, irakasle batek esan zidan ea zergatik ez nuen aztertzen baliabide naturalak ekonomian nola erabiltzen diren, horien kudeaketa nola egiten den, hain zuzen. Kosta duen lurralde batekoa izanda, arrantzaleek euren errekurtso naturalak nola kudeatzen zituzten ikertzen hasi nintzen horrela, garai hartan dagoeneko espezie batzuk desagertzen ari zirelako. 1978. urtea zen, eta tesia Mediterraneoko sardinen inguruan egin nuen.

Arrantzaleek zer zioten?

Hasieran ez zien grazia handirik egin, baina jabetu ziren stock gabe geratuz gero eurak zirela kaltetu handienak. Tentelak ere ez zirenez, aukera hori aztertzen hasi ziren. Kuoten bidea zabaldu zen, eta, hasieran kontra azaldu ziren arren, kuotak saldu eta erosteko aukera zegoela ere ikusi zuten. Hori asko egin izan da.

Gaur egun nola dago ingurumenaren eta ekonomiaren arteko oreka hori?

Egoera oso zaila da, gurean, klima aldaketaren aurkako neurriakhartuta ere, ez delako arazoa konponduko.

Zientzialariei ez zaie behar beste entzuten?

Entzuten zaie, baina eurek diotena bideratzeko neurriak hartu behar dira. Eta hor dago akatsa, Europarentzat ona dena Amerikarentzat txarra delako, eta ez dugu neurri bateraturik adosten. Arrantzaleen kasuarekin alderatuta, eurak ohartu ziren errekurtso naturalak euren aktiboak zirela, eurek ustiatu eta zaindu behar zituztela. Baina enpresek badute halako pertzepziorik? Kutsatzen duten ingurua eurena sentitzen dute? Ez. Enpresen kapitala enpresariena den bezala, kapital publikoa ere berdin. Ingurumeneko kapital publikoa enpresariena ere bada. Hortaz jabetu behar dute.

Sistema kapitalistan lor daiteke garapen ekonomikoa ingurumena errespetatuz?

Lortzen ez badugu, hau pikutara doa. Orain arte ikusitakoagatik, ordea, zaila da, jendeak uste baitu beste norbaitek konponduko duela arazoa. Baina ez, ingurumena denona da. Ulertu behar dugu natura ez dela agorrezina, eta hori ulertarazi behar zaie enpresariei. Ingurumena, akaso, aktibo ekonomiko bezala ulertu beharko genuke. Finantzaren mundu teorikoak asko lagundu dezakeela.

Hori teoria ekonomikoa da, zure esparrua. Teoria hori aplikatzeko aukera izan zenuen 1991. urtean Eusko Jaurlaritzako Ekonomia sailburu izan zinenean. Denbora gutxi izan zenuen, ordea.

Zortzi hilabete iraun zuen gobernu hark; zein tresna nituen jakitera ere ez nintzen heldu. EA eta EErekin osatutako gobernua zen, eta niri [Carlos] Garaikoetxeakdeitu zidan parte hartzeko, EAkoa ez nintzen arren. Behin gobernua abian zegoela, ordea, EAko udal batzuetan independentziaren aldeko mozioak bozkatzen hasi ziren [HBk ere babestu zituen horiek], eta Ardanzak gobernua desegin zuen.

Politikak desilusionatu egin zintuela esan izan duzu. Hala da?

Bai, ergelkeria bat iruditzen zitzaidan herriren batean independentzia bozkatzeagatik gobernua apurtzea. Nik uste eutsi egin behar zela. Hala ere, esaten zenuen guztia neurtua izan behar zen, eta hori unibertsitatean ez da horrela. Hori zaila egin zitzaidan.

Beste pauso bat eman zenuen 2000. urtean, EHUko errektore aurkezteko, Manu Monteroren hautagaitzari aurre eginez. Nola gogoratzen duzu hura?

Beti pentsatu nuen emakume batek egon behar zuela errektore bezala. Emakume talde bat etorri zitzaidan aurkezteko eskatuz, eta animatu egin nintzen. Talde polit bat egin genuen, eta saiatu ginen. Baina inozoak izan ginen.

Zergatik?

Unibertsitatean ez baduzu hiru edo lau katedradun kontuan hartzen, ez badiezu baimena eskatzen, ez daukazu zer egin. Ez da hain demokratikoa. Horrek ere desilusioa eragin zidan.

Ezin izan zenuen kristalezko sabai hori apurtu...

Ez, eta pena ematen dit horrek.

Esan izan duzu bizi zinen artean ez zenuela errektore emakumezkorik ezagutuko...

Hori esan nuen? Ni gustura nago bera [Nekane Balluerka] dagoelako. Unibertsitatean gauden emakume guztiekin, orain arte errektore denak gizonezkoak izateak ere ez zeukan zentzurik. Nahikoa da. Guri ez ziguten horra iristen utzi euren baimenik gabe, eta horrek mina eragin zidan, unibertsitateko gizon handien aurrean ez genuelako begirunerik erakutsi.

Gaur egun nola ikusten duzu unibertsitatea?

Duela 30 urte epaituko banu, positiboago izango nintzen; egun, ezkorragoa naiz. Orain gaizki ikusten dut, pobre. Baina justua izan nahi dut, eta irakasle paregabeak daudela esango nuke. Hobetzeko gauzak dituen arren.