«Ilustratzailearen bizi esperantza motza da haur literaturan»

Hiru hamarkada daramatza Ana Lartitegik (Bilbo, 1961) haur literaturaren munduan lan egiten. Edo, zehatzago, ilustrazioaren alorrean. Zaragozan (Espainia) egin du bere karrera profesional osoa, eta handik kudeatzen du Pantalia proiektuen estudioa eta Fuera [de] Margen aldizkaria ere. Literatura grafikoa lantzearen beharra aldarrikatu du, eta horretan hezteko asmoarekin argitaratzen dute aldizkaria. 2015ean, Euskadi saria irabazi zuen haur eta gazteentzako El libro de la suerte liburuarekin. Zortearen inguruko liburua da.

Ilustrazioaren munduan 1989. urtean hasi zinen, baina lehenagotik irakasle aritu zinen. Nolakoa izan zen jauzia?

Hiru urtez aritu nintzen irakasle, eta, horretan lanean ari nintzela, haur literaturarekin maitemindu nintzen. 1980ko hamarkada zen, haur literaturaren eztanda garaia. Margotzea beti gustatu izan zitzaidan, eta, ordura arteko ofizioa utzita, akuarela ikasten hasi nintzen, eta geroago ilustrazioaren munduan sartu nintzen.

Zerk erakarri zintuen pinturatik?

Nire aita ere margolaria zen, eta haurra nintzela askotan ateratzen nintzen berarekin kalera margotzera. Akuarelista zen, eta berak eman zidan oinarria eta pasioa. Horri haur liburuen inguruko interesa gehituz gero, nahi hori piztea eragin zuen.

Pedagogian aritu izana lagungarria izan zen haur literaturako ilustrazioan sartzeko?

Bai, gaiarekin kontaktua eman zidan, eta haurtzaroaren inguruko jakinduria ere hor dago. Ilustraziorako haurtzaroarekin lotutako egokitzapena behar da, eta, horretarako, irakurleak nolakoak diren jakin behar da.

Zure ustez, haur literatura ez da aintzat hartu. Zergatik diozu hori?

Garatua dagoen esparru bat da, ez da inoiz hainbeste liburu grafiko egon. Une honetan liburu grafikoak gero eta gehiago zabaltzen ari dira, eta, noski, hori ilustraziora iristen ari da. Garapen horrek guztiak haur literaturan bere fruitua eman du, eta ikusgarritasun handia dauka. Baina beste kontu bat da kaleko jendeak ez duela behar beste baloratzen. Akaso ez duelako behar beste tresna baloratzeko garaian. Horregatik, beharrezkoa da alfabetatze bisual bat sortzea.

Inoiz kezka azaldu duzu argitalpen gehiegi ere badaudela. Zarata asko dago?

Bai, hori ere badago. Ekoizpen grafikoen tsunami honen erdian estetizatze asko dago, elkar kopiatzen duten lan asko. Ondo saltzen dena besteren batek kopiatzen du, eta benetako aniztasuna argitaratzen dena baino txikiagoa da. Egia da ilustrazio lan horrek atzean hausnarketa literario handirik ez badu indioilar baten buztana izan daitekeela: erakartzeko balioko du, baina funtsik gabe. Eta hortik asko dago.

Ondo analizatutako lanak falta dira orduan?

Bai, heltzeko denbora falta zaien lan asko dago. Berritasun politika oso inbaditzailea da garai hauetan, are gehiago Gabonen bezperan. Argitaratzeko behar horrek askotan berarekin dakar lan askok ez edukitzea behar bezalako muinik. Idazle eta ilustratzaile askok, gainera, ez daukate behar besteko hezkuntzarik literaturan zer eskain dezaketen jakiteko.

Liburuak kontsumitzeko modua, ordea, aldatzen ari da. Nola eragiten dio horrek ilustrazioaren esparruari?

Orain irakurle multimodalak daude; hau da, oso ohituta daude hizkuntza bisualera, eta euskarri ezberdinetan kontsumitzera ohituta daude. Etorkizunera begira hori sendotu egingo da, baina paperezko liburua ez da desagertuko, are gutxiago haur literaturan. Euskarri digitalen eztandarekin, papereko liburuak bere oinarriak birsortu ditu. Euskarria orain gehiago zaintzen da, eta hori erakargarria zaie.

Proiektuak garatzeko Pantalia estudioa horretarako sortu zenuten, haur literatura dibulgatzeko asmoarekin?

Proiektuen estudio moduan sortu zen, ilustratzaileen lana dibulgatu eta ekoizpen berriak sortzeko. Haur literaturan paradigma berri bat daukagu. Tradizioak eskaintzen duenari muzin egin gabe, haur literatura garai berrietara egokitzen ari da, eta horretara egokitzeko beharra ikusi genuen.

Baina, horretaz aparte, material teorikoa ere eskaintzen duzue Fuera [de] Margen aldizkariaren eskutik. Horretarako beharra badago?

Gure helburua literatura grafikoa garatzea da, eta horretarako argumentuak eta informazioa eskaintzea. Beste artisten historia eta ibilbidea eskaintzen dugu, baina baita iturriak ere. Hori guztia bada mekanismo bat zure ikuspegi kritikoa sortzeko, hori gabe ezin delako lanik egin. Ilustrazio lana bizitza interpretatzea da, testu bat interpretatzea, eta horretarako ikuspegi kritiko bat behar da.

Frantziako Hors Cadre[s] aldizkariaren itzulpena da aldizkaria. Ikuspegi kritiko hori garatuago dago han?

Frantziako haur literatura oso momentu onean dago. Berrikuntza prozesu batean dago, eta, hango ekoizpenei begiratu beharrean, bertako diskurtso kritikoa inportatu behar da. Badirudi kritika literario espezializatu bat sortzen ari dela hemen, baina, orain arte, haur literaturako kritika falta zen.

Literatura grafikoa edo komikiak ere aintzat hartzen dituzue.

Aldizkariak haur literaturako albumak eta ilustrazio grafikoak lantzen ditu, bai. Gaur egun generoak oso lausoak dira, eta albumak zein komikiak elkar nahasten ari dira. Komiki batzuk albumen hizkuntza hartzen ari dira, eta alderantziz. Orduan, urak nahaste honetan, bazegoen halako hedabide baten beharra, eta dena berdinetik abiatzen dela jakin beharra zegoen.

Sergio Lairlarekin batera argitaratu zenuen El libro de la suerte liburuan, esaterako, nahasketa hori ikus daiteke. Istorioa modu ezberdin batean kontatzen da.

Bai, hori bada lan hibrido bat. Hamabi urte behar izan genituen editore bat topatzeko. Lehen editorearengana joan ginenean, ez zuen ikusten haurrentzako edo gazteentzako liburu bat ote zen, komikia ala albuma zen... Akaso garai horretan merkatua ez zegoen hain prestatua horretarako.

Hamabi urtez egon zineten liburua argitaratu ezinik. Argitaletxeek moldeak apurtzeko ausardia falta zuten?

Bai. Zorteari buruz hitz egin nahi genuen, baina zortea aipatu ere egin gabe. Iradokizunaren bidean sartzen da, norberak bere ideia egin dezan. Horrez gain, orri kopuruz luzeagoa zen, eta erdiko orri tolesgarriak zeuzkan, eta bi azal ezberdin. Horrek denak, gastuen gorakada ekartzeaz aparte, irakurleari berari ahalegin berezi bat eskatzen zion. Horregatik jaso genituen ezezko asko.

Joera hori aldatu da?

Bai; azken finean, joera berritzaile horiek aztarna utzi dute. Batetik, egileengan, eta horrek argitaletxeen interesa piztea dakar. Orain merkatua irekiagoa da gauza berriak jasotzeko garaian. Duela 30 urte esan zuten haurren albumak ez zirela errentagarriak. Hori esan, eta argitaletxe txiki berriak sortu ziren, eta albuma inoiz baino biziago dagoela erakutsi zuten. Horien atzetik etorri dira ohiko argitaletxeak.

Gaiak beste modu batean lantzen dira gaur egun?

Bai, gai berriak lantzen ari dira. Eta ez hori bakarrik, ikuspegi berriak ere erabiltzen dituzte gai tradizionalen aurrean. Hori azken hamarkadetan ari da, eta proposamen ludikoak berritzen ari dira. Azken urteetan ahalegin berezi bat egin da istorioak beste modu batean kontatzeko.

Kontatzeko modua aldatzen ari da, baina esperientzia duten ilustratzaile gutxiago daudela salatu izan duzu, ez dagoela ilustratzaile zaharrik.

Hala da, ilustratzailearen bizi esperantza motza da haur literaturan. Gutxi iristen dira helduaro artistikora jardunean dauden bitartean. Argitaletxeak jende berri bila ari dira une oro, eta ilustratzaile berri horiek grina handiarekin hasten diren arren, ez die askorako balio. Eta hori bada haur literaturaren merkatua eskasa delako.