Aldez edo moldez, Lazaro Milikua (Garai, Bizkaia, 1952) beti egon izan da kulturari lotuta: Durangoko Azokara joaten zen gaztetan, eta hura antolatzen hasi zen 1978az geroztik, Gerediaga elkartean idazkari hasi ostean; elkartearen barruan, halaber, landu izan ditu toponimia eta euskal dantzak, eta euskal artzain txakurra berreskuratzen ere egin du behar. Gainera, Garaiko eta Berrizko (Bizkaia) udaletako idazkaria ere izan zen 1974tik 2015era bitarte. Egiteko batzuk utziak ditu, baina ez guztiak. «Kobratzen nuen tokietatik erretiroa hartu dut; kobratzen ez dudanetatik, ez».
Amak ez omen zizuen kontatzen gerra garaiko konturik...
Horiek tabua ziren. 20 bat urte neuzkan galderak egiten hasi ginenean, eta erantzun zigun: «Nola kontatuko ditugu guk gauzak, zuen lagunen gurasoak gure kontrarioak izan baziren?». Haserreekin ez jarraitzeko ez ziguten kontatzen. Guk ere, umetan, ez genuen galdetzen. Beldurragatik, edo ez dakit zergatik.
Beldurragatik?
Beldurra, ze haiei oroitzapen txarrak ekartzen zizkien. Kontuan eduki behar da aita karlisten partekoa zela, eta ama eta haren gurasoak, euskal nazionalistak. Uste dut gurasoek euren artean ere ez zutela horretaz hitz egiten. Gerra denboran, aitita, amama, ama eta izeko zeuden baserrian, eta bagenekien, amak kontatuta, abioiak pasatzen zirenean zulo batean egoten zirela, eta aitita okan baten azpian, ikusten abioiak nondik zetozen eta eurei notiziak ematen: «Ez irten», «geldik egon», eta halako gauzak. Nik aitita eta amama ez nituen ezagutu, eta gure amak eta izekok ere gaztetan galdu zituzten gurasoak, hiru hilabeteren barruan, azarotik otsailerako tartean. Amak Ameriketako gauzak bakarrik kontatu zizkigun: aitita Ameriketan egon zela, 1919an etorri zela hona, eta gero ezkondu zela.
Zergatik hasi zinen galderak egiten?
Galderak egin baino gehiago, gauzak normalizatu genituen. Aititaren gauzak kontatzen zizkiguten, baina herriko gauzak sekula ere ez. Gure aititak desgaitasuna zuen, Ameriketan artzaina izan zen eta hankak izoztuta etorri zen; ezin zen etxetik atera. Gerora kontatutakoa da: amamari eta aititari salaketa jarri zieten, gure etxean batzar klandestinoak egiten ei zirelako. Noski, aitita bisitetan jende asko joaten zen baserrira... Domeka eguerdi batean, udaletxera deitu zuten amama —aititak ezin zuen joan—, meza ostean, gainera, jende gehien dagoenean. Kartzelara ez zituzten sartu, baina multa handi bat ipini zieten; etxean zuten dirua eta ondasunak erabili zituzten ordaintzeko. Garaiko senideak barrezka ibili ziren euren kontura. «Guk nola kontatuko genituen gauza horiek?», esaten zuen amak. «Ez dugu gura izan; ahaztu, nahiago».
«Gure aititak desgaitasuna zuen, Ameriketan artzaina izan zen eta hankak izoztuta etorri zen; ezin zen etxetik atera. Amamari eta aititari salaketa jarri zieten, gure etxean batzar klandestinoak egiten ei zirelako»
Zuk nola gogoratzen dituzu haurtzaroko urteak?
6 urtera arte ez nintzen etxetik irten. 6 urte egin, eta udaletxean zegoen eskolara bidali ninduten; denak geunden gela batean. Erdararik ez nekien, eta orduko maistrak erdara baino ez zuen buruan, ezin genuen euskaraz egin. Urtebete isilik pasatu nuen... Amaren osaba bat marista zen, Logroñon [Espainia] egon zen; gerra garaian, hango nobizioak hona ekarri zituen osabak, eta baserrietan banatu. Gurean egon zen mutila marista egin zen gero, eta 7 urterekin Durangora [Bizkaia] joan nintzen, maristetan ikastera; udaletxean urtebete baino ez nuen egin. Maristetan, euskararen egoera beste bat zen.
Irakaskuntza ikasi nahi izan zenuen gero?
Bai. Maristetan egin nuen oinarrizko batxilergoa. Gero, ikasten jarraitzeko, jesuitetara joan gura izan nuen. Orduko hartan, elitea zen, eta baserritarrok azterketa batzuk egin behar genituen sartzeko. Ez nuen suerterik eduki. Durangoko akademia batean urtebete egin nuen administrazioa ikasten. Gero, jesuitetan sukaldariak eskatu zituzten, eta sukaldari modura onartu ninduten. Baina nik ikasketak egin nahi nituen. Lana eta ikasketak batera egin nituen, jesuitetan, eta gero Irakaskuntza ikasi nuen Bilbon.
Nola bukatu zenuen idazkari?
Irakaskuntza ikasten ari nintzen, bigarren kurtsoan uste dut, eta hemengo idazkariak, Jose Luis Lizundiak, lana utzi zuen 1970ean edo 1971n, Euskaltzaindian lanean hasi zelako. Alkatea auzokoa nuen —gurasoen kontrarioaren semea—, eta esan zidan joateko behintzat zapatuetan edo domeketan. Hasi nintzen, eta gustatu egin zitzaidan. Ni soldaduska egiteko nengoen, eta nire lehenengo tramitea izan zen nire lagun bat soldaduskatik libratzea: guraso nagusiak zituen, bera zen semerik gazteena... Niri tokatu zitzaidanean azterketa medikoa, soldaduskatik libre gelditu nintzen, baxuegia izateagatik; baina, bi urteren barruan, atzera beste azterketa bat nuen.
Nola joan zen?
Nire berrikusketan, mediku batek esan zidan pasatzeko bezperako gaua zutunik, lorik egin barik —09:00etan hartzen zituzten neurriak—, eta praka nasaiak eroateko, belaunak pixka bat tolestu ahal izateko. Aurreko azterketan baino gutxiago eman nuen. «Ezin da izan, neurtu berriro!» [barre]. «Sinestezina: hau, gorantz beharrean, beherantz doa!». Hori izan zen udaletxean sartu eta lehenengo jarduera: laguna ez nuen libratzea lortu, baina ni libratu nintzen.
Idazkari sartu zinen 1974an, frankismoa bukatzear zela... Zer aldaketa egon ziren Franco hil ostean?
Garai hartan, egun batzuk egiten nituen udaletxean, eta beste egun batzuetan Durangaldeko enpresetara joaten nintzen, letrak kobratzera. Franco hil zen egunean [1975eko azaroaren 20a], guardia zibilak etorri ziren udaletxera, alkatea ere bazegoen, eta esan ziguten Francoren hiletak antolatu behar zirela elizan. Domekan izan behar zuen, meza nagusian, 10:00etan. Egun hartan, meza nagusian oso jende gutxi egon zen... Franco hil ondoren, osoko bilkurak eta beste beharrak egiten jarraitu genuen. Baina 1977an, ikurrinarena gertakari gogorra izan zen...
«Franco hil zen egunean, guardia zibilak etorri ziren udaletxera, eta esan ziguten Francoren hiletak antolatu behar zirela elizan. Egun hartan, meza nagusian oso jende gutxi egon zen»
Garai lehena izan zen ikurrina jartzen, ezta?
Bai. Gobernadoreak esan omen zuen 21:00ak baino lehen kontra agindurik egon ezean ipin zitekeela. 21:00ak ailegatu ziren, eta balaustradan ipini genituen nazionala [Espainiako bandera], ikurrina eta Garaiko zutoihala. Biharamunean, goiza Berrizen pasatu nuen; beldurtuta geunden denok. Eguerdi ostean etorri ginen Garaira, bazkaldu genuen... Guardia Zibileko hiru polizia sekretu jatetxean zeuden; esan ziguten ikurrina kentzeko agindua zutela. Batek esan zigun: «Nazionala utz dezakezue». Eta kolpean irten zitzaidan: «Nazionala ipini dugu derrigorrezkoa delako, ikurrina ipini ahal izateko». Nazionala ez genuen utziko. Lehenengo, nazionala kendu nuen eta barrura sartu, tolestu eta gorde; denbora bat pasatu zen, eta ordurako kazetari guztiak hemen kanpoan zeuden, ordurako zurrumurrua zabalduta zegoen. Tarte horretan, ikurrina bakarrik gelditu zen, eta horrek mundu guztian eman zuen buelta. Kanpora irten nintzen, eta ikurrina kendu nuen. Biharamunean, Bizkaiko Gobernadoreak dimisioa eman zuen.
Polizia sekretuak aipatu dituzu. Zer presentzia eduki du Guardia Zibilak Garain?
Frankismoko azken alkateak taberna bat zeukan. Harremana zuen guardia zibilekin eta militarrekin. Tabernaren aurrean mahai biribil batzuk zeuden, eta hor guardia zibilekin egiten genuen topo sarritan. Hemen inguruan kontrol pila bat ipintzen zituzten. Arratsalde batean, lagunekin egon nintzen tabernan, eta 23:00 aldera autoa hartu nuen, etxera joateko. Tabernan egon ziren guardia zibilek kontrola ipinita zeukaten ermitan, baina ilunetan zeuden. Ni, neure 850 autoarekin, topera joan nintzen, eta justu argi guztiak isiotu ziren; eman nuen balaztadaz, kotxea buelta emanda geratu zen, Garaira begira. Momentu hartan, metrailetak ikusi nituen bentanan. Kontrolak egiten zituzten, ilunetan, eta argiak isiotzen zituztenean, batzuk ez ziren konturatzen, eta pasatu egiten zituzten... Hilak ere egon ziren. Niri pasatu baino lehen, Apatan [Apatamonasterion, Atxondon, Bizkaian] bi hil zituzten kontrol batean, tiroz. 1975-1977 urteak ziren. Baina nik guardia zibilekin pasatu dudan beldurrik handiena estatu kolpe saiakeran izan zen [1981eko otsailaren 23a].
Etxera joan zitzaizkizun bila, ezta?
Ni Berrizen egon nintzen, lanean. Gainera, osoko bilkura geneukan udaletxean, eta ez nintzen bazkaltzera itzuli. 18:00 aldera, alkateari haren aitak deitu zion, Durangotik: «Tiroak daude [Espainiako] kongresuan». 19:00etan geneukan plenoa. ORTko [Langileen Organizazio Iraultzailea] zinegotziak deitu zidan —Euskal Herrian, ORTko zinegotzi bakarra zegoen, eta Berrizen zegoen—. Esan zidan: «Alde egin ezazu berehala, leku guztietan sartuta zaude-eta... Estatu kolpe bat egon da». Geroago, Antonio Barajuen Matxin alkateordeak esan zigun tankeak atera zirela Valentzian [Herrialde Katalanak]. Osoko bilkura egin genuen. Ni nahiko trankil nengoen.
Zer gertatu zen?
Etxera heldu nintzen, eta amak esan zidan, lehenengo-lehenengo, guardia zibilak nitaz galdezka joan zirela, ea noiz etorriko nintzen etxera. 15:00 inguruan egon ziren. Urduritzen hasi nintzen... Telebista ikusten geratu nintzen, erdi lo, eta, erregea irten zenean goizaldean, ohera joan nintzen. 18:00etan izan zen kolpe saiakera, eta 15:00etarako egon ziren gurean... Durangon, guardia zibilek aurretik zekiten zer gertatuko zen. Harrezkero inork ez zidan ezer esan, baina lehenengoetakoa izango nintzen barrura joaten. Kontuan eduki behar da ni hartuta kontrolatuta edukiko zituztela Berriz eta Garai. Berrizko zinegotzi batzuek kanpoan egin zuten lo...
«Guardia zibilek kontrola ipinita zeukaten ermitan, baina ilunetan zeuden. Ni, neure 850 autoarekin, topera joan nintzen, eta justu argi guztiak isiotu ziren; eman nuen balaztadaz, autoa buelta emanda geratu zen. Metrailetak ikusi nituen bentanan»
Gerediagan 1978an sartu zinen. Aurretik zer harreman izan zenuen elkartearekin?
Liburu azoketara joaten nintzen, eta beti kultur munduan sartuta egon izan naiz. Gerediagaren bueltako lagunak ere banituen. Sortzaileetariko bi, [Jose Luis] Lete eta [Pedro Azpitarte] Usaola, nire lagunak ziren; gazte hil ziren. Gau eskolak ematen genituen, bertso saioak ere bai... Gerediagako zuzendaritzan zeudenak politikan sartu ziren, eta elkartea galtzeko zorian zegoen. Eta Anton Marik [Aldekoa-Otalora] etortzeko proposatu zidan. Txakurren lehiaketa eta liburu azoka antolatzea izan ziren lehenengo lanak. Lau katuk jarraitu genuen.
Burutik pasatu zitzaizuen bertan behera uztea azoka, edo elkartearen beste jardueraren bat...?
Gu lagunak ginen, eta ezin genuen utzi. Politikoki, klase guztietakoak ginen... eta aurrera eraman behar genuela uste genuen. Gerediaga nire zati bat zen. Momentu batean ere ez genuen pentsatu ixtea. Guk ez geneukan dirurik. Kontzesio Egunaren bueltan egiten hasi ginen —Domu Santuaren jaieguna kendu zuten—. Udaletxeetako langileak ere ari ziren: Berrizko laguntzaile biek ere kartak bidaltzen zizkieten argitaletxeei, telefonoa hartzen zuten... Berrizen eta Garairen bitartez egin genuen azoka; osterantzean, ez dakit azoka zelan antolatuko genuen. Gainera, Trantsizio denbora zen, eta gobernadoreari eskatu behar zitzaion baimena, laguntzarik ez geneukan... Aldundiari eta [Eusko] Jaurlaritzari eskatzen genion... Eskaleak bezala ibiltzen ginen.
1980. urtearen inguruan, azoka Bilbora lekualdatzeko asmoa izan zuten, ezta?
Garai hartan, ez ginen erakunde ofizialen oso begikoak, eta herritar batzuentzat ginen ezkertiarrak, beste batzuentzat eskuindarrak... Azokak Durangon jarraitzea nahi genuen, eta argitaletxeak ere gure alde zeuden.
Instituzioen proposamena izan zen?
Proposamena egin baino gehiago, elkartetik kanpoko jendearekin jarri ziren harremanetan: Durangoko alkatearekin... Gurekin zuzenean, ez. Baina heldu zitzaigun. Momentu batean, gu erditik kendu nahi gintuzten. Bilbon, esan ziguten guk lagunduko genuela azoka egiten. Esan genien beste leku batzuetan ere egiten direla kultur ekintzak kapitaletik aparte. Baina kostatu zitzaigun.
«[Durangoko Azokako sarrerako hitzaldia] Udaletxean egiten genuen. Behin, areto bat gertatu genuen merkatuan. Udaletxeko hitzaldira lau lagun joaten ziren, eta beste aretoa bete egiten zen. Politikariei erakutsi genien azoka herritarrena zela, ez instituzioena»
Nola justifikatu zuten Bilbora lekualdatzeko asmoa?
Tokia. Durangon ez ei zegoen azpiegiturarik holako gauza bat egiteko... Gu beti mugitzen ibili gara. Ni sartu baino lehen, gobernadoreak debekatu egin zuen elizpean egitea, eta merkatura bidali zituen, desagertuko zirelakoan. Merkatua txikiegia zen, eta diskoak eta musika ipintzeko karpa bat ipini genuen haren bueltan, gure mailegu pertsonalekin. Ez geneukan lekurik sarrera hitzaldi bat egiteko, eta udaletxeko aretoan egiten genuen. Baina gure asmoa zen azoka inguruan egitea, eta behin areto bat gertatu genuen merkatuan. Udaletxeko hitzaldira lau lagun joaten ziren, ofizialak bakarrik, eta beste aretoa bete egiten zen. Politikariei erakutsi genien azoka herritarrena zela, ez instituzioena.
