Elbira Zipitriaren ikaslea izan zela aintzat hartuz gero adinaren kontuak esanak daudela uste du Mikel Mendizabalek. Oiartzunen (Gipuzkoa) bizi dela badira 35 urte, eta Altzibar auzoko bere etxean aritu da galderak erantzuten. Egunkari eta aldizkarietako artikulu zaharrak atera ditu, Zipitriaren eskoletako koadernoak, amaren euskara apunteak, metodologiak, arte katalogoak... eta ordenagailuko pantailan ere baditu makina bat lan gordeak. Bideo zintetan, beste hainbeste edo gehiago.
Donostiarra zara jaiotzez.
Baina donostiarren hiritartasun hori ez daukat. Parte Zaharrekoa naiz, eta kito. Aitonak zeukan okindegi baten gainean bizi ginen.
Familiaren euskaltzaletasuna garrantzitsua izango zen seme-alabentzat.
Aita euskalduna zen. Ama, ez, baina gero ikasi zuen. Elbira Zipitriarekin ikasi zuen amak euskara, gauez, ilunpean, euskara erabat debekatuta zegoen garai batean. Haurrak jaio aurretik ekin zion euskara ikasteari amak. Kontuan hartu behar da garai hartan Donostian inork ez zuela euskaraz egiten [frankismoaren lehen urteak ziren]. Baserritarrak ere denak gaztelaniaz aritzen ziren.
Esaten da Parte Zaharrean hiru auzo zeudela.
Bai, koxkeroak, joxemaritarrak eta kaikuak. Gu koxkeroak ginen, eta beti izan dugu jende alaiaren fama. San Bizente elizaren ingurukoak ginen. Danborradaren asmakuntzak-eta koxkeroen kontuak izan ziren. Bestetik, asko kantatzen zen inguru horretan.
Amak zer egiten zuen kalean euskaraz hitz egiteko?
Ba, baserritar bat aukeratu zuen Bretxan, salerosketa euskaraz egiteko prest zegoena. Kontuan izan inork ez zuela euskaraz egin nahi: oso gaizki ikusia zegoen. Amak praktikatu nahi zuen, ordea. Gure etxean bestela zen, derrigortuta zegoen euskaraz egitea. Donostian fenomenoa halakoa zen: etxe barru askotan egiten zen euskaraz, baina kalean dena erdaraz. Donostia izan da euskararen salbatzailea, gauza askogatik.
Hainbesterako?
Zipitriarena oso ondo dago, bai. Pentsa zer diren ikastolak, eta oinarria bera da. Baina zer guraso talde bildu zen bere seme-alabak garai hartan euskarazko eskola batera eramateko? Zipitria ez zen inor izango ikaslerik egon ez balitz. Guraso haiek arriskatu ziren, eta seinalatuta zeuden. Guraso haiei esker muntatu ziren gauza pila bat.
Zer, adibidez?
Irratia. Nire etxean euskarazko emankizunak egiten hasi ziren. Jangelan mahai handi samar bat zegoen, eta gogoan dut Alemaniatik kontrabandoz ekarritako magnetofoi bat zegoela. Lau neska-mutil ginen, eta txapelketa txiki bat egiten genuen: emanaldiak Donostiarrak izena zuen. Loiolako Herri Irratian emititzen zen, arrosarioarekin batera, bestela debekatua zegoen eta. 36ko gerraren ostean, euskarazko lehen irrati saioa izan zen Loiolako Herri Irratiaren hura. Zoritxarrez, zinta horiek galduta daude.
Nor aritzen zen esatari?
Ama: Mari Karmen Kristobal. Musika klasikoa ere euskaraz aurkezten zuen. Aita, Agustin Mendizabal, magnetofoiarekin ibiltzen zen. Nola ez ginen euskaltzale izango? Niretzat euskara izan da nire nortasunaren ezaugarri garrantzitsuena. Altxor hori bi semeei transmititzen ere saiatu naiz.
Zipitriarekin bizi izan zenuen momentu txarren bat.
Nahiko gaizki konpontzen nintzen berarekin. Noizean behin, ikasle guztiak hartu eta herrietara joaten ginen. Ikastolaren proiektua zabaldu nahi zuen herrietan. Hernanira [Gipuzkoa] joan ginen behin, plaza erdian geunden, eta Paristik natorren kantatzen jarri ninduen aulki baten gainean. Hura lotsa, negar malkoak ere atera zitzaizkidan... Ikastolen ekarpen handienetako bat abestea izan da. Euskaldunon ezaugarri bat da abestea. Aitortu behar da Zipitriaren metodologia oso ona zela.
Santo Tomas lizeoan ikasi zenuen gero, Donostian.
Zipitriarena 8 urterekin amaitzen zen. Gero, batxilergoa hasten zen, eta prozesu guztia Santo Tomas lizeoan egin nuen, nahiz eta azterketa ofizialak gaztelaniaz egin behar genituen. Hirugarren promoziokoa izan nintzen. Artearen historiaren eskolak Jose Luis Zumetak ematen zituen, luxu bat.
Idazlanen lehiaketa handi bat ere irabazi zenuen, ezta?
Coca Colak urte batean erabaki zuen Espainian ematen zen sari bera ematea gaztelaniazko, katalanezko eta euskarazko lanei. Laugarren batxilergoko ikasleentzat zen, eta 14 urte nituen. Saria ikaragarria zen: New Yorkerako eta Washingtonerako hamabost eguneko bidaia. Bidaia 15 urterekin egin nuen, euskarazko irakasle jesuitarekin. Ama haserretu zen, berak ere saria merezi zuela uste baitzuen. New Yorken sekulako harrera egin zidaten: Sheraton Atlantic hotelean suite bat, limusina bat... zilarrezko axota bat oparitu zidaten... Baina nik buruan Picassoren Gernika ikusi nahi nuen.
Eta ikusi al zenuen?
Bai, kostata. Egun bat libre genuen. Kosta zitzaidan irakaslea konbentzitzea, baina joan ginen Arte Garaikidearen Museora. Eragin handia izan zuen nigan. Gernika New Yorken nola zegoen aurkeztua eta nola dagoen Madrilgo Reina Sofia museoan, ez du zerikusirik... New Yorkekoa areto erraldoi bat zen, Gernika-rekin lotutako koadro pila batekin. Koadroaren prozesu guztia ondo azaldua zegoen, oso didaktikoa zen. Zoratuta gelditu nintzen. Gero, Artearen Historiaren ikasketak egin nituen; Bartzelonan azterketak egiten nituen urtean behin.
Zeruko Argia aldizkarian idazten nola hasi zinen?
Euskara batuaren atal bat argitaratzen zuen aldizkariak. Herriak eta gizonak zuen izena, eta Rikardo Arregik sortu zuen. Hor hasi nintzen idazten, 17 urterekin. Lehen artikulua Palestinari buruz idatzi nuen. Amaia Lasa, Joxemi Zumalabe, Joxe Auxtin Arrieta eta beste batzuk aritzen ziren atal horretan ere idazten.
Oso gazterik hasi zinen irakaskuntzan ere, ezta?
Londresen ibili nintzen lehenbizi. Eta gero, bai, Orereta ikastolan [Errenteria, Gipuzkoa] artearen eta pedagogiaren eskolak ematen hasi nintzen. Xenpelar zentroan ere bai. Metodologia berri bat asmatzen hasi nintzen, Ixiar Idiazabalekin eta Juan Inazio Ansarekin. Zortzi milimetroko kamera bat ere lortu genuen, eta ariketa batzuk grabatuak dauzkat.
Eta Jorge Oteiza ezagutu zenuen. Nolatan?
Koldo Azpiazu eta Jorge Oteiza gure tailerrera etorri ziren, eta lan eskaintza egin zidaten. Debako [Gipuzkoa] arte eskolara joan nintzen irakasle: ganbara osoa eman zidaten niretzat. 20 urte baino ez nituen. Ikasleak gogotsu etortzen ziren. Ikastaroak irakasleentzat ere ematen genituen. Halako egun batean, Oteizarekin bazkaltzen ari nintzela, galdetu zidan ea dantzan banekien, eta euskal soinketa bat sortu behar nuela esan zidan. Amorrazioz hartu nuen, plastikarekin energia guztia jarria bainuen.
Eta Eduardo Txillida?
Errenterian gauetan euskarazko eskolak ematen nituen. Eta Eduardo Txillidak nahi zuen irakasle bat etxean semeei euskara irakasteko. Prest azaldu nintzen, eta Uliara [Donostia] joaten nintzen bi seme-alabei eskola haiek ematera. Txillida handik ibiltzen zen, eta halako batean lan bat jarri zidan: bere eskulturei izenak jartzeko. Izen onomatopeiko batzuk nahi zituen. Badakit haren hogei eskultura eta grabatu ingururen izenak nik emandakoak izan zirela. Beste alde batetik, nik esan nion bere eskulturekin irakurketa itsu bat egin nahi nuela Errenterian. Haurrek, begiak itxita, eskultura ukitzen dute, oso polita da. Baiezkoa eman zidan Txillidak, eta, haren hamar eskultura furgoneta batean sartu, eta Errenterian jarri genituen.
«Hezkuntzan helburu nagusia da ikasle batek sentiberatasuna izatea. Eskolak, lehenbizi, hori lortu behar du»
Hezkuntzan, ikasle batek zer behar du, zure ustez?
Helburu nagusia da ikasle batek sentiberatasuna izatea. Eskolak, lehenbizi, hori lortu behar du. Ahalmen bat egon behar da jasotzeko besteak zeintzuk diren, zentzumenak erabiliz. Aldi berean, zuk besteei eskaini. Sormena eta komunikazioa sortzen da hor, baita emozioak ere. Gaitasuna izan behar da isiltzeko, egoteko, entzuteko, eta interesa izateko bestea zertan ari den. Nire hezkuntza metodologian badugu egun bat alper eguna deitzen dioguna.
Zer egiten da horretan, ba?
Klase erdia egoten da ezer egin gabe, soilik besteek zer egiten duten begira. Soilik behatu egiten dute. Besteen sormen prozesua ikusten dute ikasleek.
Debatik bueltan, zenbat urte egin zenituen Orereta ikastolan?
Bederatzi urte inguru. Orereta ikastolako plastikaren programazio guztia sortu eta planifikatu nuen. Liburu bat ere idatzi nuen. Coruñatik [Galizia] deitu naute, eta apirilean joango naiz metodologiaz hitz egitera. Ikastolen fenomenoaz ere mintzatuko naiz.
Bikoizketan nola hasi zinen?
Orereta ikastolan oso berritzaileak izan ginen. Kuadrilla oso ona zen, aitzindariak ginen. Baina halako batean guraso batzuei iruditu zitzaien ikastolaren bidea gure esku zegoela. Ez zen haiek nahi zuten ikastola, oso aurrerakoiak baikinen. Beste kudeatzaile bat ekarri zuten, eta kudeaketa piramidala jarriz. Gipuzkoako artea ezagutzeko autobus bat muntatzen genuen, eta hori kendu zidaten. Dena deseginez joan zen: bi urtean, hamar irakasle joan ginen. Irakasle Eskolatik proposamen bat jaso nuen eskolak emateko, eta nahi bezalako lana zen hura, baina azken momentuan apaiz batek salaketa egin zigun ez ginela fidatzeko jendea esanez. Salaketa Irakasle Eskolara ere eraman zuen: arriskutsua omen nintzela. Ezer gabe gelditu nintzen. Orduan, ikastaro bat egin eta bikoizketan hasi nintzen.
1980ko hamarkadan asko bikoizten zen. ETB sortu berria zen.
Haur txikiak genituen, eta dirua behar genuen bizitzeko. Bikoizketa ondo ordaintzen zen, eta niretzat irteera bat izan zen. Beste alde batetik, Txillardegik urteak egin zituen intonazioaren eta azentuaren euskara batua behar zela esanez, eta ez genuen halakorik. Xabier Leteren euskarak markatzen zuen lehen ikastaroetan zer egin behar zen.
Berriki Casablanca filma euskaraz jarri dute Max plataforman. Zer sentitzen duzu Humphrey Bogart zure ahotsarekin berriz ikustean?
Egin dudan lan txukunenetako bat da. Sean Connery aktorearen film guztiak nik egiten nituen, eta oso kutuna dut Arrosaren izenean filmeko lana [Jean Jacques Annaud, 1986]. Conneryrenak dozena bat egingo nituen, eta Bogartenak, dozena erdi bat.
Bere garaian ere izango ziren arazoak bikoizketan, ezta?
Pentsa euskara baserritarrekin lotzen zela, eta Hollywoodeko filmetan indiarrak eta beltzak hasieran ez ziren sinesgarri egiten euskaraz. Euskarak bi apustu egin behar zituen: jendea ohitzea beltz bat euskaraz entzuten, eta euskara txukuna izatea, oso artifiziala izan gabe. Kontua da euskara bere luze-laburrean beste hizkuntza batzuetan ez dela homologatzen. Egokitzapena zaila zen. Baina, gaur egun, oso menderatua dago, eta sinesgarriago egiten dira. Heidiren aitona egiten nuen bere garaian..., eta poliki-poliki marrazkien bikoizketak hobetuz joan ziren.
1990eko hamarkadaren amaieran, Eusko Jaurlaritzak eta EITBk erabaki zuten bikoizketan murrizketa handiak egitea. Nola hartu zenuen?
Oso-oso gaizki. Lana erabat jaitsi zen. Doraemon eta beste gauzaren bat mantendu zuten, baina beherakada izugarria izan zen.
Bieuse elkartekoekin jarraitzen duzu lanen bat egiten?
Bai, berriki Netflixen The Electric State filmaren bikoizketan parte hartu dut. Martxoaren 14an estreinatuko du plataformak. Tarteka deitzen naute. Dena den, euskarazko bikoizketan askoz gutxiago ordaintzen da beste hizkuntza batzuekin alderatuta. ETBn sekulakoak gertatu zaizkit.
Adibidez?
Dokumental saio bat bazen, Euskal Herria: lau haizeetara izenekoa, helikopteroarena. Madrildik ekartzen zuten esatari bat gaztelaniazko bertsioa egiteko: ba, hari ordaintzen zioten niri halako bi. Hori eraman egin behar da. Hotel ona jartzen zioten, eta nik Oiartzundik Bilbora joan behar nuen autobidea nire poltsikotik ordainduta.
«Guretzat euskara arma bat zen: euskaraz hitz egitea zen gure bandera, gure nortasunaren agiria. Herri batek ez badu bere hizkuntzan hitz egin nahi, hizkuntza hori galduta dago»
Oiartzungo Udalarentzat memoria historikoari buruzko dokumental asko egin izan dituzu.
Urte batean, 1936ko gerraren inguruko dokumental bat egin genuen: Gau ilunak. Hemen ez zen gerra zibila izan, nazionalen eraso eta inbasioa baizik. Memoria historikoaren bosgarren dokumentala prestatzen hasiak gara.
Nola ikusten duzu gaur egun Euskal Herriaren egoera?
Beldurtuta nago. Gauzak okerrera doazela ikusten dut, ezkorra naiz. Erabateko krisi batean gaude, arrazoi askorengatik. Euskararen etorkizuna oso beltz ikusten dut. Ezagutza zabaldu da, baina ez da erabiltzen. Eta erabiltzen ez den hizkuntza pikutara doa. Min ematen dit euskaraz dakiten gazteak gaztelaniaz entzuten ditudanean. Euskañola oso zabalduta dago. Mina sentitzen dut. Guretzat euskara arma bat zen: euskaraz hitz egitea zen gure bandera, gure nortasunaren agiria. Herri batek ez badu bere hizkuntzan hitz egin nahi, hizkuntza hori galdua dago.
