«Gizartea ohituta dago etengabe gauzak ekoiztera, ezerezaren beldur delako»

Musikak balio izan zion gaztetan, familia egoeraren laztasunak samurtzeko; eta balio izan dio ordutik aurrera ere, moldatu baitio mundu ikuskera, baldintzatu baitio poetika. Musikaz asko idatzi eta ikertu du Ramon Andres pentsalariak (Iruñea, 1955); diskurtso patxadatsuan, arian-arian tartekatu ditu garai askotako erreferentziak, hizpidera ekarri ditu jakintsu grekoak eta jenio alemanak, eta aldarrikatu du, paradoxikoki, isiltasuna. Bilboko Udalak antolatutako Bilbaopoesian izan zen martxoan, Bidebarrieta liburutegian; han bertan izan zen elkarrizketa.

Musikologoa zara, batez ere? Musikak blaitu ditu gehien zure bizitza eta obra?

Beti diot musikaren ikastun bat naizela. Egiaz, ez naiz musikologoa, baizik eta musikografoa: hau da, musikari buruz idazten duen norbait. Niretzat oinarrizko lengoaia izan da txikitatik. Nire aitak biolina jotzen zuen; amak, pianoa; aitonak opera kantatzen zuen... Ez ziren profesionalak, baizik eta zaleak. Nire etxean, musika oso garrantzitsua zen.

Gogoan duzu zer eragin zizun musikarekiko aurreneko kontaktuak? Hasieratik liluratu zintuen, nolabait?

Tira, niretzat ihesbide bat zen, etxeko giroa oso konplikatua baitzen, oso erasokorra. Musika kontraste itzela zen, eta hortik aurrera ezin izan naiz harengandik askatu. 9-11 urteren inguruan, poesia idazten hasi nintzen, eta hori ere ezin izan dut utzi.

Beraz, txikitatik jada ezagutu zenuen musikak ematen duen kontsolamendua? Horren inguruan idatziko zenuen geroago...

Hala da. Musika kontsolamendu bat da, eta hala izan da zibilizazio guztietan. Mesopotamian eta Egipton osatzeko erabiltzen zuten. Eta batik bat greziarrek, uste zuten musikak burua ordenatzen zuela, eta horrek bai ala bai gorputza sendatu behar zuela, eta burua eta aldartea orekatu. Ez zeuden oker: musikoterapia milaka urteko zientzia da. Xamanetan pentsatu, kasurako: musika erabiltzen zuten norberaren kontzientzian murgiltzeko.

Claudio Monteverdi. «Lamento della Ninfa» liburuan (Acantilado, 2017), diozu musikak kontsolatzen duela ordezkatzen duelako jada ez dagoena.

Bai, musika beti da ebokazioa, nahiz eta orainaldian entzun. Batzuetan, etorkizunaz mintzo da: Jano bezalakoa da, bi norabidetan begiratzen du. Baina musikak badu ezaugarri garrantzitsu bat: lengoaia koherentea da, eta, hala denez, gai da beste mundu bat sortzeko; mundu paralelo bat, zeina hemen ere badagoen. Munduaren hedapen bat da, hain justu. Eta eskaintzen digu tarte bat, urrun dagoena ahozko eta idatzizko lengoaien determinismotik. Alde horretatik, askeago egiten gaitu: ezin dugu ihes egin ahozko eta idatzizko lengoaietatik; bai, ordea, musikatik.

Nerabezaroan hasi zinen Bach entzuten. Mugarri bat izan zen?

Dudarik gabe. Nire aita Wagnerren musikaren oso zalea zen, nortasun oso wagnertarra zuen: beti fortissimo jotzen duen orkestra bat zirudien. Nik ezin izan nuen Wagner entzun 30 urteak pasatu arte. 14-15 urte nituen Bachengana heldu nintzenean, gogoan ditut organorako obra batzuk; han geratu nintzen, iradokitzen baitzidan gerora ulertu dudan zerbait: eremu arkitektoniko handi bat. Horrek askatzen ninduen. Gainera, haren perfektutasunak eta sakontasunak islatzen du buru ordena bat, zeinak asko lagundu nauen.

Musikaren eskutik ailegatu zinen filosofiara?

Bai. Eta, harekin batera, errebelde izatera. 17-18 urterekin, deskubritu nituen batik bat Nietzsche, Schopenhauer... ados ez zeuden pentsalari horiek; ni ere ez nengoen ados.

Filosofía y consuelo de la música lanean, bi diziplinok batzen dituzu (Musikaren filosofia eta kontsolamendua; Acantilado, 2021; Espainiako Saiakera Sari Nazionala irabazi zuen).

Ia-ia bereizezinak dira. Platonek jada esaten zuen musika filosofia mota bat zela, eta greziarrentzat, oro har, inplikazio etiko bat zuen, hezkuntzaren parte zen: burua orekatzeko erabiltzen zuten musika pausatua, hari musika tresnena, eta ahotsa; funtsean, Ekialdearekin lotura du horrek. Greziar filosofia Ekialdez lepo dago, alde askotatik. Aldiz, haize musika tresnak, sarkorrak eta karrankariak zirenez, bazter uzten zituzten; jai girokotzat zituzten, ez oso hezitzailetzat. Haurrek ikasten zuten astronomia, geometria, eta baita musika ere.

Musikak etika bat osatzen lagundu dizu zuri ere?

Dudarik gabe. Osatzen, batez ere, mundu ahalik eta libreena, baieztapenetatik urrun dagoena. Musika berandu hasi zen baieztatzen, Beethovenen garaian: erretorikoagoa bihurtu zen, ideiez bete zen, ez soilik ideia metafisikoez. Musikak men egin zuen Ilustraziotik aurrera, ez Bachen garaietan; Bach 1750ean hil zen, eta Beethoven 1770ean jaio zen: 20 urte dira. Baina, ordurako, arte ororen patua zen ideiekin batera bizitzea, zentzu etikotik eta espiritualetik harago.

Beste ideia bat aipatzen duzu: musika atabikoa dela. Lotuta dagoela, are, gizakien gorputzaren mugimendura.

Egia da. Erritmoa gara, gure bihotzak konpas bat ezartzen du; hankabikotasunaren hasierako garaietan, simetria bilatzen genuen. Guk musika deitzen diogu, orduko hartan ezin zitzaion hala deitu, baina soinu erritmodunek asko lagundu zieten mugimenduak egiten eta ingurua ezagutzen. Leizeetan, soinuak egiten zituzten, fonazioak botatzen zituzten, oihuak, eta inguruak erreberberatzen zuen. Pintura eta sinbolo asko erreberberazio leku garrantzitsuetan egin zituzten. Zoragarria da: jada lotzen zituzten soinua eta irudia.

Iradokitzen du egungoen jarrera antzekoa zutela soinuarekiko?

Bai, soinua hedatze gisa ulertzen zuten; modu bat zen mundu bat ezagutzeko.

Musika memoriarekin lotzen duzu, iraganarekin, gogora ekarrita Musak Mnemosineren alabak direla. Zein da lotura?

Egia da, memoriaren alabak dira. Musikak ebokatu egiten du, gogorarazi. Lehen, ia inork ez zekien irakurtzen. Atenasen, legeak abestu egiten ziren, jendeak memorizatu zitzan. Errima memoriaren baliabide bat da, testu luzeetarako. Iliada, Odisea... antzinako balentriak ebokatzen dira, memoriaren alde egiten duen erritmo baten bidez.

Hitz egiten duzu ere mythos-aren (mitoak) eta logos-aren (arrazoia) arteko harremanaz: bigarrenak ez du lehena gainditzen, zure ustez; hartu-emana dute. Zure pentsamenduan, zer toki izan du pentsamendu mitikoak? Areago, irrazionalak?

Beti banantzen dira mythos-a eta logos-a, baina mythos-a logos-etik dator, arrazoitik: mitologia pentsamendu etikotik eratortzen da, pertsonaia mitikoek mamitu egiten dituzte zenbait balio on eta txar. Formulazioa arrazoizkoa da, eta, gero, egia da, ezaugarri fantastikoak bereganatzen ditu. Handik datoz elementu irrazionalak: jainkoak, ahotik sua botatzen duten izakiak, bat-batean sikatzen diren ibaiak...

Alde mitiko hori bazter utzi da? Pentsamendu arrazionalago bat gailendu da?

Ez nuke esango pentsamendu arrazional bat gailendu denik. Agian Mendebaldean bai, XVII. mendetik aurrera, batez ere, Descartesen ondoren. Uste dut ahaztu dela iragana delako, eta gure munduak uste du inauguraziozko aro bat dela: teknologia dela-eta, uste dugu zerbait hasi dugula, baina oso-oso aspalditik gatoz. Gu ere islatuta gaude mito haietan: jelosiak, amorrua, pasioak, maitasuna, maitasunik eza, eromena... Mitologia ahaztu da, antzinako literatura ahaztu den modu berean. Modernitatea hori izan da: XVI. mendean, hasi zen mundu ikuskera osoa osatzen subjektibotasun pertsonaletik abiatuta, indibidualismotik abiatuta, eta aurrera begira; atzean geratutakoa memoriaren hondakinak baino ez dira.

Mendebaldean suizidioak izan duen tokiaz ere idatzi duzu: Semper dolens (Beti oinazez; Acantilado, 2015). Zer esangura du zure obra orokorrean?

Niretzat, obra garrantzitsua da. Nire lagun baten heriotzaren ondoren idatzi nuen: biok 27 urte genituen orduan. Arazoak izan zituen, eta bizitza kentzea erabaki zuen. Oso traumatikoa izan zen, oso zaila, eta dena azaltzeko beharra izan nuen. Berehala hasi nintzen lantzen, materiala biltzen, asko irakurri nuen heriotza boluntarioaren inguruan. Baina beti diot bizitzaren inguruko liburu bat dela, ez heriotzaren ingurukoa. Liburu bat da bizitza pentsatzeko moduaz, bizirauteaz, batzuetan oso zaila baita.

Musikak ere laguntzen du heriotza ulertzen?

Noski. Ezagutzen ditugun errituzaharrenetan, hileta musika dago; gizaki primitiboek, ehorzketetan, nolabaiteko dantzak egiten zituzten, soinuak egiten zituzten harriak kolpatuz...

Saiakera idazten duzu, baita poesia ere. Saiakeraren moldeak eragina du zure poesian?

Ez, saiatzen naiz poesia izan dadila ahalik eta askeena. Poesia idaztean, ahalegintzen naiz ez irakurtzen saiakerak eta filosofia. Niretzat, poesia gauza oso fisikoa da; gogoko dut idaztea poesia plastikoa, uki daitekeena, oso bisuala. Baina filosofiak balio izan dit idazteko ni-an ez hain ardaztutako poesia bat. Izan ere, poesia garaikidea lepo dago norberari gertatzen zaizkionak kontatzeko beharra duten poetez. Poetak ez du ezer asmatzen: birsortzen du. Existentziari planoak gehitzen dizkio. Baina jada inork ez du asmatzeko indarrik, dena ikusten baita norberaren bitartez.

Nola eragiten du zure estilo poetikoak saiakera estiloan?

Soinuan, batez ere. Saiatzen naiz idazten prosa soinudun bat, talkarik egiten ez duen prosa bat, egon dadila dena ondo azalduta, ondo argudiatuta. Are, lantzean behin endekasilaboren bat sartzen dut, ideia luzeago bat adierazi nahi dudanean, pentsatuta inor ez dela konturatuko. Askotan egiten dut.

Aforismoa ere jorratzen duzu. Zer ekarpen egiten dizu formatu horrek?

Aforismoa, oro har, garrantzitxikiagoko generotzat jo izan da literaturan, baina nik oso gustuko dut. Lehenik eta behin, aforismo egile handiengandik ikasi dudalako: Nietzsche; klasiko frantziarrak, La Rochefoucault, Chamfort...; garaikideak, Canetti, Schnitzler... Aberatsa banintz, aforismoak eta poesia idatziko nuke soilik. Aforismoa zentzu pilaketa bat da: ez da bertso bat, ezta filosofia ere, nahiz eta izan daitekeen hala poetikoa nola filosofikoa. Erdibidea da; Ekialdekoentzat, arkuarekin jaurtitako gezia da: zerbait inportantea dago hor.

Uste duzu azken urteetan aldatu egin dela irakurtzeko modua, musika entzutekoa...? Kulturara hurbiltzeko modua, funtsean?

Asko aldatu da. Agian, irakurtzea eta musika entzutea ekintza intimoagoa zen lehen; denbora gehiago genuen, gazteak ez zeuden hain jazarrita hainbeste informaziorekin. Eta lengoaia oso arriskutsua da: gazteek kultur industriak kontzeptua entzuten dute, baina kultura hori egiten dutenak prekarioak dira, gehienbat. Eta entzuten dute kontsumitzaileak direla: desagertu egin al dira irakurleak eta entzuleak? Hiritartasuna galduz joan gara kontsumitzaile izateko; horrek denbora kentzen du, eta beharrak sortzen ditu, irakurketatik, musikatik eta artetik harago dauden beharrak.

Isiltasuna aldarrikatzen duzu sarritan. Horren beharra dago?

Noski, mundu burrunbatsu batean gaude. Industrializazioarekin batera, dena industrializatu egin da: gure bizitzeko moduak, gure keinuak... Gizartea ez da gai isiltasuna sortzeko, jendeak uste du isiltasuna kontu erlijioso bat dela, monasterio batean gertatzen den zerbait, bakardadean. Ez, isiltasuna funtsezkoa da pausatzeko, objektiboak izateko, kontenplatu ahal izateko. Eta, gainera, isiltasunak kuestionatu egiten du, oso deserosoa da. Gizartea ohituta dago gauzak ekoiztera, etenik gabe, ezerezaren beldur baita. Guztiaren ustiapenak zarata handia egiten du.