«Frantziak nazio sentipena eraiki du»

Lagun batekin hizketan otu zitzaion Peio Etxeberri-Aintxarti (Baiona, 1973) Ipar eta Hego Euskal Herriko bilakaera historikoak alderatuko zituen liburu bat idaztea. Historialaria, idazlea, Elkar argitaletxeko editorea eta EH Baiko hautagaia da. Hegoaldeko abertzaletasunak Iparraldekoak baino indar handiagoa zergatik zuen galdetu zion lagunak. Etxeberri-Aintxartek «modu pedagogikoan» nahi izan dio erantzun Pourquoi est-on indépendentiste à Hernani et pasà Bayonne? (Zergatik gara independentistak Hernanin, eta ez Baionan?) liburuan (Elkar argitaletxea).

Liburuan azaldu duzu zeharo ezberdinak direla Iparraldeko eta Hegoaldeko euskal naziotasun sentimenduak. Zerk eragin du hori?

Lehenik, bi gauza hartu behar dira kontuan: estatuen eraketa eta nazioen eraikuntza. Gure artean naziotasun kontzeptua agertu delarik, hori elikatu zuten estatuak Espainiakoa eta Frantziakoa izan ziren. Hor badago ezberdintasun bat, Frantziak nazio sentipena eraiki du. Espainiak, ordea, porrot egin du. Ez zen aski azkarra izan.

Erranen zenuke Iparraldeko abertzaletasuna ez dela Hegoaldekoa bezainbestekoa?

Iparraldean euskaldunak bilakatu dira frantses euskaldun, baina frantses. Hegoaldean ez dira bilakatu espainol, edo ez bederen frantses bezainbat.

Noiz hasi zen euskal abertzaletasuna indarra hartzen?

Lehenengo hegoaldean sortu zen, Sabino Arana Goirirekin. Ipar Euskal Herriak Enbata mugimendua sortu arte itxaron behar izan da, 1963ra arte. Urte hartako aberri egunean aldarrikatu zen lehen aldiz aberri bat ginela. Lehen baziren aitzindari batzuk; Agosti Xaho eta Pierre Broussain, adibidez. Baina ez zuten eragin berezirik ukan hemengo jendartean.

Duela 150 urte Iparraldeko biztanleen %80 euskaldunak zirela azaldu duzu liburuan. Nola gertatu da halakoko aldaketa?

Luzaz, hemengo hizkuntza euskara izan da; jende xumearena, bederen. Bi estatuek nahi izan dutelarik nazioa eraiki, fite ulertu dute lehenik behar zutela hizkuntza bakar batez hitz egin. Orduan, Frantzian, adibidez, sei belaunaldiri debekatu diete euskaraz hitz egitea. Euskara berdin zigorra. Haurra zarelarik erraz barneratzen duzu kontzeptu sinple hori.

Hezkuntzak duen eginkizun garrantzitsua ere aipatu duzu.

Hezkuntzak bereziki Ipar Euskal Herrian ukan du garrantzia. Frantziak indar handia jarri du horretan. Frantziako III. Errepublika ezarri zenean, ahalegin berezia egin zuten eskola doakoak, laikoak eta derrigorrezkoak irekitzeko. Hor historia irakasten zieten, eta sinetsarazi frantses nazioa aspaldikoa zela, eta eurak betidanik frantses izan zirela. Determinismo geografikoa ere erabili zuten, eta mitoak sortu zituzten nazio kontzeptu hori sustraitzeko. Eskolatik aterata, gainera, hiru urteko zerbitzu militarra egin beharra zuten.

Gerrez ere mintzo zara, naziotasunaren eraikuntzan gakoetako bat direlakoan.

Hegoaldeko euskaldunek gerretan parte hartu zuten botere zentralaren aurka. Karlistadak izan ziren, Espainiako Gerra Zibila, eta, ondoren, ETA eta estatuaren arteko borroka. Iparraldean, ordea, euskaldunek parte hartzen dute gerretan, baina ez Frantziaren kontra, baizik eta harekin batera. Horrek dena aldatzen du.

Egungo euskaldunen aferaren konponbidea historian atzera eginez ezin dela aurkitu esan duzu.

Nora joan jakiteko, nondik heldu garen jakin behar dugu. Baina geroaorain eraikitzen da. Anitzetan egin dugu frantsesen eta espainolen huts berbera; alegia, historia erabili nahi izan dugu aitzakia gisa. Orain, etorkizun demokratiko bat izateko, jendeari galdetu behar zaio zer nahi duen hemendik aurrera.