«Ez dugu neurtzen egiten ditugun gauzek zer eragin duten inguruan»

Intsektuak galtzen ari dira, eta horretaz ohartarazteko hitzaldia eman zuen herenegun Unai Ugalde biologoak (Caracas, 1956). Bilboko Bidebarrieta liburutegian izan zen, Euskal Herriko Kultura Zientifikoko Katedrak antolatuta. Normalki «arretarik bereganatzen ez duten» gaiei buruz hitz egiten du Ugaldek. Biokimika Mikrobianoan doktore da, eta irakasle titular aritu zen EHUn. Dibulgazioaren arloan dabil orain.

Beraz, intsektuak desagertzen ari dira?

Ba, bai. Intsektu kopurua beherantz doa. Intsektuei ez zaie arreta askorik jarri. Normalean, deigarriago egiten zaizkigu ornodunak, baina mendekotasun handia daukagu haiekin, eta planetaren funtzionamenduan oso garrantzitsuak dira.

Zein dira datuak? Zenbatekoa da beherakada hori?

Zenbait lanetan ikus daiteke intsektuen gainbehera azken 30 urteetan izan dela. Krefelden [Alemania] boluntarioen laguntzarekin egindako ikerlanean, 1989 eta 2016 bitartean %75eko gainbehera ikusi zuten. Hori da erreferentzia nagusia. Gero, badago beste lan bat 2019an argitaratua, eta Francisco Sanchez Payo da horren lehen egilea. 2009 eta 2019 bitartean egin diren lan guztien bilduma egin dute, eta hamar urteko epe horretan intsektuen %41 galdu direla esaten dute. Bi lan horiek intsektu hegalariei buruzkoak dira.

Hegalariak ez direnekin ez da ikerketarik egin?

Askoz ere gutxiago. ErdialdekoAmerikan eta Hego Amerikan kezka handia dute, oso garrantzitsuak baitira polinizaziorako, eta ekoizpen handia baitute frutak eta barazkiak esportatzeko. Costa Rican egindako ikerketa baten arabera, hamarkada batean lurreko intsektuen %98 galdu dira.

Datuak izugarriak dira.

Gaur egun, milioi bat intsektu espezie ezagutzen ditugu, gutxi gorabehera. Ezagutzen ditugun animalia espezie guzien %90 dira, eta zakuan landareak sartuko bagenitu, %60. Kalkulu bat eginda, Kanadan, ezagutzen diren intsektuak baino lau aldiz gehiago dira ezagutzen ez ditugunak. Datu hori mundura eramanez gero, agian bost milioi espezie izango lirateke. Baina ez dira hainbeste aztertzen; beraz, informazio oso gutxi dago.

Zer abiaduratan galtzen ari dira intsektuak?

Ikusi ditudan grafikoak aski linealak dira; marra zuzen bat. Gutxi gorabehera, urtean %0,5-1 jaisten da. Krefeldeko lanak hori dio.

Noiz hasi zen beherakada hori?

Egin dira lanak XIX. mendean, eta XVIII. mendean zerbait ere bai; orduan, pentsatzekoa da beherakada hori Industria Iraultzarekin lotuta dagoela, eta, batez ere, Bigarren Mundu Gerraren osteko efektu bat dela.

Zein dira arrazoiak?

Bi aipatuko nituzke: ekosistemen suntsipena eta zatiketa. Eremuak zatikatzen ditugunez, hor zeuden izakiek hor jarraitzen dute, baina gutxiago dira, eta ezin dira aldamenekoekin komunikatu, errepide bat edo eraikin bat jarri duzulako erdian. Izaki guztiak lotuta daude, eta intsektuak ezagunak dira elkarren artean, landareekin eta beste izakiekin lotura handia daukatelako. Horregatik daude hainbeste espezie. Londresko Natur Historiaren Museoko zuzendariak esaten zuen intsektu bat desagertzen bada hogei landare gal daitezkeela, hark polinizatzen dituelako. Intsektuak izaki askotara egokitu dira, inguru oso desberdinetara. Oso erraza da sare horiek puskatzea, eta orduan datoz ondorioak.

Erabiltzen diren pestizidek zer ondorio dituzte?

Ingurumenaren suntsipena modu askotan egin daiteke. Lehena, eta garrantzitsuena, nekazaritza industriala da. Monolaboreak eremu horretan zegoen aniztasun guztia deuseztatzen du. Gainera, makinak erabiltzen dira. Garatu ahala, ez da zirrikiturik uzten: bi zelairen artean ez dago ezer; beraz, intsektuek ez dute inolako babeslekurik. Bakarrik zuk landatzen duzunaren patogenoak edo haren jaleak. Zuk borrokatu nahi dituzunak, alegia. Eta desagertzen diren batzuk zuk borrokatzen duzun intsektuaren harrapariak dira, agian. Ekoizleentzat, ahalik eta eremu handiena aprobetxatzeak ematen du irabazi gehien, baina, orduan, eremu industrial baten pare erabiltzen duzu natura. Eta horrekin batera daude pestizidak. Teorian, zuk suntsitu nahi duzun intsektuaren kontra egiten dute, baina dena hiltzen dute. Batez ere, neonikotinoideen bidez.

Zer da neonikotinoidea?

Tabako landareak asmatu duen intsektizida bat da nikotina. Intsektuek hori jatean, nikotinak gurean egiten duen efektu bera egiten du haien burmuinetan, bainadosi askoz handiagoetan; beraz, zorabiatu, eta alde egiten dute, edo harrapakin errazagoa bilakatzen dira. Nikotinak bi ezaugarri ditu: ez da uretan disolbatzen, eta, beraz, hostoetan gelditzen da; eta iragankorra da. Enpresa kimikoek diseinatu dituzte neonikotinoideak: molekula horiek kimikoki aldatuta daude, disolbagarriak dira uretan, eta iraunkorrak. Landareek sustraietatik hartzen dute, eta efektu bera dute intsektuengan.

Nola eragiten die neonikotinoideak intsektuei?

Oso eraginkorrak dira, baina berebiziko efektu kaltegarria dute inguruan. Iraunkorrak direnez, urarekin joaten dira zingira eta erreketara; hango intsektuei kalte egiten diete, baita haien jaleei ere. Kate trofikoan ere badu eragina: ez ditu hiltzen, berez, baina zorabiatzen direnez, ez dira lehiakorrak naturan, eta kopurua txikitzen da. Bada beste efektu bat: herbizidena. Intsektuen termorregulazioan eta norabidea bilatzeko prozesuetan eragina dute. Ez dugu neurtzen egiten ditugun gauzek zer eragin duten inguruan.

Zergatik onartzen dira erabilera horiek?

Laborategian dosia emanda ez direlako hiltzen, baina inguruan beste faktore batzuk daude. Haien portaeran eragin handia dauka, eta naturan arriskuak daude.

Horrela jarraituz gero, zein izanen da etorkizuneko egoera?

Uste dut oraindik ez daukagula nahikoa ezagutza hori jakiteko, baina kalte asko etor daitezke zeharka. Ikus dezakegu intsektuek zein lan egiten dituzten, esker gutxikoak. Esate baterako, XIX. mendean kolonoek behiak eraman zituzten Australiara. Ohartu ziren hango intsektuek ez zekitela behiaren simaurra degradatzen. Euliek kalte egiten zieten behiei, eta kaka ez zenez lurraren parte bihurtzen, porlanezko geruza bat bezala geratzen zen. Orduan, Europatik intsektuak ekarri zituzten lan hori egiteko: kakalardoak eta beste. Horiei esker berreskuratu zituzten lurrak nekazaritzarako, baina intsektu batzuek kalte gehiago sortu zituzten. Gurean, intsektu horiek musu truk lan egiten dute. Guk garbitu beharko bagenitu zelaietako kakak, sekulako kostua litzateke. Kakalardoak egur enborren azpian bizi dira, eta negua hor pasatzen dute. Egur horiek kentzen baditugu, ez dute non iraun hurrengo urterako. Beste adibide bat: gizakiok jaten ditugun barazki eta fruten hiru laurdenek intsektuen polinizazioa behar dute.

Arestian aipatu duzu ez dagoela kezka handirik intsektuen egoerari buruz. Zergatik?

Azkeneko gizaldi pare honetan gure hazkundeaz arduratu gara nagusiki, eta saiatu gara natura menderatzen. Arazoa da ezin dugula horrela jarraitu, atzera-bueltarik ez duen egoera batera iritsi gaitezkeelako. Jarrera horrek ez du intsektuetan bakarrik eragiten; intsektuak adierazle bat dira, oso sentikorrak direlako.

Zer egin beharko litzateke egoera horren harira?

Ez dut esan nahi ezin dugula nolabait ekoiztu edo esplotatu, hori atzera egitea litzateke, baina ezin dugu ahaztu beste izakiak ere badaudela. Euskal Herrian dauden ekosistemak zaintzea guri dagokigu, ez dugu Unesco noiz etorri zain egon behar. Beraz, daukaguna ezagutu behar dugu, eta neurriak jarri hori monitorizatu eta zaintzeko. Horretarako, ikertu egin behar da, eta arreta eta baliabideak jarri.

Euskal Herrian ez da behar bezala zaindu ingurua?

Euskal Herrian eremu handienak basogintza eta nekazaritza dira. Oso ehuneko txikia dugu urbanizatua, %5 baino gutxiago. Baina basoetan monolabore asko jarri dugu, batez ere Gipuzkoan pinuak edo eukaliptoak. Padurak bete ditugu eta konplexu industrialak egin ditugu. Nekazaritzari dagokionez, batez ere Araban eta Nafarroan, nekazaritza industrial asko daukagu.

Egiten dena ongi egiten da?

Batzuetan oso gogo onez, baina itxurazko ekimenak egiten dira. Adibidez, parke natural bat duzu, baina egiten dituzu zabalbideak jendea bisitatzera joan dadin. Helburua zein da: kontserbazioa edo parke tematiko bat? Bai, zerbait ona egiten ari gara, baina ez dakit oso ondo kontserbatzen ari garen. Helburu zehatzak markatu beharko genituzke; izango ditugu horrelako guneak ere bai, baina leku batzuetan ezin da inor sartu. Egiten ditugu bizikletaz ibiltzeko bideak, eta badaude txori eta intsektu batzuk ezin dutela haien zikloa bukatu. Zorroztasun handiagoa behar da. Horri lotuta dago David Attenborough sindromea deitzen dudana. Gizon horrek BBCko dokumentaletan esaten du tokiak oso kalteturik daudela. Baina nik uste dokumentala ikusi eta gero joaten dela jende asko leku horietara.

Bestelako proposamenik eginen zenuke?

Bai. Amesten da hiri berdeekin, baina inguru urbanoa oso arrotza da edozein izakirentzako. Guggenheimen dagoen txakurraren loreek ez daukate usainik intsektuak ez daitezen hurbildu eta ez diezaieten molestatu turistei. Esaten denean hiri berdea egingo dela, itxurazko gauza bat da. Inguru hain arrotzak naturalizatzen saiatzea itxurakeria da. Bioaniztasunaren problema ez dugu hirietan konponduko, beraz, kanpokoa zaindu dezagun. Bilboko erreka guztiz garbia dagoela esaten da, eta arrainak eta ahateak daudela. Baina ez dauka ertzik, ez dago lohik, ez dago landarerik... Hori igerileku bat da.