Euri usain hori, oroitzapen hura

Hori da, eta hura da. Usaina da bata, eta oroitzapena da bestea. Eta aldiko da ezberdina, eta aldiko da ezberdinarena. Bakoitzak du berea: usaina eta oroimena. Esaterako, 80ko hamarkadako hura. Udako ekaitz hura, Kontxako hondartzan. Gurasoak arrapaladan eta agudo jaiki zireneko hura. Presa eta urduria. Zalaparta jende artean. Eta usain bat airean. Ekaitza zetorrelako bai, baina Espainiako Polizia Bulebarrean oldartzen hasi zelako ere bai. Eta hasi zuen euria, lehertu zen ekaitza, eta hasi zen jendea korrika. Eta usain hura. Haur bat noraezean, zer gertatzen ari zen ulertzen ez zuena, baina oraindik ere, helduagotan, usain berberarekin, behin eta berriz, eszena berdina oroimenera dakarrena. Usain hori, oroitzapen hura.

Euri usaina da, eta ez da oroimena, sentsazioa, emozioa eta gomuta bakarrik. Izen bat dauka: petrikor. Eta definizio bat: euria lur lehorrean erortzen denean sortzen den usaina da. Baita eragile nagusi bat ere: geosmina izeneko molekula bat, substantzia kimiko bat, Streptomyces coelicolor izeneko bakterioak sortzen eta askatzen duena.

Ez da oraingoa ahalegina: euri usainari izena jartzeko zientzialariek egindakoa, eta hura lurrin bihurtzeko perfumegileek egindakoa. Isabel Joy Bear eta R. G. Thomas ikerlariek eman zioten euri usainari petrikor izena —grezierako petros (harria) eta ichor (jainkoei zainetan zerien odola) uztartu zituzten horretarako—, eta Nature aldizkarian argitaratu zuten euren ikerketa.

Izena da petrikor, eta esplikazioaren parte ere bada petrikor. Boladarik lehorrenetan landareen hostoetan pilatutako olio jakin batzuei ere deitzen zaielako petrikor. Landareetatik inguruko zoru eta harrietara erortzen dira, eta prozesu berezi bat abiarazten da euriak horiek bustitzen dituenean: ur tanten barruan burbuila txikiak sortzen dira, airean apurtzen dira, eta usain berezi hori sortzen laguntzen dute. Azken prozesu hori, 2015ean deskubritu zuten MIT Massachusettseko (AEBak) Teknologia Institutuko ikerlari batzuek, abiadura handiko kamerak erabilita.

Konbinazio bat

Euri usain berezi hori, azken batean, substantzia ezberdinen konbinazio bat da. Arestian aipatutako landare olio horiek badira konbinazioaren parte bat, baina eragile nagusia geosmina da. Ana Abad EHU Euskal Herriko Unibertsitateko mikrobiologoarena da azalpena: «Geosmina, lurrean bizi diren bakterioek sintetizatzen duten molekula bat da. Euria egiten duenean, hori usaintzeko gai gara. Lurrean egoten da normalean, baina euria egin arte edo hezetasun maila jakin bat egon arte, ezin dugu usaindu, eta nabaritu. Euriarekin, nolabait, aktibatu egiten da, lurrundu egiten da, eta airera pasatzen da. Horregatik gara hura usaintzeko gai. Gainera, euri zaparradaren ostean ere iraun egiten du».

Abadek dio geosmina dela gameluek desertuan ur bila dabiltzanean usaintzen dutena, eta badagoela geosminaren inguruan sortzen den «sinbiosi» mota bat ere, berezia: «Geosmina ekoizten duten bakteriorik garrantzitsuenak streptomyces generokoak dira: lurreko bakterioak. Garrantzitsuak dira antibiotiko asko horiekin ekoizten direlako ere, baina kasu honetan, geosmina lotuta dago ugalketarekin eta esporen barreiatzearekin», azaldu du.

Nola gauzatzen da sinbiosia? «Artropodo txiki batzuek geosmina hori usaintzen dute, eta erakargarria egiten zaie. Bakterio horietara hurbiltzen dira, geosminaz elikatzeko, eta bakterioek artropodo horiek erabiltzen dituzte euren ugalketarako, esporak barreiatzen dituztelako, gainean hartuta, edo gorotzen bidez».

Hitz batean esanda: geosmina usaina erakargarri eta gustagarri egiten zaiela gehienei. «Berdin du norekin hitz egiten duzun, gehienek esango dizute gustatzen zaigula usain hori, sentsazio hori. Betiere, euriarekin lotzen dugunean. Zeren geosminak badu beste alde bat ez dena horren atsegina, zaporearekin daukana zerikusia: lur zapore hori, ardoetan, uretan... Hori jada ez zaigu horrenbeste gustatzen».

Perfumegileen erronka

Badago afera ebolutibo bat ere euri usaina horren gustagarri egite horretan. Lotzen dituena usaimena, sistema linbikoa eta emozioak, arbasoekin. Nola zen euria antzina aberastasun eta oparotasunaren seinale, bolada lehorraren amaiera, eta uzta ekarle. Horregatik diote adituek hainbat lurrinek burmuinaren egiturarik zaharrenak aktibatzen dituela. Horregatik ez da berria usain hori perfume bihurtzeko irrika eta tema. Indian, Omanen... eta Asiako eta Ekialde Hurbileko hainbat lurraldetan duela milaka urte hasi ziren horretan. Medikuak, petrikiloak, monjeak eta aszetak aritu ziren lurrin horren peskizan, eta mitti attar izenekoa lortu zuten—lurraren perfumea—: lokatz lehorrez eta sandalo olioz egindako destilazio bat. Luxuzko lurrin bat, erabiltzen zena terapietarako, sendagarri gisa, eta norbera eta garaiko jauregiak perfumatzeko.

Montzoiaren osteko eguratsa imitatzea zen mitti attar lurrin haren helburua, eta Jean Claude Ellena perfumegileak ere halaxe jarri zion izena Hermes etxearentzat egin zuenari: Un Jardin Apres La Mousson (Lorategi bat Montzoiaren ostean). Egin dira ahaleginak, eta egiten dira ahaleginak. Ongi daki horren berri Maddalen Marzol Donostiako Hunky Dory lurrin dendako adituak: «Gure ofizioan badago joera bat naturak sortzen dituen usain horiek sintetizatzeko. Eta egin dira ahaleginak euri usainarekin ere hori lortzeko». Eta atera ditu hiru lurrin botilatxo, jarri ditu mahaian, eta igurtzi ditu paperezko hiru zerrenda, kazetariak ere usaindu ditzan. Hastera doa bidaia.

«Petrikor euri usaina dela diote, baina niretzat ez da berez euri usaina. Euria askotan egiten du, baina ez da beti usain hori egoten», zehaztu du Marzolek, eta eman du berak dioen usainaren definizioa: «Usain pisutsua da, gozo puntu bat duena, badakizuna badatorrela, eta freskatuko zaituela, gozatuko, eztituko... Askotan erantzun izan dut nire usainik gustukoena dela. Ez delako horrenbestetan gertatzen —geroz eta gutxiagotan, esango nuke—, baina denok daukagulako oroitzapen bat horrekin lotuta».

Marzolek berak ere badauka berea, noski, eta ez du horrenbeste ere egin atzera. 2021era joan da. «Akordatzen naiz. Zeren ni Donostian bizi nintzen, eta aita, Andoainen. Beti abisarazten zidan enbata noiz sartzen zen hemen, hara noiz iritsiko zen kalkulatzeko. 19:30ean irten nintzen dendatik, eta usaina zegoen jada kalean. Koldo Mitxelenara neukan joan beharra liburu batzuk entregatzera, eta burua jiratu nuenerako, euri jasa hasi zuen. Putzu erraldoiak sortu ziren bat-batean. Baina berdin zitzaidan. Etxera zopa-zopa eginda iritsi nintzen, eta balkoira irten nintzen. Usain hura usaintzen segitu nahi nuen».

«Usaindu ezazu hau»

Marzolek dioenez, osagaiak sintetizatzea lortzen den heinean, «moda edo joera» batzuk sortzen dira, eta euri usainarena bada horietako bat. «Hezetasun usain hori ari da boladan jartzen, eta lurringintzan asko sartzen. Usaindu ezazu hau: geosmina daukanetako bat da, eta oso inspirazio polita ere bai, zeren Victor Hugoren olerki batean dago inspiratuta. Baso bat irudikatzen du, eta baso horren zoko usaina eta hezetasuna nahi ditu lortu».

Usaimenak oroitzapenekin duen lotura «erabatekoa» dela nabarmendu du Marzolek, eta egunero ikusten duela hori haien dendan: «Jendeak bilatzen dituen usainak oroitzapenak dira. Badaude batzuk, nahiz eta onartzea kostatu, euren amaren perfume berdina topatu nahi dutenak. Usain horrekin daudelako eroso, eta ongi. Haurtzaro osoa usain horrekin bizi izan dutelako». Eta eskaini dio kazetariari beste lurrin lagin bat: «Usaindu beste hau. Honek ere badu hezetasun usaina, baina ezberdina da. Ez da hain justu udako ekaitz baten ostekoa, baina badauka lur busti eta berde usaina».

Boladez eta modez mintzo da Marzol, eta akordatu da 90eko hamarkadan Olivia Giacobettik boladan jarri zuenaz: piku usaina. «Egia da piku usainak badaukala oreka eder bat: gozoa da, berdea da, eta urtsua ere bada. Eta oroitzapenekin ere lotura zuzena dauka. Zergatik? Ia jende guztiak daukalako pikondoren bat bere haurtzaroan».

Dio petrikor usain hori ere lortuko dela «inoiz», baina lortu ez izana bera «magikoa» dela: «Ezdelako beti izaten, ez dakizulako noiz izango den. Izan liteke ekaitz bat lehorte baten ondoren, baina horrek ez dizu bermatzen gertatuko denik. Bada hor zerbait berezia lerrokatzen dena, eta aldez aurretik iragarri ezin duzuna. Inoiz ez da berdina. Eta oso polita da, gainera, ez jakitea».