«Etorkinak 1939an bezala tratatzen dira»

Josu Chuecak (Lerin, Nafarroa, 1956) «memoria eta historia uztartzen dituen jarduera» egin du kaleratu berri duen Los 2.000 del Winnipeg: diario de a bordo liburuan. Winnipeg itsasontziko egunkariaren faksimileak, bidaiari zerrenda, Intxorta 1937 taldeak egindako elkarrizketak eta berak idatzitako hitzaurrea biltzen dituen lan bat plazaratu du.

Nola izan duzu ihesaldi horren berri?

Aspalditik ezagutzen nuen, Winnipeg itsasontzia ospetsua baitzen, Pablo Nerudak sona eman ziolako. Nire ekarpena ontzi horretako egunkaria topatzea izan da. Orain arte ezkutuan egon da, eta dokumentu historiko oso esanguratsua da. Frantziako artxibo nazionala arakatu, eta aurkitu nuen, baina konturatu nintzen akats ugari zituela; orduantxe ekin nion ikerketari eta okerrak konpontzeari.

Nola bizi ziren euskal errepublikazaleak 1939an Frantziako kontzentrazio esparruetan?

Gaizki. Mexikora, Argentinara, Venezuelara edo Txilera ihes egitearekin amesten zuten, herrialde ezezagunak izan arren, batez ere Txile. Esaterako, Winnipeg-eko espedizioaren %50, gutxi gorabehera, kontzentrazio esparruetatik zetozenez osatuta zegoen. Horrek adierazten du esparru horietan geratzea azken aukeratzat zutela.

Zer bilatzen zuten Txilen?

Bizitza berri bat. Egun, bidaiatzea kontu arras sinplea da, baina sasoi hartan balentria zen. Baina errefuxiatu haiek ez zekiten Valparaisora iritsi bezain pronto Europan Bigarren Mundu Gerra hasiko zela eta gatazkatik ozta-ozta libratu zirela.

Nolakoa izan da idazketa bidea?

Erlojupekoa izan da, Durangoko Azokako kultur erakusleihora begira. Udan hitzaurrea idatzi nuen, ahal bezain lasterren, eta lanari forma eman genion, abendura begira.

Nolako harrera izan du?

Liburua Durangoko Azokan kaleratu genuen, aldi arraro batean: ez genuen aurkezpen ofizialik egin, postuan salmentan jarri baino ez. Dena den, Arrasaten [Gipuzkoa] aurkezpen ederra egin genuen, eta erantzuna oso polita izan zen herritarren aldetik. Aurrerantzean ere liburua han eta hemen aurkezten segitzeko asmoa dut, eta urtarrilaren 25ean, adibidez, Iruñeko Katakrak liburu dendan izanen naiz.

Bada antzekotasunik egungo migrazio kontakizunekin?

Bai, noski. Batetik, etorkinak 1939an bezala tratatzen dira; adibidez, Mediterraneoan kontzentrazio esparruetan gotortzen dituzte, guneok izendatzeko eufemismoak erabili arren. Bestetik, migrazio politikak interes ekonomikoen arabera moldatzen dituzte. 1939an, Venezuelan eta Txilen, kostu merkeko oinarrizko langileria behar zuten, eta, hortaz, formakuntza handiko jende mordoa ogibiderik oinarrizkoenetan lan egitera behartu zuten.

Nolako lana dakar 2.574 bidaiarien zerrenda banan-banan ikertzeak?

Lan nekeza da; artxiboz artxibo ibili naiz, bilaketa lanetan. Orain arte, gutxienez bi zerrenda argitaratu dira, baina akatsak zituzten bidaiarien identifikazioari dagokionez eta haien izen-abizenak idazteko moduan. Gureak ere, segurutik, hanka sartzeren bat edo beste izango du, baina orain arte eginiko osatuena eta fidagarriena dela esango nuke.

Izen-abizen horien artean bazen zinez berezi bat ere: Agnes Winnipeg Amerika Alonso Bollada.

Bai. Agnes Frantziatik irten eta lau egunera jaio zen, ontzian bertan, eta izenaren azken bi hitzak horregatik jarri zizkioten: Winnipeg, ontziaren izena zelako; Amerika, helmuga han zegoelako.

Nolako garrantzia du Pablo Nerudak?

Izugarria. Txileko Gobernuko kontsul izendatu zuten Bordelen, Frantzian, erbesteratuen afera kudea zezan. Ekinaldiaren protagonistarik bistakoena izan zen.

Eta Ricardo Ceciaga Lasagabasterrek?

Nerudak besteko esangura du. Isileko langile asko izan ziren errefuxiatuen alde borrokan, Ceciaga barne. Asko zor zaio.

Nolako lana egiten du Intxorta 1937 kultur elkarteak?

Egundoko lana. 1986an jarri ziren abian. Ordutik, 26 bat liburu eta ikus-entzunezko zortzi bat proiektu kaleratu dituzte; tokian tokiko elkartea izan arren, argitalpen maila handia dute, beraz. Oro har, lan zinez eredugarria egiten dute; beren boligrafoa Intxorta mendiaren altueran jartzea lortu dute.

Memoria jarduera politikoa al da?

Memoria ez da politikoa, baina asko du politikatik, onerako nahiz txarrerako: herri batek memoria ariketarik egiten ez badu, interpretazio politiko ugari uzten ditu agerian. Euskal Herrian, adibidez, gerra zibilarekin lotutako jardun instituzionala zinez berria da. Bistan da memoria historikoa politikarekin lotuta dagoela; beste kontu bat da memoriari emandako politika nahikoa egiten den eta egiten dena zer-nolakoa den.