«Elizak, lehen betetzen ziren bezala, orain hustu egin dira»

Hilarriak dituzte Etxalarko elizaren inguruetan (Nafarroa). Han ez da inor ehortzirik XIX. mendetik, baina harriak berreskuratu zituen hango apaizak, Pello Apezetxeak (Goizueta, Nafarroa, 1932). Berriki argitaratu du horri buruzko liburua. Etnografia eta etnologia lanak publikatu ditu, euskaltzalea da, Ttipi-ttapa fundazioko lehendakaria eta ohorezko euskaltzaina. Hilarrien inguruko zertzelada batzuk emanda, Erretorenean izan da solasaldia: euskaraz, herriaz eta Elizaz.

Goizuetan sortu, baina Etxalarren 53 urtez. Nongoa zara?

Erran beharko bietakoa naizela. 11 urtetan seminariora joan nintzen. Pentsa, hamabi urte seminarioan, gero Etxarri Aranatzen hamar urte, eta gero hemen. Beraz, ia-ia dena Goizuetatik kanpo.

Harremana duzu sorterriarekin?

Bai, bai. Oraindik senide bat han bizi da, eta hamabost bat egunetik behin joaten gara elkarrekin, bazkaltzeko eta hitz egiteko.

Euskaltzaletasuna seminarioan sortu zitzaizun?

Seminarioan ez. 1943. urtea zen, gerra ondorengo urteak, eta horiek oso txarrak izan ziren euskararentzat, orduko agintariek debekatu eta zigortu ere egiten zutelako. Seminarioan dena erdaraz zen. Irakasle bat genuen Erratzukoa [Nafarroa], eta hark ematen zituen batzuetan toponimiari buruzko gauzak, euskararekin zerikusia zuen zerbait; baina, urtean hamabost bat aldiz? Gero, tarteka-tarteka euskal dantzak egiten ziren, baina bestela ez.

Non egin zenuen seminarioa?

Iruñean.

Baina zu euskalduna zinen.

Goizueta erabat euskalduna zen—eta bada—, eta etxean ez dut behin ere erdaraz hitzik entzun, herrian lagunekin ere ez.

Orduan, noiz piztu zitzaizun euskaltzaletasuna?

Seminarioko azken urteetan zerbait irakurtzeko aukera izan nuen. Etxarri Aranatzen elizan-eta euskaraz hitz egiten nuen, jendearekin ere bai. Batzuetan, euskararekin zerikusia zuten bilerak egiten genituen. Urte horietan joan nintzen ohartzen. Etxalarrera etorri, eta hemen gehiago. Bortzirietan bazen, sortu zen eta indartuz joan zen euskararen aldeko mugimendua. Hasi ginen euskara haurrei erakusten, AEK sortu zen, gero IKA... Nahiko talde bizia zegoen. Hemen eskolak ematen nituen, baita Lesakan ere.

Seminarioan apaizen arteko harremana ere gazteleraz zen?

Gazteleraz. Seminarioan baginen euskaldunak, noski, baina egin, egin, gutxi. Hori kontsideratzen zen ia politika nazionalista bezala, eta gerra bukatu berria zen.

Elizan euskaraz aritzeko arazorik izan duzu?

Ez, ez, arazorik ez. Etxarri Aranazen, nik euskaraz; lagunak ez zekien hainbeste, eta hark erdaraz egiten zuen. Etxalarren anitzez ere gehiago sartu nintzen euskara irakasten eta bilerak egiten. Eskoletan dena erdaraz egiten baitzen, hasi ginen euskara irakasten haurrei eskolako orduetatik kanpo, eskolan ezin baitzen.

Zuen kabuz erabaki zenuten euskaraz aritzea?

Bai, bai, gure gauza izan zen. Elizaren aldetik, goitik, apezpikutegitik, orain ere nahiko eskas gai horretan. Igandean, apez egin ziren lauzpabost gazte Iruñeko katedralean. Bat Arizkunera joanen ote den, eta ez daki euskaraz. Orduan, hor problema bat dago gaur egun. Apezpikutzak ez du horretan batere kontzientziarik.

Garrantzitsua da meza euskaraz izatea herri euskaldunetan?

Noski. Nik uste dut publiko egiten den gauza guzietan euskarak agertu behar duela euskalduna den herrian; bestela, lehen ere nahiko erdara entzuten eta idazten da. Euskara egiten hasten bazara, denera zabaltzen da: bileretara, jendearekin... Etxalarren elizan egiten den guzia euskaraz egiten da, eta jendearekin ere euskaraz egiten duzu. Ez baduzu egiten, zertarako balio du euskarak?

Elizak, erakunde gisa, zer harreman du euskararekin?

Elizak segitzen du orain dela 50-70 urte bezala. Gaur egun, apezpikuak euskalduna behar luke izan. Iruñean bi apezpiku dira, bat laguntzaile; gutxienez horrek behar zuen euskalduna. Baina horrek ere hitzik ere ez daki euskaraz. Handik ateratzen dituzten idatzi guziak erdara hutsez dira.

Apaiz euskaldunak arraro sentitzen zarete?

Bai, arraro. Tripako minak. Azkenean, euskaraz bizi zara ahal duzun neurrian, eta horretarako laguntzen duzu, eta handik dena erdara hutsez izateak mina ematen du. Euskara ez dago onartua; beraz, zu ez zaude onartua.

Zerk eraman zintuen seminariora?

Txikitan elizara joaten ginen. Goizuetan hiru apez ziren orduan, eta horietako bat Olazaran. Han hasi nintzen solfeo ikasten, 8-9 urterekin. Elizan kantatzen genuen abesbatzan. Harremana genuen apaizekin, eta uste dut hortik izan zela.

Ttipi-ttapa fundazioko lehendakari zara. Gogoan duzu nola sortu zen Ttipi-ttapa aldizkaria?

Beran sortu zen, bi-hiru lagun hasi ziren horretan, eta bi hilabeterik behin ateratzen zuten. Euskal kulturaren aldeko giroa zen. Gero hamaboskari egin zen, beste jende batzuk sartu ziren, eta beste indar bat hartu zuen.

Beharrezkoa izan zen Ttipi-ttapa sortzea?

Normalean, jendeak ez zuen ohiturarik euskaraz irakurtzeko, baina herriko berriak izanik, arruntak, hurbilekoak eta erraz idatziak, hori irakurtzen zuten, eta geroz eta gehiago. Oroitzen naiz 80 urteko batek errana: «Nik ez dut inoiz euskaraz irakurri, eta, orain, nekez ibiltzen naiz, baina Ttipi-ttapa irakurtzen dut».

Euskara beste alor batzuetan normalizatzeko modu bat da?

Bai, bai. Eta hori leitzea normal jotzen du inoiz euskaraz irakurri gabekoak. Gainera, hurbileko herrietan gertatutakoa ere irakurtzen dute, elkar ezagutzen baitute anitz jendek, eta interesa dute.

Txondorra saria jaso zenuenean Iruñeko udaletxean, politikariei esan zenien euskararen kontra ez agertzeko. Zergatik?

Hala delako. Egun hauetan ere entzun dugu UPNko jendea, orain Nafarroa Suma, erraten ez direla euskararen kontrakoak, baina egiatan ez dute maite. Kalte handia egin dute. Harritzen naiz nola hain garbi eta gogor aritzen diren euskararen kontra.

Nafarroako gizartean badago talka euskararekin. Nola ikusten duzu egoera hori?

Erraten dute euskarak ez duela okerrera egin Nafarroan. Euskaraz dakitenak gehiago dira egun, baina, gero, zailtasunik handiena da erabilera.

Politikariek kasu eginen dizute, edo entzungor?

Ez da erraza. Nahi dute, azkenean, menean eduki. Munduan herri batek beste bat menperatu nahi duenean, ekonomikoki menperatzen du, noski, baina baita kulturalki ere.

Nolatan hasi zinen etnografia ikertzen eta lantzen?

Ez nuen ezagutzarik, batere ez. Xeheki erranen dizut: hemen bestak ziren, eta oroitzen naiz egun batez, zerbait egin behar, eta distraitzeko, Goizuetako etxeen izenen liburua gogoan, hasi nintzen hemengo izenak hartzen. Bukatu nuenean, usategiekin hasi nintzen. Piztu zitzaidan halako egarria, edo gosea, ez dakit zer zen. Jakin-nahi hori nuen. Hasi gauza bat jakin nahiez, hura jakin, eta gehiago jakin nahi.

Aurten hilarriei buruzkoa kaleratu duzu. Nola hasi zinen gaia lantzen?

Lehenbizi oraingo hilerritik harri batzuk hona [elizaren ondora] ekarri genituen 1966an. Oraingo kanposantuan lanean ari ziren, eta gurutze eta harri guziak kanpora atera zituzten. Kanpoan gelditu ziren dozena bat ekarri nituen. Gero, 1985ean, biltegian lan batzuk egiten, ikusi genuen harri borobil baten zatia ageri zela: hilarri bat zen. 69 ziren orotara, eta atera genituen. Harri gisa erabili zituzten, paretaren zimendua betetzeko. Beraz, horiek moldatu eta garbitu, eta kanpoan paratu genituen jendeak ikusteko. Ikusi nuen Madrilgo gobernuak 1845 inguruan agindu zuela hor [Elizaren ondoan] ez lurperatzeko, eta kanposantu berria egiteko. Orduan, hilarri asko pareta egiteko erabili ziren.

Zer garrantzi dute hilarriek?

Hori ere gure kulturaren adierazgarri da. Azkenean, gure bizitzako eta heriotzako ohiturak sartzen dira kulturaren barruan. Sinboloak daude harrietan, eta horiek ezagutzea historia da, gure aitzinekoen kulturaren adierazpenak ezagutzea.

Zein egoeran dago Eliza, egun?

Erakundea, gaizki. Elizak lehen betetzen ziren bezala orain hustu egin dira. Zergatik? Zientzian aitzinatzeak egin dira. Kulturak, hizkuntzak eta erlijioak aldatzen joaten dira. Orain dela 2.000 urte kristautasuna sortu zenean, Jesus deitutako Nazareteko gizon hura hasi zen herriz herri adierazten berri on bat, eta hark segitzaile batzuk izan zituen. Baina hori aldatu da. Jendea errespetatzea, maitatzea, herriak ere errespetatzea; hori alde batera utzi, eta Elizak berak, arduradunek, hartu zuten agintari zibilen antzera bizitzeko eta egiteko manerak. Gu ikasle ginela, gotzainari obeditzeko esaten ziguten. Horientzat,hori da inportanteena.

Zer aldatu behar da?

Munduan bizi gara hainbat herri, hainbat jende, eta kultura diferente. Jende guzia ongi bizitzea garrantzitsua da, eta, horretarako, elkar errespetatzea eta ondasunak behar diren bezala banatzea. Munduan dagoen gosea ezin da onartu. Elizak beharko luke gauza horietan aritu, batez ere. Zanpatzen badira herriak, hor aritu behar du. Ez bakarrik erakusten, egiten, horretan jokatu behar du.

Distantzia handia dago apaizen eta agintarien artean?

Bai, bai. Hori da. IV. mendean aita santua hasi zen enperadore bat balitz bezala, eta gotzainak haren meneko, baina haiek ere haien menean apaizak, eta apaizek besteak. Inperio zibil bat balitz bezala antolatu zen. Horrek aldatu behar du. Hori ez da Jesusek erakutsi zuen planteamendua.