«Durangoko Azoka alanbre gainean egon da beti, presiopean»

«Lehen, askotan etortzen nintzen Bilbora; baina, orain, ahalik eta gutxiena. Denborarekin, alfertasuna sartzen da, eta, Bilbora natorrenean, mandatu bat baino gehiago egitera etortzen naiz». Erakusketa bat antolatzen ari da Jon Irazabal (Iurreta, Bizkaia, 1960) Gerediaga elkarteko historialaria, eta paper kontuengatik agertu da Bilbora. 17 urterekin sartu zen elkartean, eta ordutik han jarraitzen du. Denetarik egitea tokatu zaio, baina, batez ere, hogeita hamar urtean Durangoko Azokako arduradun izateagatik da ezagun.

Gazte zinela sartu zinen Gerediaga elkartean. Zergatik?

17 urterekin egin nintzen elkarteko kide, Iurretan udaletxerik ez zegoelako eta Gerediagak gauza asko egiten zituelako gabezia hori estaltzeko. Pare bat urtera-edo, Anton Mari Aldekoak esan zidan paper eta liburu batzuk hankaz gora zeudela, eta ea antolatuko nituen, eta paper horiek antolatzen hasi nintzen. 1980an, erabaki zen Durangoko Azokarako pertsona bat liberatzea hilabeterako, eta niri proposatu zidaten. 1982an, ordea, urte oso baterako liberatzea pentsatu zen, eta galdetu zidaten prest egongo ote nintzen, eta baietz. Amak esan zidan: «Lan horrek ez dauka susmo onik, ezta etorkizun handirik ere, baina konforme. Dena den, beste lan bat topatzen baduzu, hobe!». Ez zuen etorkizun handirik, baina 34 urte eman nituen. Kar-kar-kar.

Gerediagan, ordea, paper zaharrak antolatzen hasi zinen. Nondik datorkizu historiarekiko afizio hori?

Betidanik. 14 urterekin irakurketa zale nintzen, eta, gustu horren barruan, euskal gaiak irakurtzea zen nire nahia. Egunkarietan agertzen ziren hainbat berri moztu, eta gorde egiten nituen.

Durangaldeko gaiak ikertu dituzu batez ere. Horretarako beharra sumatzen duzu?

Herri mailako ikerketa ez da nahikoa bultzatzen. Berdin historia, folklorea, dantza eta herri mailako hainbat gauza ere. Hori ez dago artxiboetan, eta ez dago dokumentu ofizialik ere. Jende askoren buruan daude gauza horiek, eta desagertzen ari dira. Gure historiaren zati handi bat galtzen ari gara, eta herri mailako lana gehiago bultzatu beharko zen. Zelan? Zaletasun hori duten pertsonak nolabait animatzen, eta haien lanak plazaratzen. Gerediagan Astola aldizkaria ateratzen ari gara azken hamar urteetan, ikerketak egin ondoren baztertuta geratzen ziren ikerketak plazaratzeko. Azken finean, jendeak jakiteko gogoa dauka. Horren froga dira bisita gidatuak, zenbat jende bertaratzen den bisita horietara! Herriko kontuak jakiteko gogoa daukate, eta horregatik topatu behar da jendearengana iristeko bideren bat.

Gerra Zibila Durangaldean 1936-1937 zure liburuak nahiko arrakasta izan du, esaterako.

Azkenaldian memoria historikoa modan dago, eta hori ezagutzeko gogoa dago. Horrek ere bere prentsa dauka; beste edozein gairi buruz argitaratuta, ez duzu oihartzunik izango. Aprobetxatu behar da hori, baina baita jendeari gogo hori sortu ere.

Gerediagaren ibilbideari buruzko liburua ere atera zenuten joan den urtean, elkartearen50. urteurrenean. Horko lekuko zuzena zara zu...

Bai. 50. urteurrena zela-eta, egon zen liburu bat ateratzeko asmoa, azokatik kanpo elkarteak egiten dituen gauzak nabarmentzeko. Gauza asko sortzen lagundu genuen, eta jendeak ez zekien. Ikastolen mugimenduaren, gau eskolen eta dantza taldeen bultzatzaile, koordinatzaile edo aterki izan zen Gerediaga. Historia horrek merezi zuen biltzea eta plazaratzea.

Azken finean, zeuen buruari egindako lana onartzea, ala?

Bai. Zerbait sortzen lagundu zenean, gau eskolak, esaterako, ostera AEK sortu zen, eta euren bidetik joan ziren. Harremana izan genuen haiekin, baina AEKren inguruan geratu ziren. Dantza taldearekin, antzerki taldearekin eta besteekin ere berdin. Seme-alaba etxetik joaten denean bezala da. Baina hori izan da Gerediagaren ikurretako bat. Hainbat gauza bultzatu ondoren, euren bidea egin dutela, Seme-alaba asko izan ditu Gerediagak.

Zu sartu zinenean, zer topatu zenuen elkartean?

Garai bateko azkeneko mugimendu bat topatu nuen. Franco hilda zegoen, baina oraindik lurperatu gabe. Pentsa, lehenengo udal hauteskundeak 1979an egin ziren, eta hauteskunde haietan Gerediagaren inguruko zenbait jende zinegotzi edo Foru Aldundiko diputatu atera ziren. Orduan ikusi genuen etorkizun bat bazegoela, eta helburu batzuk lortzea errazagoa izango zela. Orduan esan izan ziguten Gerediagak bere egitekoa bete zuela, eta hileta on bat eman behar geniola.

Instituzionaliza zedila, alegia.

Hori da, instituzioek hartuko zituztela ardura horiek. Jende bat horren alde zegoen, eta joan egin ziren, eta elkartea bost pertsonarekin geratu zen. Baina Gerediagaren funtzioa Durangaldearen alde lan egitea zenez, aurrera egitea erabaki zen.

Horrek nola eragin zion Durangoko Azokari?

Gerediagak lau gauza antolatu zituen krisi garai horretan, tartean liburu azoka bera. 1982an izan nuen lehen lana Gerediaga berrantolatzea izan zen. Bazkideen zerrenda eguneratu, horiek berreskuratu, kontaktuak egin... Jendeak ikusi zuen bazegoela Gerediagarentzako lekua, eta 1986an egin genuen batzar nagusi batean erabaki zen aurrera egitea.

Erronka handia izango zen hori zuretzat...

Bai, garai hartan, kulturan amateur gisa aritzen ginen. Gogorra izan zen, dirurik ez zegoenean, ez zelako kobratzen. Zentzu horretan, jendearen militantzia handiagoa zen, eta bazegoen beste babes bat. Orain, esaten denean militantzia hil egin dela, nik esaten dut erail egin dugula. Kultur munduan gabiltzan hainbat pertsona funtzionario bihurtu gara. Edozein batzar 11:00etan egiten dugu, eta, lagundu gura duena lanean badago, ezin da joan. Hori arratsaldean egin behar da; baina,orduan, langileak daude nekatuta. Igandeetan ez baduzu lan egin nahi, ez sartu abade! Badakizu militantzia sustatu nahi bada, besteen lanorduetatik kanpo izan beharko dela.

Azokako zuzendari izan zaren tarte horretan militantziatik profesionalizaziora jo da, ordea.

Bai, hori, alde batetik, positiboa izan da azokarentzat eta euskal kulturarentzat. Durangoko Azoka herritik sortu zen, eta izaera hori mantentzen du. Altxor handi bat da hori. Badago jende bat urtean behin gerturatzen dena liburu batera, urte osoan ez delako liburu denda batera sartzen. Zabalkunde hori lortu izana bada arrakastetako bat.

Garai zailak izango zenituzten, hala ere.

Gerediaga eta Durangoko Azoka beti alanbre gainean egon da, presiopean. Agintarien aldetik beti egon gara susmopean, ezker abertzalearen eta ETAren inguruko moduan. Beste aldearentzat, ordea, gobernuari saldutakoak ginen. Amnistia eskatzen zuen pankarta bat bazegoen azoka baino klasikoagoa zena. Batzuei kentzeko eskatzen ziguten, eta gu besteei esaten ea kenduko zuten, eta ezetz. Baina kentzen ez bazen, laguntzarik ez zela egongo esaten ziguten... Konbultsiodun inguru bat izan da azoka. Azkenean, lortu genuen pertsona baten bidez kontua konpontzea. Baina oso gogorra izan da. Gaur egun, ordea, on egin digu lan hori egin izanak, independentzia bat daukagulako.

Azoka bera beste alde batetik ere aldatu da, dagoeneko ez delako liburu eta diskoena soilik.

Bai, orain kulturen plaza da. Azokak hori izan du ona, aldi bakoitzera egokitzen jakin duela. Duela 15 bat urte esan ziguten liburua desagertu egingo zela, elektronikoa gailenduko zelako. Gaur egun, liburuak lehengo leku bera dauka oraindik.

Azoka utzita daukazu erabat gaur egun?

Nik Gerediagan lan egiten jarraitzen dut, eta ahal denean laguntzen dut. 30 urteko esperientzia hor dago, eta ikasitakoa asko da.

Luxuzko aholkulari izango zara.

Utzi nuenean, esan nuen aldaketa bat behar zela. Garai bateko azoka zuzentzeko ez zegoen arazo handirik, baina gaur egungo teknologia eta komunikazio medio berriak direla eta, beste hezkuntza bat zuen pertsona bat behar zen. Ondorengo zuzendariari kontratua amaitzeko eztabaida bat egon zen, baina gauza batzuk 30 urte inguruko pertsona bati eman beharko litzaizkioke. Gaur egungo azoka beste filosofia zabal baten barruan dago. Momentu batean, guneren batek bere bizi propioa izan dezakeela onartu beharko dugu.

Badago horren beldurrik?

Hori Gerediagaren historiaren parte da. Elkartea beti izan da mintegi moduko bat.

Elkartean badago halako uzkurtasunik?

Bai eta ez. Hemen, zorionez edo zoritxarrez, diruak kontrolatzen du dena. Durangoko Azoka Gerediagak egin nahiko lukeena da? Ez. Durangoko Azoka da gizartearen oniritzia jasotzen duen azoka bat. Gerediaga elkarteak azoka koordinatu behar du, baina edozertara zabalik egon behar du beti. Urte hauetan guztietan sekulako proiektuekin etorri izan zait bat baino gehiago, aste bateko azoka egiteko, esaterako. Baina hankak lurrean eduki behar dira. Argitaletxeentzako hamairugarren hilabetea gara, kulturaren oinarrizko euskarrietako bat. Hori ezin da zalantzan jarri. Azokaren inguruan erabakiak hartu direnean, asko pentsatutakoak izan dira. Elementu erreferentzial bat gara.