«Duintasuna defenditu genuen»

Lagun y la resistencia frente a ETA (Lagun eta ETArekiko erresistentzia) dokumentala aurkeztu zuten joan den astean Valladoliden (Espainia), Zinemaren Astean. Quality Mediak ekoitzi du, eta Belen Verdugo izan da zuzendaria. Aurkezpenean izan zen Lagun Donostiako liburu dendako nagusi Ignacio Latierro (Donostia, 1943). Duela 51 urte ireki zuten, eta frankismoaren eta ezker abertzalearen eremukoen erasoak jaso izan ditu.

Iaz bete zituen 50 urte zuen liburu dendak: Lagunek. 1968an sortu zenuten. Garai berezia zen.

Oso. Parisko mobilizazio haiek, liburu denda askoren irekiera... Hasieran, papertegia ere baginen, aurreko dendaren soberakinak saltze aldera, baina gurea, funtsean, liburu denda bat izan da. Segituan ikusi genuen Maria Teresa Castellsek eta biok guk ez genuela balio koadernoak-eta saltzeko, liburuena zela gure esparrua.

Nolako Lagun nahi zenuten?

Kultura demokratikoa transmititzea nahi genuen hasieratik. Frankismo garaia zen, eta gureak bazuen izaera haustaile bat; ez zen liburu denda klasiko bat. Irekitzean ez genuen arazorik izan, baina Espainian editatu gabeko liburu orok Informazio Ministerioaren zigilua behar izaten zuen; bestela, debekatua genuen salmentara ateratzea. Sarri agertzen ziren ministerioko ikuskatzaileak Lagunera, eta behin Maquiaveloren Printzea-ren aleak eraman zituzten, Argentinako argitaletxe baten edizioa zelako eta ez zuelako zigilua. Baina bereziki debekatuko liburuak ere izaten genituen guk; dendako txoko batean izaten genituen, gordean, bezero jakin batzuentzat.

Franco diktadorearen erregimenaren zigorrik jaso al zenuten?

Gehienez ere, zigor administratiboren bat. Baina frankismo bukaeran edo Franco hil berritan —ez naiz zehazki oroitzen—, Maria Teresa behin espetxeratu egin zuten, greba orokorreako deialdi batean denda ixteagatik jarri ziguten isun bat ordaintzeari uko egin ziolako.

Behin Lagun denda atarian bonba bat zartarazi zuen Guerrilleros de Cristo Rey taldeak.

Franco hil ondoren izan zen hori, 1976 bukaera aldera. Sasoi hartan,hainbat liburu dendatan jarri zituen bonbak Guerrilleros de Cristo Reyk. Gurean gauez ipini zuen. Ez zuen txikizio handirik eragin,leherketa dendaren kanpoaldera izan zelako, ez barrualdera.

Bestelako eremu politiko batetik ere hasi zineten erasoak jasotzen urte batzuetara.

Lehen gertakari larria 1983an izan zen, Donostian Urgull aldean bonba bat prestatzen ari zela Antxon Tolosa hil zenean. Grebara deitu zuten, baina guk ez genuen denda itxi. Talde bat etorri zitzaigun itxiera exijitzeko, eta barrura zerbait bota zuten. Mehatxu ere egin ziguten. Halako batean, Konstituzio plazan Jose Manuel Balentziaga Balentxi zena azaldu zen, eta taldeko kideekin hitz egin zuen. Joan egin ziren orduan. Lehendik ezagunak ginen Balentxi eta biok lan kontuengatik. Pentsatzen dut jende askorentzat gogorra zela antifrankista izandako liburu denda bati eraso egitea.

1990eko hamarkadan ugarituziren Lagunen aurkako erasoak, ezker abertzalearen eremutik.

ETAk 1995ean Gregorio Ordoñez Donostiako PPko zinegotzia hil ondoren, hari buruzko liburu bat atera zenean guk erakusleihoan jarri genuen, eta gau hartan hautsi egin ziguten erakusleihoa. 1996a mugarri bat izan zen. Jose Maria Aldaiaren bahiketaren aurkako elkarretaratze batean, Donostian, kontramanifestari batek muturreko bat eman zidan, nik adierazpen batzuk egin nituen, eta hurrengo egunean burua estalitako bi lagun joan ziren Lagunera pinturarekin,eta dena zikindu zuten. 1996ko Gabonak arte hamabostean behin izaten genuen era bateko edo beste gertakari bat, eta Gabon gauean txikizio handi bat eragin ziguten; pentsatu genuen dendaren akabera zela hura. Ni, orduan, PSE-EEren legebiltzarkidea nintzen, eta abenduaren 26an Eusko Legebiltzarrera joan behar izan genuen, eta emazteari deitu nionean ea zer moduz, erantzun zidan jende pila bat azaldu zela margoarekin eta beirekin zeuden liburuak erostera; egun batzuetan izan genuen halako salmenta, sekula ez bezalakoa. Baina jarraitu zuten erasoek. 1997ko urtarrilean dendatik liburuak atera eta plazan erre egin zituzten. Denda gehiago blindatu genuen, Ertzaintzak segurtasun zerbitzua jarri zuen... Aldi batez, eten egin ziren erasoak. 1998an ETAren su-etena etorri zen, baina nik uste dut ezker abertzalearen parte batean ez zutela ongi ikusten liburuak erretze hori, ez zela oso errentagarria.

2000n utzi zenuten Konstituzio plazan zenuten liburu denda.

Maria Teresaren senar eta nire lagun-min Jose Ramon Rekalderen aurka ETAk atentatua egitean, 2000ko irailaren 14an. Izugarrizko urtea izan zen niretzat: ETAk ez zuen Rekalde hil, baina bai maiatzean Jose Luis Lopez Lacalle, eta uztailean Juan Mari Jauregi. Oso lagunak nituen biak; 1970eko hamarkadan PCEn militatu genuen; ibilbide politiko berekoak ginen.

Mehatxatuta sentitu al zinen?

Neuk ez nuen ETAren mehatxurik jaso. Parte Zaharreko ostatu bateko nagusiak behin esan zidan afixa batean nire argazkia ikusi ote zuen, baina ez daukat frogarik. Dena dela, Lopez de Lacalleren hilketaren ostean neu ere hasi nintzen auto azpian begiratzen eta abar, eta, ETAk 2000n Rekalderen hilketa saioa egitean, bizkartzaina jarri zidaten. Erabaki genuen liburu denda gehiago ez zabaltzea. Emaztea eta biok oporretan ginen orduan, eta berehala etorri ginen Rekalde bisitatzera, baina, egia esan, erabaki formal bat hartu gabe utzi genuen denda irekitzeke. Alokairuan geneukan lokal bat zen hura.

Nolako bezeroak izan zenituzten Konstituzio plazako dendan?

1970 aldetik aurrera haustura kultural bat gertatu zen Donostian. Bazuen ikustekorik hizkuntzarekin, baina gehiago proiektu politiko abertzale eta ez-abertzaleekin, eta ETA egoteak sakondu egin zuen. Abertzaletasun kulturaleko eremu batzuetatik sustatu zen haustura; hasiera batean, gainera, ez zeuden lotuta ETArekin. Zatiketa hori oso kaltegarria izan da, ez kultur garapenerako bakarrik, baita elkarbizitzarako ere. Hori da nire iritzia, baina oker egon naiteke. Lagunen bezero pluralak eta demokratikoak nahi genituen, baina Espainian demokrazia dagoenetik, bezero abertzalea galduz joan ginen, batik bat ETAren inguruan genuen jarreragatik, ezbairik gabe gaitzesten genuelako terrorismoa.

Hiriaren erdialdean ireki zenutenhurrena, hilabete batzuetara.

Konstituzio plazakoa itxi bezain laster hasi zitzaigun jende bat esanez bilduko zutela dirua Lagun toki seguruago batean irekitzeko. Galdetu ziguten ea prest egongo ginatekeen halako toki bateansegitzeko. Baiezkoa guk; gainera, liburuzain segitu nahi genuen. Erdialdean aurkitu zuten leku bat, Artzain Onaren inguruan, eta elkarte bat eratuta hartu zuten —gerora konpondu ginen haiekin—. Seguruago geunden: hau ez da Parte Zaharra; Rekalderen, bezero batzuen eta nire bizkartzainakhemen izaten ziren; ondoan da PSE-EEren egoitza, eta PPrena gertu zegoen orduan... 2001eko abuztuaren 3an ireki genuen Lagun hemen. Lasaiago aritu gara.

Lagunen aurkako eraso horiek gertatzeaz gain, ETAk hil izan ditu kazetariak eta ipini hedabideen aurkako lehergailuak, GALek hil zuen kazetaririk, Espainiako Auzutegi Nazionalak Egin eta Egunkaria itxi zituen, Egunkaria-koarduradunek Guardia Zibilaren torturak salatu zituzten... Zer gogoeta egiten duzu?

Aipatutako gertakari bakoitzak bere azterketa eta iritzia merezi ditu. Ez dira gauza bera ideia desberdinak dituenaren kontrako hilketa larderiazkoa eta auzitegi baten sententzia edo torturaren praktika. Dena dela, uste dut garai latz haietan bizi izan genuena euskal herritarren artean zatiketa eta liskarra lortu nahi zuen politika bat zela, non kultura aldi berean zen biktima eta tresna. Politika autodeterministak ez dira oso komenigarriak elkarbizitza kulturalerako.

Lagun dokumentalaren aurkezpenean zenioen nahiago duzula jendeak esan dezala erresistenteak izan zinetela, biktima baino.

Adiskide batzuk zenbaitetan asaldatu egiten zaizkit hori esaten dudalako, lagunak hil dizkidalako ETAk, Rekalde hiltzen saiatu zelako, Laguni erasoak egin dizkiotelako... Biktima naizela esaten didate. Baliteke. Baina ni ez naiz biktima sentitzen. Erresistente hitza ere ez zait biziki gustatzen, esan nahi baitu bat kontzienteki izan dela kausa baten buru, eta gurea ez da horrelako kasua izan. Aurkezpenean esan nuen heroi bat ere ez naizela izan. Erasoen garaian guk, oroz gain, gure duintasuna defenditu genuen; gure lana defenditu genuen, gure lanbidea, heroi bihurtzeko inolako asmorik gabe.

Politikara jauzi egin zenuen: 1991-1994 eta 1995-1998an PSE-EEren legebiltzarkide izan zinen.

Bietan ordezko modura sartu nintzen. Lan interesgarria zen, berez, baina aspergarri samarra suertatu zen, nolabait esanda. EAJ-PSE koalizio gobernua zegoen [EA ere aritu zen haiekin legealdi batean], eta neu ez nengoen Jaurlaritzan, talde parlamentarioan baizik, eta hortik ezin genuen gauza askorik egin, besteek erabakitzen zituztelako politikak. Nire esperientzia politikorik pozgarriena trantsizio garaikoa da, PCEn militatu nuenekoa. Asko aldatu da gauzak. Espainiako politikaren prestigioari kalte izugarria egin dio, alderdiak beti dabiltzalako boto kalkuluekin eta malgutasunik gabe, eta demokrazia indartzeko eta garatzeko proiektuei eragiten die horrek. Ezkor nago.

ETAk 2011n eman zuen bukatutzat jarduera armatua.

Egoera lasaia dago hemen, baina ez horregatik bakarrik, oraindik badugulako nolabaiteko erosotasun ekonomiko bat. Baina ez dugu aurrera egin etorkizunerako elkarbizitzaren tresna egonkorragoak eraikitzen. Alor sozial eta ekonomikoko mehatxuei aurre egiteko tresnak ere ez dira eraiki.

Hau al da bakea?

Bai. Baina horrek ez du esan nahi ez dagoenik arazo seriorik. Politika eta demokraziako ohiko tresnekin konpondu beharko ditugu. Behintzat, indarkeriaren mehatxua desagertu da, eta aldaketa handia da.

Jon Enparantza euskal presoaren kasua gertatu da berriki: Espainiak Zaballatik atera du, Madrilgo espetxe batera eramateko, eta haren familia lau egunez egon da berririk izan gabe.

Onartezina iruditzen zait familiak berririk ez izatea lekualdatzeaz.

Euskal Herrian oraindik asko hitz egiten da iraganari buruz.

Iragana beti hortxe dugu egunero. Baina batzuetan ez da onuragarria iraganaz mintzatzea. Gai izan behar dugu etorkizuna eraikitzeko.

Zertan oinarrituta?

Funtsezkoa da instituzio publikoek bermatzea proiektu eta helburu politiko desberdinek modu librean funtzionatzea. Terrorismoaren desagerpenak lagundu behar du gizarte demokratiko baten osagai diren adostasuna eta desadostasuna egoten. Baina elkarbizitza on batek eskatzen du proiektu politiko nagusiek zatiketa ez bideratzea.

Autokritika ere hizpide da sarri.

Urkulluk ondo laburtzen du, esanik hiltzea gaizki egon zela. Oinarri ona da hori aitortzea. Zubiak dokumentalean zirrara eragin zidan Ibon Etxezarretak Maixabel Lasari esandakoak: ez diola sekula barkamena eskatu, egin zuena barkaezina delako. Hori da autokritikarik garrantzitsuena.

Giza eskubideen urraketa mota desberdinak egon dira hemen.

Bai, eta jazarriak, epaituak eta kondenatuak izan behar dira.

Liburu dendek iraungo al dute?

Liburuek paperean iraungo dute. Ez dakidana da zer neurritan, gure mundu hau ere aldatzen ari baita.