Ezker abertzaleari eta euskalgintzari estu lotutako militantzia baten bizimodua da Xabier Alegriarena. Frankismo garai «itogarrian» sortua da, Donostian, Intxaurrondoko auzoan, 1958an. Pasai Donibaneko Bixi-bixi kultur elkartean (Gipuzkoa) aritu da hitz eta pitz. Txostenen gizona dela aurreratu du elkarrizketa hasterako, eta zorroztua du analisirako gaitasuna.
Zer duzu gogoan 1960ko hamarkadako Intxaurrondo hartaz?
Ni jaio nintzenean, Enciclopedia Álvarez zen gure erreferentzia, España una, grande y libre, falangistak ziren irakasleak. Baina gurasoek gu La Sallera eramateko hautua egin zuten. Ume zoriontsua izan nintzen. Giro itxian bizi izan ginen, hori bai. Etxean hiru anaia gara, eta eskolan ere mutikoak baino ez geunden. Ni ez nintzen indartsua, kirolean ona… Txikitatik beste estrategia batzuk garatu behar izan nituen. Bullying-a historia luzea da.
Beraz, ikasle ona zinen.
Bai, eta estrategia horietarako nire indargunea zen, baina aitarekin haustura bat izan nuen. Ama batzuetan nola tratatzen zuen ezin nuen jasan, eta, 13 urterekin, etxetik joatea erabaki nuen, fraide izateko prestatzera.
Fraide?
Bai, barnetegian ikasten hasi nintzen, La Sallen. Irakaskuntzan ikusten nuen neure burua. La Sallen bazegoen orduan giro euskaltzale bizia.
Etxean ez zeneukan?
Ama euskalduna neukan, baina aita ez. Nire anaia zaharrena hasi zen euskaraz hitz egiten, baina aitak ez zion ulertzen. Bigarrenari asko kostatu zitzaion hizketan hastea, eta orduko mediku frankistek gurasoei esan zieten euskaraz egiten genuelako gertatzen zitzaiola hori, eta bi hizkuntzetan arituta haurra atzeratu egiten zela. Aitak orduan erabaki zuen etxean erdaraz egin behar zela. Ni hirugarrena izan nintzen, eta espainolez hasi nintzen bizitzen.
Fraide artean euskaldundu zinen orduan?
Bai, hor Patxi Ezkiaga eta ibili ziren.
Sexu abusuengatik salatu dutena.
Bai. Orduan haiek ziren euskaltzaletasunaren erreferente handiak, eta pentsa gero zer jakin den, eta guk ere zer gutxi egin dugun horren kontra. Abusuak, lekuz kanpoko kontaktu fisikoa... Konfiantza abusua zegoen. Sistema bat zen.
Noiz utzi zenuen Eliza?
Aldaketa sakon bat planteatu genuen, egiturazkoa: gure lanetik bizitzeko aukera izatea, eskolak eta fraideak epe zorrotz batean euskalduntzea, Euskal Herriaren eremuan hezkuntza eta jarduera osoa askapen teologiaren ildoan jartzea... Erromak [Vatikanoak] erabaki zuen harekin hautsi behar zela, eta eskoletara bidali gintuzten. Hor geunden gazte asko orduan atera ginen La Salletik. Utzi genuenean, Laudion [Araba] nengoen.
Eta zer egin zenuen?
AEKn sartu nintzen, irakasle. Han bizi izan nintzen 1990 arte. Bikotekidea neukan han, eta 1987an alaba bat izan genuen.
Euskalgintzan jardun zinen, beraz?
Gau eskola txiki batean hasi ginen, 1980an. 1987rako, bostehun ikasle genituen. 1983an, ASKn ere hasi nintzen, herri mugimenduaz arduratzen zen KASen atal batean. Orduan Juan Jose Ibarretxe zen Laudioko alkatea, lehendakari izandakoa. Eta onartu zuen Herri Batasunak eramatea udalean euskara batzordea. HABEren eta AEKren arteko gatazka indarrean bazegoen ere, Laudion parentesi bat egon zen, Ibarretxek [Joxe Joan] Txabarriren eta [Joseba] Arregiren ildoaren kontra onartu zuelako. VI. Korrikako arduradun orokorra ere izan nintzen. Joxemiel Barandiaran izan zen orduan omendua, eta zer esango dizut? Niretzat, amets bat zen hori.
Zer oroitzapen duzu aldi hartaz?
Uste dut bi gauza inportante egin genituela orduan: batetik, erdaraz bizi zen mugimendu independentista hura euskaraz pentsatzen duen mugimendu bihurtu genuen. Ni 1983an hasi nintzen HBren asanbladetan euskaraz egiten, eta ez itzultzen. Orduan lortu genuen euskara batzordeak irekitzea, EHE sortu zen, Txillardegirekin; EKB sortu zen, Joxemi Zumalaberekin… Hura zen nire bizitza: AEK, HB, asteburuetan ikasleekin mendira joatea… Horrela bizi ginen, eta gustuko aldapan, nekerik ez.
1991n utzi zenuen AEK.
Bai, ASKn autokritika sakona egin genuen: AEKn gure ildoa gehiegi inposatu genuela. Ardura handia genuenok ardurak utzi eta euskaltegira itzultzea erabaki genuen. Ordurako Itziarrekin [Goienetxea] hasita nengoen, eta Lezora bizitzera etorria nintzen. Baina hiru hilabetez soilik egon nintzen Errenteriako Xenpelar euskaltegian.
KASen hasi zinen.
Bai, 1992an, Bidarteko erorketa sonatuak ekarri zuen testuinguruan. Aljerko negoziazio prozesuak itxaropen handia piztu zuen, baina pikutara joana zen. Orduan, KASek gidaritza politiko moduko bat izan behar zuen, eta bozeramaile hautatu gintuzten. 1995ean desagertu zen. Gero, Ekin sortu zen. Estatuak irakurri zuen KAS estali bat zela Ekin, eta horregatik utzi zuen legez kanpo. Ekin dinamizazio politikorako tresna bat zen, estrategiaren zilegitasunari buruzko gogoetei erantzuteko.
Hautetsi ere izan zinen.
1995eko legealdian, Gipuzkoako Batzar Nagusietan egon nintzen. Egin itxi zutenean atxilotu gintuzten, 1998an. Administrazio kontseiluan nengoen. Egin ixteko baldintza politiko guztiak prestatuta zeuden. «Amonal gramo bat» zen [Juan Mari] Atutxarentzat, [Jose Antonio] Ardanzarentzat «higiene demokratikoa» zen. Gero gertatu ziren Batasunaren legez kanporatzea, gazte mugimenduaren kontrakoa…. 1999an atera, eta Udalbiltza sortzeko prozesuan buru-belarri murgildu nintzen, Lezoko zinegotzia nintzela. Hurrengo urtean, berriz espetxeratu ninduten, Ekinen kontrako operazioan, eta handik urtebetera kaleratu ninduten. Ordurako EAJk Udalbiltza indargabetzeko bidea abiatua zuen, eta hainbat hautetsik eutsi genion erronkari, Udalbiltzaren garapenarekin erakusteko estrategia haren balioa eta balioak nolakoak ziren nazio eraikuntzan. Uste dut lortu genuela.
Horretan zenbiltzala atxilotu zintuzten, 2003an, Egunkaria-ren kontrako operazioan.
Egunkaria-ren aurkakoan, atxiloketa gogorragoa izan zen. 2004ko abenduan atera nintzen kalera, eta, hurrengo urteetan, ekarpena egiten jarraitzeko modua bilatu nuen, bai nazio eraikuntza bultzatzeko egitasmoetan, bai 18/98+ dinamikan epaiketa luze harentzako erantzun politiko zabala osatzeko.
«Tortura prozesu kontrolatu bat da, prozesu organiko bat, modu landuan aplikatzen dena»
Nola gogoratzen duzu 2003ko otsailaren 20ko hura?
Garzonek erakusten du tortura kontrolatu egiten dela. Ekinekin atxilotu gintuztenean, ez gintuzten ukitu ere egin, ezta galdekatu ere; Egin-ekin ere ez. Beraz, tortura prozesu kontrolatu bat da, prozesu organiko bat, modu landuan aplikatzen dena. Egunkaria-ko atxiloketa etorri zenean, gogoan dut Itziar, pistolarekin kopetara apuntatzen zioten bitartean guardia zibilak nola sartu ziren etxean, gauean, eta nola lortu zuen alabak lotan jarrai zezan.
Eta torturak.
Atxilotu orduko esan zidaten: «Hamar urte zor dizkiguzu». Hori da egurra, hori da Tres Cantos… operazio politiko bat justifikatzeko erabili nahi izan ninduten. Garai hartan, Udalbiltzan nenbilen lanean. Udalbiltza apirilean moztu zuten, Egunkaria-ren ostean.
Espetxera sartu-irtenean iragan zenuen hamarkada bat.
Norbait mendian badabil eta bat-batean tren batek harrapatzen badu, ezusteko latza, ezta? Ni trenbidean bizi nintzen, ordea. Eta banekien horrela zela. 1992rako banekien nire izena Salbeko kuarteleko galdeketa gelan ageri zela, dianaren erdian, bortizki torturatu zuten emakume burkide batek kontatua zidan eta. Baina hautua argia zen: gure herriarentzat gutxieneko demokratikoak eskuratu beharra zegoen, eta, bitartean, herri askea egunez egun eraiki.
2007ko azaroan espetxeratu zintuzten azkenekoz, 18/98 auziko epaiarekin.
Loiolako negoziazioekin, 2006-2007an, su eten hark baldintzak aldatuko zituen, batzuen ustez, eta epaiketa hura ezerezean geratuko zen. Madrilgo aireportuko ekintza izan zen gero, Suitzako azken saioa... eta zigortu egin gintuzten.
Eta Puertora eraman zintuzten, Euskal Herritik 1.200 kilometrora.
Bai. 4x4 metro, zulo bat, 23 ordu zeldan, bat patioan. Bakartzea berrogei egunerako zigor sistema bat da. Baldintzak oso gogorrak ziren. Bazuten sistema bat haizea ateratzeko, eta 08:00etatik 14:00etara makina bat pizten zuten, brum. Soinu hori etengabe, egunero. 14:00etan, itzaltzen zutenean, gorputzak plaust egiten zuen. Zulo hartatik atera nindutenean —zeren bisitak ere zulo horretan egiten baitziren—, erori egin nintzen eguzkiaren argitasunarengatik. Euskal preso politikook hortxe eduki gintuzten Puerto III-n lau urte luzez. Beste asko, askoz ere urte gehiago.
Zer duzu gogoan egun haietatik?
Espetxearen biolentzia eta inpunitatea. Gogoan edukiko dut beti horren kostua, Arkaitz [Bellon] eta [Xabier Rey] Antxo hilik... Baita gure arteko elkartasun sendoa eta bizipozari eusteko gaitasuna ere.
Zer lotura zenuen Euskal Herriarekin?
Astean bost minutuko bost dei genituen, haiek nahi zutenean. Eta asteburuetan bisitak. Egunero ziegatik ateratzean, miatu egiten gintuzten, ziega hankaz gora jartzen zuten nahi zutenean, argazkiak, liburuak… Oso kontziente ginen espetxeak zenbateraino eraman nahi gintuen probokaziora.
Zerk eusten zizun?
Espetxea infernu bat edo toki itxi bat izan liteke. Euskal preso politiko askorentzat, infernu bihurtu dute. Ni babestua egon naiz. Ez zait falta izan bisita bat ere. Elurragatik errepideak itxita egonda ere, Itziar Valdemororaino iritsi da. Mirentxin mirari bat izan zen, ekarpen ikaragarria. Baina senideena apartekoa da. Hautu pertsonal bat politiko bihurtu zuten, asko estrategiekin ados egon gabe. Gainera, horri eutsi diotenen artean gehiago izan dira emakumeak, gizonak baino.
Zure ustez, zergatik izan da hala?
Karga patriarkal handia dago, batetik: ez dezagun idealizatu. Bestetik, protagonista izateko premia hori gizonena da oso. Hor badago olerki ezagun bat, Bertolt Brechtena: «Badira egun batez borrokatzen diren gizonak, eta horiek onak dira…». Brechti osoko zuzenketa bat egin behar zaio. Mikel Antzari zor diot gogoeta hau. Atzegoardian herri bizitza mantentzen dutenak dira ezinbestekoak. Azken hogei urteetan asko ikasi dugu mugimendu feministatik. Nire ustez, haien ekarpena erabakigarria izan da gure oreka politikoa lortzeko. Eta Itziarren semea-ri ere egin behar diogu zuzenketa. Tortura aguantatu zuen gizonezko gudari erreferente hura desegituratu egin behar da. Indar horiek askoz ere komunitarioagoak eta sustraituagoak dira.
«Hemen lege iruzurra dago, eta erakundeek erantzun beharko dute nola litekeen 1984tik euskararen legeak planteatzen duena bete ez izana, prebarikazio erraldoi bat baita»
EPPK-ko bozeramaile izendatu zintuzten. Nola egin liteke hori bakartuta egonda?
Kontu handiz [irriz]. Informazioa jendearengana helaraziz, jende askok asko arriskatuz, komunikazio sistemak eraikitzen dira bai espetxe barruetan, bai espetxeen artean. Hautaketa prozesu bat izan zen. Garzonek eta Auzitegi Nazionalak diotena diotela, ni ez naiz ETAkoa izan, eta atal hori ez dut zuzenean ezagutzen. Baina kolektiboari dagokionez, ziurta dezaket modu demokratikoan egin zela estrategia aldaketak ekarri zuen guztia. Zer eztabaidatzen zen Rennesen edo beste espetxeetan, hori ordezkari ginenon esku egoten zen, eta ekarpenak egiteko erak bazeuden.
Zer zegoen eztabaidagai?
Kolektiboaren gogoeta zen gutxieneko marko demokratiko bat eskuratu gabe eta gatazkaren ondorioak eduki gabe nola erantzun egoerari alde bakarretik. Hori asumitu zuen kolektiboak zatiketa esanguratsurik gabe. Asumitu zuen gaur dauden legediaren arabera, espetxeetako irteera mailakatua izango zela. Eta gainera atxikipen pertsonala zegoen; bakoitzak bere prozesu pertsonala egitea adostu zen, eta hor ez dago araurik, derrigortasunik. ETAk jarduera amaitu zuenean, sakabanaketaren bukaera desaktibatu behar zen lehen egunetik. Hori ere ez zen eman. Ezta preso gisa dagozkien eskubideak ere ez dira errespetatu. Salbuespeneko tratamenduak irauten du.
2015ean utzi zenuen kartzela. Zer harreman duzu kartzelarekin?
Lagun handiak ditut barruan. Nirekin barruan egondakoak badaude oraindik barruan. Bestalde, beste presoen amekin-eta elkarrizketak izaten genituen telefonoz. Ama batek esaten zidan: «Zer moduz dago semea? zainduidazu, e!». Eta erantzuten nion: Lasai, andrea, zeren Andonik gurekin dagoen bitartean ez du heroinarik sartuko» —Noski gurekin ez zen Antonio, Andoni zen—. Beste batean, hemen, amazig bat aurkitu nuen, Soton gurekin egon zena. Nik egindako paper batzuek lagunduta ekarri zuten Martutenera, familia lotura zuelako hemen, eta kalean dago, baimenak lortuta. Euskal Herriak fama ona izan du horretan ere. Urteak pasatuta, hark agurtu ninduen kalean. Bizitza berreginda zeukan. Gauza horiek politak dira.
Bestelako harreman sareak ere egin zenituzten orduan.
Espetxean, gutako batzuk haiengandik aparteago bizi izan dira: estatus politikoari eusteko modu bat zen, eta erresistentzia modu bat ere izan da. Beste batzuk, berriz, nazio batuak izan gara. Adibidez, 2004ko martxoaren 11ko atentatuak gertatu zirenean, espetxean nengoen. Egun haietan preso politiko batzuk fisikoki akabatu nahi izan zituzten, ziegan sua sartuz eta beste. Beste batzuk, egurtu eta ziegetara eraman gintuzten. Lehen egunak pasatu zirenean, Zapaterok hauteskundeak irabazi eta dena argitu zenean, esan genien hasieratik azaldu geniela hura ez zutela euskaldunek egin. Halako batean, preso batzuek mehatxu egin ziguten, hurbileko hildakoak baitzeuzkaten atentatu hartan, eta esan ziguten ez geniela errespeturik erakutsi haien hildakoei. Mehatxuka oldartu ere egin zitzaizkigun: akabatuko gintuztela eta beste. Gu bost ginen, eta haiek, hogei. Funtzionarioak, zirkuari begira. Halako batean, bati esan nion: «Agian, bost baino gehiago ere bagara». Nire lagun amazigak eta arabiarrak geneuzkan atzean, gurekin.
Nazio batuetakoa izateak libratu zintuzteten orduan?
Merezi du elkartasuna izatea.
Irten zinenean, nola topatu zenuen kalea?
Ni etorri nintzenean, hiru afaritatik altxatu nintzen. Esaten zidaten: «Euskal Herrian ez da ezer egiten». Nola ez dela ezer egiten! Mugimendu feministak hiru greba orokor muntatu ditu hemen! Zenbat etorkin daude gure egitura politikoetan? Nire ustez, berriz konektatu behar da. Eta botere gehiago pasatu behar diogu hurrengo belaunaldiari. Herri mailan egon behar dugu, laguntzen, baina ardurak pasatu behar ditugu.
«Egungo gakoak hobeto ulertzeko eta haiei erantzuteko sormena eta ausardia dutenei dagokie bide berriak urratzea»
Zergatik?
Oso bestelako militantzia eredua behar da. Egungo gakoak hobeto ulertzeko eta haiei erantzuteko sormena eta ausardia dutenei dagokie bide berriak urratzea. Kulturgintzan ari dira, mugimendu feministan zer esanik ez. Baina erronka zehatzak planteatu behar ditugu, gure herriari inposatutako hainbat egoera ez-demokratikoekin talka egiteko, esparru berriak irabazteko.
AEKn aritu zara erretiroa hartu arte. Euskalgintzari buruzko debateak gertu dituzu.
Uste dut argi dagoela jada egiturazko arazo bat dagoela, bi mailatakoa. Bat politikoa, subiranotasunarena. Txillardegiren hartara itzuli gara: estatu batekin nekez iraungo du euskarak; estaturik gabe, ezin. Bigarrena, biziberritze bat behar dela. Eta uste dut ezagutzaren gutxieneko kalitatea bermatu beharra dagoela, eskolak bermatzen ez duena. Hemen lege iruzurra dago, eta erakundeek erantzun beharko dute nola litekeen 1984tik euskararen legeak planteatzen duena bete ez izana, prebarikazio erraldoi bat baita. Eta asmatu beharra dago, ausardiaz, zorroztasunez.
