Esther Vital: «Askok ez dakite Brasilen diktadura egon zenik; hutsune historiko bat dago»

Andrakiletan gorpuztu ditu Esther Vital artistak (Artaxoa, Nafarroa, 1983) Brasilgo diktadurak eragindako zauriak —1964an hasi zen, eta 1985ean bukatu—: iaz, Cade Heleny? (Non dago Heleny?) film laburra kaleratu zuen, diktadurak torturatu eta desagerrarazitako Heleny Guaribaren ingurukoa; eta Ines Etienne Romeuren istorioa lantzen ari da orain, formatu luzeagoan. Arpillerekin taxutu ditu eszenak, Txileko diktaduran lekukotzak helarazteko erabili zituzten panpinekin. Bilbon egon da berriki, Zinebi jaialdian.

Nondik datorkizu Brasilgo diktaduraren inguruko interesa?

11 urtez egon nintzen Brasilen bizitzen, eta 2008tik ari naiz memoria historikoa lantzen. Badago Txileko emakume bat, Roberta [Bacic], hirurehun arpillera baino gehiagoko bilduma duena. Brasilera joan zenean, arpilleren erakusketa batzuk antolatzen lagundu nion. Nik Brasilgo mugimendu sozialekin lan egiten nuen, baina, arpillerak erakusten genituenean, jabetu nintzen askok ez zutela ezagutzen Brasilgo historia: bazuten Txileko diktaduraren berri, Argentinakoaren berri... baina pentsatzen zuten Brasilgoa askoz bigunagoa izan zela. Ez da hala: Latinoamerikako aurreneko diktadura izan zen, eta eredua izan zen gainontzekoentzat. Eta hemen, askok ez dakite Brasilen diktadura bat egon zenik ere. Iruditu zitzaidan hutsune historiko bat zegoela.

Zein izan da arpilleren erabilera politikoa?

Txileko diktaduraren garaian sortu zituzten, senideen bila ari ziren emakumeek. Senideen arrastoan, espetxeetara jo zuten, tortura guneetara... Dolua egin behar zuten, baina legalki ezin zuten pauso gehiagorik eman, ezezkoak baino ez baitzituzten jasotzen. Baliabide gutxiko jendea zen, baina etxean bazituzten jostorratzak eta haria. Funtsean, patata eta irin zakuen soberakinak dira arpillera ehunak; brodatzeak denbora asko eskatzen zien, baina txatalekin azkar batean sor zitzaketen eszenak.

Heleny Guariba, militantea izateaz gain, irakaslea eta antzerki zuzendaria ere bazen. Lanbide bereziki arantzatsuak dira diktadura garaietarako?

Bai. Helenyrentzat, antzerkia borroka politikoa zen; antzerki zuzendaria izan zen 1960ko urteetan, apenas zegoenean antzerkia egiten zuen emakumerik. Herri xehearentzako antzerkia egiten hasi zen, baina kalitate artistikoa zuena. Diktadura betean, arte dramatikoko talde bat osatu zuen ikasleekin, eta Santo Andrera joan zen, langile hiri batera, Moliereren antzezlan batekin, Brasilgo geruza sozialez hitz egiteko. Orduan, 1968an, diktadurak ezarri zuen ezin zela desagertuen gorpua eskatu; zentsura zorroztu zuten, eta bortizki jazartzen hasi zitzaizkien artistei eta antzerkiko jendeari, antzokietara tiroka sartzeraino.

Zer egin zuen Guaribak?

Mugarria izan zen Helenyrentzat: Vanguardia Popular Revolucionariarekin bat egin zuen, militanteei aterpea emateko, hasieran. Horrek gatazka bat sortu zion senarrarekin; harengandik banandu zen, eta borroka armatuan sartu zen: militante bihurtu zen.

Film laburrean, ez duzu off-eko ahots bakarra erabili, narratzaile moduan funtzionatuko lukeen ahots bat; aldiz, Guariba ezagutu zutenen testigantzak erabili dituzu. Zergatik?

Arpillerek erdigunean jartzen dute testigantza, eta nik ere hori egin nahi nuen. Diktadura garaian, ezin denean hitz egin, giza eskubideen urraketen erregistroak ezkutatuak edo suntsituak dituztenean, ahozko historiaren bidez baino ezin ditugu memoriak berreskuratu eta jagon. Eta, gainera, nik dokumental bat egin nahi nuen, ez Helenyren istorioan oinarritutako fikzio bat; testigantza errealek indarra ematen diote.

Amnistia legeak lekukotzak deslegitimatu ditu demokrazia garaian. Halako ekoizpenen lana ere bada lekukotzok berriro legitimatzea?

Noski. Legearen ondorioz, ezin ditugu errudunak zigortu, ezta seinalatu ere. Egiaren Batzordea garrantzitsua da, baina motz geratu da, ez baita heltzen publiko orokorrarengana. Haren txostenak gutxi batzuek irakurtzen ditugu. Lekukotzak eta ikerketak itzuli egin behar zaizkio jendeari.

Film laburrean, esplizituki agertu dituzu Guaribari lehenengo atxiloketan egin zizkioten torturak. Haren erailketa, baina, ez duzu erakutsi: soinuaren bidez adierazi duzu, eta atxilotutako beste emakume baten erreakzioaren bidez. Zergatik?

Hasteko, torturak aurreko eszena batean erakutsi ditudalako, erritual bat balira bezala, gainera: izan ere, tortura ez zen izan lau basatiren salbuespenezko kontua, estatu politika baizik; metodo sistematiko bat zuten. Lehen atxiloketaren ondoren, Helenyk kontatu zuen zer egin zioten: lekukotza zuzena nuen. Gero, Petropolisko Heriotzaren Etxean desagerrarazi zuten, baina inork ez zuen hiltzen ikusi; Inesek [Etienne Romeu] entzun egin zuen. Neukan lekukotza entzunezkoa zen; beraz, eszena ere hala islatu behar nuen. Dramatikoki berdin funtzionatzen du, ikusleak gogoan baitu aurreko eszena, torturena. Entzuteak larrimin bera eragiten du, eta hori ere erakutsi nahi nuen: Ines hiru hilabetez eduki zuten atxilo Heriotzaren Etxean, eta etengabe entzun behar izan zuen nola torturatzen zituzten bere militantziakideak.

Film luze bat egiten ari zara, oraingoan Romeurengan ardaztuta. Guariba desagerrarazi zuten; Romeu, berriz, Heriotzaren Etxetik bizirik atera zen pertsona bakarra izan zen. Kontatzeko manera aldatuko da?

Helenyren inguruan ikertzen ari nintzenean izan nuen Inesen berri. Oso pertsonaia indartsua iruditu zitzaidan: batetik, Heleny dago, tragedia; bestetik, Ines, zeina nire ustez erresilientziaren eta justiziaren aldeko borrokaren sinbolo bat baita. Dokumentalaren arku dramatikoa asko aldatzen da.