«Artea eta salaketa beti joan dira batera»

Hainbat liburu ilustratu izan ditu Susanna Martin ilustratzaileak (Bartzelona, 1976), baina azken urteetan bere eleberri grafiko propioak egiten ere hasi da. Katalunian jaio zen, baina Larrabetzun (Bizkaia) bizi da. CEAR Euskadiren enkarguz sortu du Irse o morir (Joan edo hil), marrazkiz osatutako eleberria. Atzo aurkeztu zuen Gasteizen.

Zer kontatzen du Irse o morir liburuak?

LGTBI kolektiboa osatzen duten pertsonaien eta emakume batzuen bizitza kontatzen du. Guztiak Honduraskoak eta El Salvadorrekoak dira, eta haien herrialdeetatik ihes egitera bultzatzen ditu jasaten duten diskriminazioak. Egun batetik bestera alde egin behar dute, heriotza mehatxuak jasaten dituztelako. Euskal Herrira heltzen dira azkenean guztiak, baina hemen aurkitzen dutena ere ez da gozoa: beste bortizkeria mota bat aurkitzen dute, arrazakeria.

Nondik dator izenburua?

Elkarrizketatu nuen pertsona batek esandako esaldi bat da, eta premisa hori elkarrizketa guztietan atera izan da, era batean edo bestean: «Hemen geldituz gero, hilko naute». Hori zen ihes egitera bultzatzen zituena.

Beraz, liburuan kontatzen direnak kasu errealak dira?

Kontakizun guztiak elkarrizketatu nituen horien bizipenetan hartzen dute oinarri. Hala ere, askok heriotza mehatxuak dauzkate, eta beraien identitatea babesteko xehetasun txiki batzuk aldatu behar izan ditut. Istorio batzuk elkarrekin ere nahastu ditut, tentsio narratibo bat lortzeko. Baina esango nuke, ia-ia kazetaritza lan bat izan dela, elkarrizketak egitearen hori.

Beste lan batzuk sortzeko orduan ez duzu teknika hori erabili?

Normalean, proiektuarekin hasi baino lehen, hizketaldi batzuk eduki ohi ditut protagonistekin. Azken proiektuetako bat, adibidez, nikaraguar jatorriko etxeko langile batzuei buruzkoa izan zen,eta beraiekin pasatu nuen arratsalde bat; kafea batera hartu genuen. Baina oraingoan grabagailuajarri, eta galderak egin behar izan nituen.

Nolako esperientzia izan zen?

Kasu guztiek asko eragin zidaten. Gogoratzen dut elkarrizketen ondoren bihotza estututa geratzen nintzela. Batez ere, hemen dauden pertsonak direlako, edozein egunetan kalean zoazela gurutza ditzakegunak. Ez dakizu pertsona horrek zer daukan atzean. Ikasi egin behar izan dut nola egin solasaldi hain delikatuak, begirada feminista batetik eta zaintzatik.

Zein izan zen ezagutu zenituen kasuetatik gehien eragin zizuna?

Elkarrizketatu batek esan zidan bere katuen eta txakurren falta sumatzen zuela gehienbat. Sorterrian utzi behar izan zituen, derrigorrez. Ez da asko hitz egiten gai honetaz: leku batetik ihes egiten duzunean han daukazun bizitza utzi behar duzu, baina baita zure kargu dauden animaliak ere. Enpatia handia sentitu nuen elkarrizketatuarekin.

Nola eramaten dira elkarrizketatuek kontatutako istorio horiek eleberri grafiko batera?

Gogorra egin zitzaidan. Ez da gauza bera ni bezalako pertsona bat elkarrizketatzea eta horrekin zerbait egitea, edo gauza hain gogorrak bizi izan dituen norbaiten bizipenak kontatzea. Pertsona horrek bere denbora oparitu dizu, eta zuk, ordainetan, zerbait eman behar diozu: gustuko izango duen zerbait, balioko duen zerbait... Erantzukizun handiko lana da.

Euskal Herrira datozenean ere bortizkeriak jarraituko du liburuko protagonistentzat. Zergatik kontatu nahi izan duzu hori liburuan?

Nik emakume zuri eta europarraren begiradatik funtzionatzen dut, eta, horrelako proiektuak egitean, saiatzen naiz nire begiradatik baino gehiago, ni bezalako jendearentzat sortzen. Hau da, liburuan belarrietatik tira egingo zaio irakurleari, eta ohartarazi egingo zaio: hau gure ondoan gertatzen ari dela, agian zure auzokideak egokiak ez diren jarrera batzuk dituela...

Zer aurkitzen dute protagonistek Euskal Herrira heltzen direnean?

Arrazismoari dagokionez, oso harrituta geratzen dira. Hona heldu arte, ez dute kontuan hartzen azal kolore ezberdin bat daukatela. Ez dute aurreikusten hemen arrazismoa pairatuko dutela. Liburuko pertsonaia bat, adibidez, bat-batean ohartzen da ligatzeko zailtasunak dituela, aurretik inoiz gertatu ez zaion arren. Ligatzeko aplikazioetan sartzen denean «latinoamerikarrik edo mairurik ez» dioten mezuak aurkitzen ditu.

Egiten dituzun lan gehienek zerbait salatzen dute. Arteak aldarrikatzailea izan behar du beti?

Bai. Artea eta salaketa beti joan dira eskutik helduta, gerra garaiko kartelgintzatik hasita. Orain komiki sozialarekin ikus dezakegu: ohartu gara irudi batek azkarrago helarazten duela mezua, irakurtzea kostatzen zaien horientzat ere.