«Argi izan behar dugu zer den boterea, eta zer inpunitate daukan!»

Etxerat ezin joan ilundu artean,

egoten ohi dira zozoen elean

Jean Martin Hiribarren

Kezka ematen dizu jendaurrean agertzeak…

Hedabideetan agertzeak, bai. Ni pertsona arrunta naiz... Pudorea izango da.

Eman dezagun militantea pertsona arrunta dela. Politikaria ez da pertsona arrunta?

Politikariak «behi sakratuak» dira!

Zein izan zenuen lehenengo militantzia?

Lehenengoa, hogeiren bat urte nituela, Durangon, orduko gazte mugimenduan. Gazteria Independente Katolikoa zela uste dut. Ekintza Katolikoko adarra. Emakume bat etorri zitzaidan, hara biltzeko. Gurutze Arregi zen, pertsona berezia Durangon, oso zen aurrerakoia. Behin, Bilbora joan ginen, Maiatzaren Leheneko manifara. Ordu arte, behin ere ez nuen manifestazio bat ikusi. Bilbora joan, eta gris bat [polizia armatua] emakume bat jotzen! Eta berarengana joan nintzen: «Zergatik ari zara emakume hori jotzen? Ez dizu ezer egin eta!». Kar, kar... Hartu ninduen, eta furgonetara. Indautxuko polizia etxean pasatu nuen gaua. Huraxe lehenengo esperientzia.

Indautxuko polizia etxea beti. Jende asko torturatu dute han.

Ez da nire kasua. Ni hurrengo egunean irten nintzen. Polizia famatuak ziren tartean. Criado eta Escobar. Galdezka hasi zitzaizkidan, ezagutzen nuen jendeari buruz. Apaizak, batez ere. Apaiz euskaldunak eta borrokalariak Iurretan eta inguruan: Julen Kaltzada, Alberto Gabika [Gabikagojeaskoa], Periko Berrio [Berrioategortua]... «Bego, hau ez da txantxetakoa!», pentsatu nuen. «Ez dut apaizik ezagutzen, utzi nion mezatara joateari!», esan nien. Libre irten nintzen.

Zer egiten zuen orduko gazte mugimendu hark?

Adibidez, ebanjelioa aztertu, baina ordu arte ez bezala. Nik mojen ikastetxean ikasi nuen. Haiek modu batera sartu ziguten erlijioa, eta gazte mugimenduan, berriz, beste era batera. Dena dela, ordurako utzia nion sinesteari. Itzarriz joan nintzen eran galdu nuen fedea. Aldi berean, klandestinitatean zebilen jendea ezagutu nuen, benetakoak, mundua aldatu nahi zutenak, baina ez errezoen bidez, edo Jainkoaren bidetik. Jende konprometitua zen, ez zen gauza arrunta, eta haien giroaz maitemindu nintzen.

Nor eta nor ziren klandestinitatean garai hartan?

Ez dizut esango... Ez dut demokrazia honetan sinesten.

1960ko hamarkada amaierako kontuak kontatzen ari gara.

Burgosko prozesua baino lehenagokoak. Ordurako etxetik alde egina nintzen. Hala ere, primeran nengoen etxean. Pribilegioa zen guraso haiek izatea. Oso aurrerakoia nuen ama. Etxetik joan nahi nuela esan nuen, bizimodua aldatu, taldean bizi, tribuan, eta amak baietz esan zuen. Eta aitak —Ignazio zuen izena—, onartu, jakina. Txarto pasatu zuten, ez zutelako ulertzen zelan nahi nuen etxetik joan. Eta egia da, askatasun giroan bizi nintzen etxean, emakumeak ohi zituen mugarik ez nuen inoiz izan, ez nintzen neba baino gutxiago... Askatasun osoa nuen, amak berak ere gorriak ikusiak zituelako. Gaztetan, erbestera joan behar izan zuen gurasoekin. Kontatzen zuen: «Bego, gure garaian, etorri zen apaiz ehun kiloko bat Harriaundira, Iurretara, eta han hasi zen garrasika pulpitutik: 'Infernua!'. Dena zegoen galarazita, dena zen txarto egina... Nik ez dut horrelakorik nahi zuentzat. Askatasuna da handiena, baina zeuk jakingo duzu zer egiten duzun askatasun horrekin».

Nola zuen izena amak?

Miren Erdoiza, Iurretako Matxinena baserrikoa. Familia handia bizi izan zen han. Gerran erbestera joan zirela baino ez dakit, ez zuen-eta ezer kontatzen. Durangoko batzokia, adibidez, gure amama Monika Uribarrenak zuzentzen zuen... Erbestera joan, eta hiru urte egon zen han aitaita. Amama Durangora etorri zen, seme-alabak hartuta. Esan dizut, hala ere, ez zuten ezer kontatzen, nagusitan jakin ditut kontuok.

Dakidanez, Bilbo aldean ibili zinen garai batean.

Klandestinitatean... Bitartean, jatetxe batean egiten nuen lan, ontziak garbitzen, goiz partean, bizi ahal izateko dirua irabaziz. Gainerakoan, klandestinitateko lana. Esate baterako, oso aktibo egin genuen lan Burgosko prozesuaren garaian. «Kalea gurea da!», esaten zidan lagun batek, eta egia zen. Gazte erromantikoak ginen, mundua aldatu behar genuen, errotik gora! Horretan sinesten genuen.

Klandestinitatean zertzuk egiten zenituzten ez duzu esaten.

Ez dudalako demokrazia honetan sinesten. «Adierazpen askatasuna», gezurra! Klandestinitatea oso garai aberasgarria izan zen, ezagutu nuen jendeagatik, jaso nuen errespetuagatik, denagatik. Orduko militanteak lagun minak ginen, eta gaur egun ere bateko edo besteko manifan elkar ikusi eta bere horretan irauten dute sentimenduek. Batak bestea maite dugu... Garai gogorra zen, beldurra... Hantxe jantzi eta moldatu zen nire burua. «Mundua aldatuko dugu!», esaten genuen lehenago, baina ez zela gauza erraza konturatu ginen. Boterea zer zen ikusi genuen, zein bortitza den, noraino heltzeko gauza den, senide eta lagunen torturak... Marlaskak esaten duen zera hori eta! «Egia judiziala». Herri honetan inork ez du horretan sinesten... Orduantxe konturatu nintzen hura ez zela jolasa. Maiteminduta nengoen Pantera Beltzez, Angela Davisez eta bestez. Orain Pantera txuria naiz! Kur, kur... eta harro nago! Kur, kur... Kartzelen kontrako feminismoan segitzen dut orain. Horretaz idatzia da Angela Davis. Nire ustetan, kartzela da instituziorik bortitzena, espetxea, eta horrixe ematen diot nire denboraren zati bat oraintxe ere.

Burgosko prozesu garaian oso aktibo jardun zenutela esan duzu.

Bai. Bilbo poliziaz josita zegoen garai hartan. Haien irrati frekuentzia aditzen genuen, eta guztiz galduta zebiltzan. Kaleak mozten genituen. Talde bat ginen, ez genuen elkar ezagutzen, baina halako toki batean batzen ginen eta ibili bat zehazten genuen. Semaforo batean gorri zegoela autoen aurrean ipini, Burgosko heriotza zigor haien kontra oihu egin, eta semaforoa berdetzen zenean, beste toki batera. Polizia zoratu beharrean, eta gu pozak txoratzen! Gozatzen!... Klandestinitatean ibili eta gero, Herri Gaztedin egin nuen lan, Bizkaiko herrietan. Herri kontzientzia, euskara, euskal kultura... lantzen genituen. Primeran etorri zitzaidan euskarari dagokionez, ze nahiz eta nire ama hizkuntza euskara izan, mojetan atzeratu egin zitzaidan. Hilak dira gure gurasoak, baina orain gustura galdetuko nien zertan bidali ninduten mojetara, eurak ez ziren-eta erlijiozaleak. Izango zen zer edo zer. Akordatzen naiz mojek esaten zigutela: «Ez hitz egin 'la villa'-ko neskekin, zuek andereñoak zarete eta!». «La villa», berriz, eskola nazionalaren izena zen.

Bilbon zinen Txabi Etxebarrieta hil zuten garaian, 1968ko udan?

Ez, baina akordatzen naiz gero Meliton Manzanas hil zutela, eta Durangon nengoela, eta jendeak ospatu egin zuela Manzanas hiltzea... Gure aitak bizikleta eta motor garaje txiki bat zuen bere anaiarekin batera. Bizikletak eta motorrak saldu eta konpondu egiten zituzten. Eta kontatu zuen: «Saltzaile bat egon da garajean; negozioen gainean hitz egiten dugu beti, baina gaur zera esan du: 'Horrek [Meliton Manzanas], behintzat, ez du berriz gure alaba torturatuko!'». Horixe!

Noiz arte izan zinen Bilbon?

Neuk ere ez dakit, handik hona eta hemendik hara ibili naiz eta!

Handik hona eta hemendik hara, 1976ko martxoan Gasteizen zaitugu.

Gipuzkoatik hona etorri nintzen. Hernanin ari nintzen, klandestinitatean, plastikozko poteak egiten zituzten fabrika batean. Garai hartan, ordea, polizia jendearen mugimenduak estu kontrolatzen hasi zen. Inor herri batetik bestera lanean joaten bazen, eta poliziak jakiten bazuen, itaunketa egiten zion. Hernanin nengoela, abokatu batek deitu zidan esanez handik alde egin behar nuela, polizia niri deitzekotan zegoelako. Bilbotik Hernanira fabrikara lanera joanda, galdezka zetozkidala. Horrela etorri nintzen.

Klandestinitatean ari zinen orduan ere!

Bai, bada! Kur, kur... Baina gauzak ez dira zeharo aldatu. Orain ere, zenbait bilera egiten direnean, Mozal legea eta beste, sakelakorik ez du eramaten jendeak. Azalean bai, egoera aldatu da, baina mamian, sakon-sakonean, ez. Kontuz ibili beharra dago, hau ez da mundu zoriontsua. Hitz egin, gauza askoren inguruan hitz egin daiteke. Beste gauza askoren inguruan, berriz, ezin da hitz egin ere. Begira raperoak. Edo txiolariak! Eta, hitzetatik harago, errealitatea eraldatzeko aukerak zabaltzen badituzu, akabo! Orduan zureak egin du!

Gasteiz, 1975-76ko negua. Zer diozu emakumeak greba haietan izan zuen egitekoaren gainean?

Esate baterako, San Frantzisko elizako batzarrak irekiak ziren, eta hantxe biltzen ziren, langileekin batera, euren andreak, amak, umeak... Tartean baziren bulego lanean ari ziren emakumeak ere, kontzientzia feminista zutenak, eta haiek proposatu zuten emakumeen batzarrak egitea, aparte. Hor Antonia Amat bat izan zen, PCEkoa, gizona eta bi seme greban zituena. Kristoren indarra zeukan, nortasuna, eta klandestinitateko esperientzia. Bistan zegoen. Batzarretara joaten nintzen, baina ez nuen txintik esaten, hura niretzat gauza berria zen eta. Hasten zen emakume bat eta: «Borroka hau irabazi egin behar dugu! Gure senarrak etxera haserre datozenean, nork ordaintzen du larrutik? Guk! Zalantzan zaudetenok, adi! Greba hau irabazi egin behar dugu!». Bizitza jartzen zuten gauza guztien erdian: ekonomia eskolak ematen zituzten, garbikaririk erosi gabe ere etxea nola garbitu esaten zuten... Harritzekoa zen! Irudimen hutsa zen!

Zenbait momentutan, emakumeek hartu zenuten ekimena…

Emakume haiek! Lehenengo, grebalarien sostengu izan ziren. Gero, autonomia edukitzen hasi ziren, fabriketako batzorde ordezkariekin adostasunez... Batarekin eta bestearekin hitz egin zuten, eskolako ordu berezien ordainketa, edo argiaren faktura, negoziatzeko. Erresistentzia kutxa abiarazi zuten, instituzioekin negoziatu zuten... Izugarria izan zen. Fabrika atarira joan eta eskirolen zain ere egoten ginen, eta irainka hartzen genituen... Oso inportantea izan zen emakume haien lana!

San Frantzisko elizan zeuden poliziak eraso zionean. Inork ez zuen pentsatuko horrelakorik gerta zitekeenik…

Nik ez, behintzat. Elizatik atera nintzen, sinetsi ezinik. Manuel izeneko batekin egin nuen topo, andaluziarra, Gabilondoko batzordekoa, anarkista, errepresaliatua, batzarretan asko hitz egiten zuena, duintasun handiko gizona... Elizatik atera ginenean, ni boz gora berba egiten: «Zer da hau, ordea! Zer da hau!», eta Manuelek: «Ai, txikita, gaztea zara oraindik! Eta zer zela uste zenuen, bada, kapitalismoa?». Harentzat ez zen ezusterik izan! Inoiz ez dut ahaztuko San Frantziskoko hura. Betiko daukat gordeta... Boterea zer den hantxe ikasi nuen.

Boterea.

Betiko markatu ninduen. Boterea bere helburuak lortzeko zer egiteko gai den ikusi nuen Martxoaren 3ko hartan... urteak igaro dira, eta izan berri dira Europan Martxoak 3 elkartekoak! Eta hor dago oraindik frankismoa! Argi izan behar dugu zer den boterea, eta zer inpunitate daukan! Horra Manadakoak, horra Altsasu! Lehengo batean lagun bati esan niona: «Gazterik, manifetan hasi nintzen, gure arazoak konpontzeko soluzio bila. Orain, berriz, konturatzen naiz orduko sakoneko arazoak ez direla konpondu eta, gainera, berriak sortu direla! Faborez, arazo gehiago ez!».