«Apaizak ere esaten zigun ez zela euskaraz egin behar, baina beti euskaraz»

Julio Sotori txapela «merezi duen moduan» paratu zion joan den asteburuan Luzia Goñik (Aizarotz, Nafarroa, 1928). Nafarroako Bertsolarien Elkarteak bertsolaritzari ekarpen isila egin dioten emakumeei omenaldia egin nahi izan die horrela. Kontent igo zen agertokira, bai eta bertso bat irakurri ere. Lizarran (Nafarroa) erantzun ditu galderak, alabarekin egun batzuk pasatzera joana.

Santiago plazan eguzkiak gogotik jotzen du eguerdian. Lasaitasuna da nagusi, eta iturriaren hotsa argi aditzen da. «Hemen talo asko saldu izan ditut», esan du Goñik. Alabaren dendan sartu, eseri, eta alai bizi dela ezin izan du ezkutatu. Irriz kontatu ditu garai bateko kontuak, eta memoria ona duela ere erakutsi du, aspaldiko bertsoak osorik bota baititu.

Jende askoren aurrean bertsoa botatzera ausartu zinen.

Orain, ezin dut kantatu, oso gorra nago, eta gailuarekin... Lehen, bai, kantatzen nituen.

Tira, baina irakurri zenuen. Zer moduz txapelketa?

Iloba bat dut, bertsolaria. Hark animatu ninduen. Nik txapela jarri nion Sotori; egia esan, ederki egon zen. Etxarriko hori [Eneko Lazkoz] asko gustatu zitzaidan, botatzen ditu arrazoiak! eta beratarrak ere bai [Julen Zelaieta].

Zure garaian emakumeak ez ziren plazetan aritzen, ezta?

Ez ba. Nik ezagutu ditut soilik bertso paperak saltzen. Oroitzen naiz behin aita zenarekin joan nintzela Doneztebera, eta hango ferietan besoa falta zuen gizon bati bi bertso paper erosi nizkiola, bertsoak gustuko nituelako. Aitak ere kantatzen zuen pixka bat.

Orduan hasi zinen bertsotan?

Senarra hil zelarik hasi nintzen, oso tristura handia eduki nuen denboraldi batez. Mutil gazte batzuek animatu ninduten, eta bertso batzuk egin nituen azalduztriste nengoela eta haiek animatu nindutela. Bertsoa nahiko ongi atera zen, kantatzean ez nekien zer errima jarri, nik nire modura kantatzen nituen. Penazko bertso horiekin hasi nintzen.

Gerora, hamaika bertso egin zenituen unean unekoa kontatuz. Kronika onak utzi dituzu.

Del Burgok egin zuen Olatzagutian fabrika bat, eta han egin zuen kristorena, orduan ustelkeria ere bazen. Nik bertsoak egin nizkion: Nafarroan badaude oraindik potroak/ askok pentsatzen dute direla jainkoak/ gure kontura dabiltza aspaldi gajoak/ beraiek pentsatzen zuten ginela tontoak./ Egunero elizan hor ikusten dira/ belauniko jarrita Jaunari begira/ aberastuak dira haren kontura (...) Nafarroako lurrak behar dira landu/ beraz txarra den zainak atera eta kendu/ ongarrituta ongi jarri landare berriak/ lan ahal egin dezaten hurrengo gazteak».

Sanferminak maite dituzula eta, bertsoak botatzen zenituen?

Gustatzen zait festa. Duela sei-zazpi urte bezperan gauez atera nintzen eta peña bat han zen kantari, euskara ikasten ari ziren mutil batzuk. Kantatu nien, Turrillasen musikarekin: «Zerura begira nago/ gazteak ditut aurrean / zazpi eguneko festak/ nahiko nituzke pasatu zuen inguruan/ San Fermin bezalakorik ez da beste bat munduan (...)». Sanferminetan ere atera nuen bertso bat Yolanda Barcina alkate jarri zutelarik, erdara eta euskara nahasiz.

Iruñekoak onak dira, baina sorterriko bestak ere primerakoak izanen ziren, ezta?

Aizarozko festak oso politak izaten ziren, Eguberrietan egiten ziren. Mutil guziek Frantzian egiten zuten lan, mendian, eta diruarekin etortzen ziren. Bertsoak egin nituen hori kontatuz, eta nola gu pozik egoten ginen. Dantzan egiten genuen, balsean. Orduan ere bekatuan!

Nolakoa da sorterria?

Herri txikia da. Orain dena berritu dute, eta dena izorratu dute. Bost familia bizi ginen. 1931-1932 urteetan lege bat etorri zen han bizi ginenek bi urte baino lehen alde egin behar genuela esanez. Erdia diputazioaren esku geratu zen, eta beste erdia bi ultzamarrek erosi zuten. Aitari handik 500 metrora Gartzarunen lurra saldu zioten. 1936ko maiatzean joan ginen bizitzera, eta uztailean hasi zen gerra. 8 urte nituen.

Eskolara joaten zinen 36ko gerra hasi zenean?

Zortzi urterekin hasi nintzen Aizarozko eskolan, eta gero Erbitiko eskolara pasatu gintuzten. Han guk euskaraz egiten genuen.

Euskaraz egiten uzten zizueten?

Hango maistra erdalduna zen. Belauniko jarrita jartzen gintuzten euskaraz egitekotan. Jo eta guzti egiten gintuen. Badakizu? Apaizak ere esaten zigun ez zela euskaraz egin behar, baina nik euskaraz beti.

Gerra hartan izan zenuten sustorik, ezta?

Aitak bazuen irrati bat. Jartzen ere ez zekien, baina apaiz batek parte eman zuen «uhin gorriak» jartzen zituelakoan. Guardia Zibilak etorri ziren, Lekunberrikoak. Atxilotzeko agindua zuten. Aita ez zen etxean. Atarira ateratzeko esan zioten amari hiru umeekin, aita agurtzeko, seguruenik Jauntsaratsen hilko zutela. Gu, denak negarrez. Aita ez zen tontoa, eta Gartzarungo apaizarekin hitz egin nahi zuela esan zien. Apaizak ez dakit nora deitu zuen, baina Nafarroako Gobernuko gizon bat etorri zen paper batekin. Orduan esan zioten: «Aske zaude».

Orduz geroztik beldurra izan zenuten?

Bai, beti beldurrez. Etxe ondoan mediku bat hil zuten, zubipean.

Beste asko ere hil zituzten...

Behin, gaztainak biltzen ari nintzela hiru gizon agertu zitzaizkidan, euskaldunak, gipuzkoarrak hirurak. Makiak zirela esan zidaten. Makiei buruz asko hitz egiten zen, emakumeei edozer gauza egiten zietela, eta ni beldurtu nintzen. Beldurrarekin [Irriz hasi da] aitaren hamaiketakoa eman nien beraiei, eta dena jan zuten. Zahatotik gustura edan zuten. Gero aitari esan nion gertatutakoa, eta hark: «Ongi egin duzu».

Badakizu zer gertatu zitzaien?

Leitzarako bidea azaldu nien. Nekatuta zeuden gizajoak, eta Otxolan lotan geratu ziren. Baten batek berri eman, eta atxilotu zituzten. Iruñera eramateko nora eramango, eta gure etxera autobusa hartzera. Ikusi nindutelarik hirurak negarrez, baita ni ere. Alde egin nuen handik. Iruñean hil zituztela jakin genuen.

Ondoren, lana egitea tokatu zaizu gogotik.

14 urterekin Lekunberrira joan nintzen zerbitzatzera hotelean. Gero Donostian bi urtez, eta gero Eibarrera joan nintzen. Nire senarra ezagutu nuen, eta han ezkondu ginen. Senarrak ardandegi txiki bat zuen Elgoibarren. Hara erretiratuak joaten ziren. Neska bat ikusi eta ipurdia ukitzen zioten. Egun batean, ipurdia ukitu zidan batek. Begiratu nion zuzen, eta esan nion ea bera izan ote zen. Gorri-gorri jarri zen. Esan nion: «Badakizu nire frontoian araututako pilotekin jokatu behar dela?». [Irriz hasi da]. Isilik geratu zen. Kuadrilla horretan bazen gizon bat, ez dakit... gauero agertzen zitzaidan buruan gizon hori.

Zergatik? Ezagutzen zenuen?

Ezagutzen nuela banekien, eta zerbait txarrarengatik. Arratsalde batez galdetu nion ea zein abizen zuen. «Gutierrez» erantzun zidan. «Ez nauzu ezagutzen? Lekunberrin egon zinen zu Guardia Zibil kabo?», esan nion. Aita atxilotzera etorri zela esan nionean negarrez hasi zen. Alde egin zuen, ez zen itzuli, eta bi hilabetetan hil egin zen. Gero aitari kontatu nion, eta negarrez hasi zen.

Garai horretan kaleko saltzaile ibili zinen?

Plazetan ibiltzen nintzen oihal puskak saltzen. Elgoibarko ardandegia urez bete zen, hondamendia izan zen. Beraz, handik Soraluzera joan ginen. Bergarako oihal fabriketan pisura saltzen zituzten oihal puskak. Lantegi batera joan nintzen, eta itxarongelako argazkian lehengusu bat ikusi nuen. Gerenteari aipatuta, bere laguna zela eta, azkenean bi pakete handi eraman nituen ezer ere ordaindu gabe. Eibarren asko saldu nuen, eta hor negozioa nuela ikusi nuen. Urtetan egon nintzen oihalak saltzen Elgoibarren, Durangon, Gernikan...

Arrantzale fina ere izan zara, eskuz gainera.

Amuarrainak harrapatzea gustatzen zitzaidan. Anitz harrapatzen nituen eskuekin, eta sarearekin ere bai. Soraluzen ginela, behin Gartzarunera joan eta diputazioko guardak harrapatu ninduen. 5.000 pezetako isuna [30 euro] jarri zidaten. Ez nuen ordaindu, eta Guardia Zibilaren kaboak esan zidan Donostiara joan eta gutxienez 24 ordu emanen nituela kartzelan, Martutenen [Irriz]. Lagun batek lagundu ninduen.

Zure adineko emakume gutxik izanen dute gida baimena.

Peugeot saltzen zuten tokian atera nintzen bideo batean. 206a atera zen orduan, eta ni hori ikusten ari nintzen. Zozketan, Zabalzari tokatu zitzaion, Osasunakoari. Nik esaten nion Peugeoteko nagusiari, bideoan: «Luzia beti zuen letrak pagatzen, eta hurrengo 300 autoa nahiko nuke niretzako. Zabaltzak bazuen nahiko dirua erosteko». Telebistan atera zen, baina ez zidaten eman.

Dena den, batik bat sukaldari izan zara, ezta? Beti su artean.

Bai. Iruñean pisu batean jarri nuen jatetxea. Senarra hil zen, eta Berriozarrera joan ginen. Zortea izan nuen, jatetxea saldu, eta Berriozarko fabrikara joan nintzen. 16 urtez 200 langilerentzako bazkaria prestatzen aritu nintzen. Horri esker kobratzen dut orain pentsioa. Bakarrik hori kotizatu nuelako.

Eta sukalde barnean ez zinenean, kalean taloak egiten.

Artisau ferietan ibili nintzen; ama alabak joaten ginen. Nik taloa erretzen nuen lehen egiten zen bezala, suan, pago egurrarekin. Baigorrira joan nintzen taloak egitera, eta toki askotara, Nafarroa osoan ibili ginen. Zangozan ere, orduan Erriberan hasi ziren euskararekin eta.

Zergatik lehengo gisan?

Orain, dena manipulatuta dago; niri ez zait gustatzen. Pago egurrarekin erretzen den taloak askoz ere gustu hobea du. Haritzarekin erretzen baldin baduzu, egiten da belztu, eta gustu txarra ematen dio.

Orain, taloak garestiak dira. Zuk ere garesti saltzen zenituen?

Ez, egiten genituen txikiagoak. Orain, saltzen dute taloa osoa, eta jendeak ez du bukatzen. Pintxoan jarriz gero, beste bat jateko gogoa ematen du. Horregatik, 1,5 eurora jartzen nuen. Gainera, nik ardo zahatoarekin eskaintzen nuen. Behin Baigorrin atso batek harrapatu zigun mozkorra...

Sukaldea eta euskara askotan lotu dituzu?

Euskaldun berriei sukaldean erakusten ere aritu nintzen Iruñean. Han asko entretenitzen nintzen gazteekin. Gero, nire euskara galdu nuen, Gartzarungoa. Euskaldun berriei hitz egin nahi eta ezin, eta, azkenean, ez nirea ez euskaldun berriena.

Iruñeko euskalgintzak estimu handia dizu, ezta?

Alde Zaharreko lagunek omenaldia egin zidaten, eta Auzoenean daukat plaka bat jarrita areto batean: Luzia Goñi musika aretoa. Oso ongi, lagun handiak nituen. Jatorduak ere prestatu ditut ehun edo berrehun lagunendako.

Euskararen egoera orain nola ikusten duzu?

Oso ondo, galduko zelako bestela. Horregatik esan nien txapelketan gazteei: «Eskerrak zuei gazteak/ gure euskara bizirik dago/ aurrera holaxe, zuek zaretelako/ Euskal Herriko jaun eta jabeak».