Jonan Zinkunegi Arzelus: «Amale Arzelus andereñoa, ama eta etxekoandrea zen; ez dakit nola egiten zuen»

Hala utzi zuen amak idatzita: «Nere inguruan gertatutakoak jakingarriak dirala derizkiot eta nere aletxoa jartzen ausartu naiz, ausartegia ote naiz? Irakurleak esan bearko du ori, irakurlerik baldin badet beintzat!». Baditu irakurleak, bai, Jonan Zinkunegi Arzelus semeak (Donostia, 1951) liburu batean bildu baititu amaren bizipenak: Arzelus Arrieta’tar Amale, Nere oroimenak. 

Noiz da momentu ona plazara ateratzeko? 

Guk dakigula, 4 urte eta erdirekin egin zuen lehen hitzalditxoa. Aitak prestatzen zizkion idatziak, eskuz, eta berak ahoz goran esaten zituen. Garai hartako egunkari bat daukagu gordeta, eta bertan agertzen da 4 urte eskasekin plaza batean, hitzaldian. 

Nork antolatzen zizkion hitzaldiak?

Poxpolinetan ibili zen, orduko haur talde batean. Apaiz batek gidatzen zuen taldea, baina beste hainbat laguntzaile izaten zituen; Elbira Zipitria, tartean. Batetik bestera eramaten zituzten haurrak; euskaraz abesteko, jolasteko eta bizitzeko. Herriz herri joaten ziren haien abestiak kantatzera, eta plaza horietan irakurtzen zituen Amalek aitak prestatutako testu txikiak. Beste argazki batean ere agertzen da gure ama, 8 urte zituela, Poxpolinetan, hitzaldi bat ematen. Geroxeago, 1932an, alaba irratian sartzea lortu zuen aitak, astean ordu batez, euskal irratsaioetan parte hartzeko. Aitak idatzitako testuak irakurtzera joaten zen irratira. 

Eta horrela bihurtu zen irratiko lehen erratari emakumea.

Bai. Nire Oroimenak eta Nire Ekintzak testuak utzi zizkigun amak, eta haren bizitzaren zati handi-handi bat kontatu zuen hor, irratikoa barne. Baina gauza gehiago egin zituen, bizitza joan-etorrian pasatu baitzuen. 

Nora joan eta nora etorri? 

Guda iritsi zenean, Donostiatik alde egin behar izan zuen familiak; haren aita politikan sartua zegoen, eta giroa nahasten hasia zen. Bilbora joan ziren, eta han bizi izan ziren Bilbo ere erori zen arte. Haren ama eta lau senideak Iparraldera joan ziren, eta aita Bilbon geratu zen. Borrokan jardun ondotik, Duesoko [Kantabria, Espainia] espetxean sartu zuten; handik Larrinagara [Bizkaia] eraman zuten, eta, gero, Burgosera [Espainia], beste bost bat urtez. Haren ama eta haurrak Iparraldean egon ziren alemanak iritsi arte, eta, gero, Donostian; Amalek 16 bat urte izango zituen. Lau senideetatik zaharrena zen, eta ezin izan zuen ikasten jarraitu, lanean hasi behar izan baitzuen etxera dirua ekartzeko. 

Antzerkian ere ibilitakoa zen, ezta? 

Donostian zirela, antzerki talde bat sortu zuen haren aitak, eta, noski, Amale hor ere sartu zen; ez zen geldirik egoten. Urte batzuk pasatu ondotik, baimena lortu zuten obrak antzezteko, baina gutxi egin ahal izan zituzten. 1946an, aitak Polizia atzetik zeukan, eta ihes egin behar izan zuen berriro, Iparraldera. 

Ia Amaleren aitaren liburua ere izan zitekeen. 

Haren aitak pisu handia du liburuan; gure amarentzat oso garrantzitsua zen. Idazlea zen, nahiz eta ez zen profesionalki horretan aritu; Ander Arzelus Toledo Luzear. Euskararen alde asko egin zuen, aberriaren alde asko borrokatzen zen, eta hori jaso zuen gure amak. Aitak ihes egin ondotik, ordea, Amalek taldeari eutsi zion, eta beste kide batekin batera atera zuten aurrera. 1949an hil zen Luzear, eta urte horretara arte kontatzen ditu Amalek aitarekin bizitakoak. Hortik aurrerako kontakizunek beste forma bat dute; ezkondu egin zen, eta bederatzi seme-alaba eduki. 

Hortik aitzinerakoa zure hitzekin kontatu duzu? 

Amaren paper pila bat eta bere ordenagailua jaso nituen nik. 88 urte zituela idatzitakoak dira argitaratutako bi testuak, baina zirriborro gisan zeuden, eta orraztu egin behar ziren pixka bat. Findu egin nituen, eta gogoratzen nituen kontuak gehitu, hala nahi nuelako. Aitak kartzelatik bidaltzen zizkion gutunak topatu nituen, aitak idatzitako testuak, itzulpenak... Digitalizatu egin nituen, eta pentsatu nuen horrek ezin zuela etxean gelditu; zerbait egin behar zela horrekin. Nik zera kontatu dut, adibidez, nolako harremana zuen gure aitarekin. Gutunen bidez hasi zuten harremana, Andoni [gure aita] Iparraldean bizi baitzen. Isilpean ikusten zuten elkar. 

Isilpean ematen zituen eskolak ere. 

Euskarazko klaseak ematen zituen, etxean; modu klandestinoan, noski. 1968. urtera arte aritu zen eskolak ematen; etxez aldatzen zirenean, ikastola ere lekuz aldatzen zen. Ikastolak legeztatu zirenean, utzi egin zion klaseak isilpean emateari, eta helduekin hasi zen; egunean bi edo hiru talde zituen. Bitartean, gainera, bederatzi seme-alaba zituen. Amale Arzelus andereñoa, ama eta etxekoandrea zen; ez dakit nola egiten zuen.