14ko Gerla Handia, 'morts pour la patrie'?

Gaizoa, Belitera! Eho dute alemanek. Hein berean, eho dituzte Martin Peillen, apezaren loba Lavi —erran nahi baita, Piperon—, Mariano Bethe eta Louis Veïsse. Sarri ez da hemen gizonik izanen. Gerla madarikatu hau miseria duzu, purki (...) Lehengo egun batez, hemen zen Manuel, permisionean. Hiru aldiz izana da zauritua. Guziz ilun eta triste itzuli da fronterat. Sekula gisa horretarat ikusi gabea ninduzun, zinkurin eta heiagora. Gaizoa, bere aldi heldu balin bada. Pite ere, Adoracionen senargaia, ez da aspaldi zendua. Egun hauetarik batean eho dute urruneko borroketan».

Desesperantzaren orro isil, maizkara isilarazia, da gutun zatia. 1916az gero lehen lerroan ziren soldadu zuberotarren senideen kezka eta arrangura guzien miraila. Gutunaren egileak auzo edota ezagun dituen zenbait soldaduren heriotzaren berri hitsa eman digu. Hein bateko berria, hala ere, ideia azaleko bat, gerlaren deskalabrukeria nekez baita zurian beltz ezartzen ahal. Ororen gainetik, akabantzarik ez dukeen gatazka baten iduria du. «Noiz emanen da bururat gerla madarikatu hau?», dugu gutunaren egilearen ondoko galdera.

Gerlara

Gerlaren hatsarrean, soldaduak borrokaren ondoko bizi plazertsua zukeen amets. Zenbait hilabetez hainbat tiro tiratu eta etxean ikusten zuen bere burua, hilabete elibat iragan eta betiko bizian. Uste horretan ziren lubakietako gerlak, trintxeretako ausiabar izugarrizkoak bizia ilundu zien arte.

Piztiaren ahoan zelarik, belaunaldi oso batek kinkan ikusi zuen bere geroa. Desertatzeko tentaldia ere ez zen urrun, hautu bat zen egiaz. Ipar Euskal Herrian, eta Zuberoan, espainiar frontera etxeko mendien bestaldean izanik, eta Amerikako senideekin ere aski lotura estua gorderik, ez zen neke. Hobe ez gerlara.

C. de Hauxena da lekukotasuna, Robert Elissondok Ikerzaleak-en Memoires de la Soule, 1914-1918 liburuan bildua: «Gure ottok ukan zituen hiru anaia, soldadu mobilizatu zituztenak. Bertze bat bazuen, gerla lehertu aitzinetik Argentinarat joana. Intsumiso eman zuten armadan, eta ez zen nehoiz etxerat arrajin. Bertze bat, Leon, frontean eho zuten. «Leon gaizoa —erraten zuen beti gure ottok—, Argentinako anaiaren erran zuhurrari kasu eman balio, bizirik zatekeen oraino. Bidaia pagatuko ziola ere erran zion, biak elgarren ondoan izan zitezen Amerikan. Baina gure aitak ezetz erran zuen, Leonen egitekoa zela bere nazionearen alde gudukatzea». Eta C. de Haux anderearenazken solasa: «Gure ottoren hiru anaia gerlarat joan haietarik bat gaseztatua arrajin zen, eta gerla fini eta berehala zendu zen».

Gutxik egin zioten uko gerlara joateari. Zuberoan, Frantziaren deia jaso zuten kasik guztiek hartu zuten soldaduari agindutako trena. Maule-Lextarreko karriketan kantari desfilatu zuten tren geltokirantz, harro, urguilu zuzen batekin. Etxe barneetan negarrak eta zinkuriak aditu ziren,gazteen destinua zauriak eta heriotza izango zela asmaturik. Hala eta ere, inor ez zihoan bakarrik, mobilizatu gazte haiek multzo handian eta batera eraman zituzten Frantzia iparraldera. Laborari nahiz langile, pobre edo aberats, nahasian ziren, bizian lehen aldikoz, Lehen Mundu Gerrara abian.

Hil eta kolpatu, egun oroz norbait

Eta, fronteko lehen lerrora baiko, gerlaren logika hasi zen agintzen soldadu gazteen baitan: beren buruak agintarien manupeko jarri, bizirauteko sena galdu gabe eutsi, etsaiari herra, gorrotoa eta borondate gaiztoa eduki, soldadu lagunen adiskidantzatik apartatu gabe eman eguna.

1914ko hazilaren 19koa da Jean Garciaren gutuna. Uthurriaga etxaldekoa da Barkoxen, Gorostibarren. Engrace Barreixekin esposatua, irailaren 16an sortua da bien alaba, Marthe... «Egun errezebitu dinat hire letera, maitea, mila plazerekin, jakiteaz untsa zaretela, osagarrian. Hori dinagu beharrena. Ni osagarrian naun jinko onari eskerrak, eta desiatzen dinat zuek ere ber gisan gerta zaitezten letera hau errezebitzean eta beti. Chachi maitea, hebenko berriez beti ber berriak, beti hil eta kolpatu, egun oroz norbait. Heben euri guti egiten din, baina hotz gaitzak. Gau oroz izotza xuri, lurra harria bezain gogorturik. Elurrak egin zigun behin. Euri guti hemen. Nortean gaitun, Alemaniako fronteran. Haatik, oraino Frantziakoan. Galdatzen didan ez garenez batere aldikatzen. Erranen dinat nola garen: lau gau eta egun igaraiten ditinagu suan eta beste lau gau eta egun pausa, baina beti armaturik, enkas beharko balitz ere. Gu, 49ème [erregimentua] kanbiatzen gaitun avec 34ème. Gu surat eta haiek gibel, haiek surat eta gu gibel. Laurent Choix ikusi dinat, baina badin aspaldi. Il est au 18ème. Heben oro etxerat joan nahirik. Ez zakinat noiz izanen den. Inork uste baino luzeago agitu dun gerla haur eta oraino ez jakin noiz artio igaranen denez etxerat jitea. (...) baina egun oroz irriskuan gaitun. Jinko onari gomendatzen naun, beti otoitz egiten, beti, lagunt nazan zuen ikustera joateko, ukan dezadan plazera ene alabaren ezagutzeko. Erraiten didan hardie dela. Hobe hola. Hola kontinua ezazue beti, eta jinko ona erremerziatu». Gutuna bururatzeko, janari eskeak, «kontserbatuko dena behar liken, eta noiznahi prest dena», zenbait sendagai, «Valda pastilla boita bat igor iezadan, beti marranta naun», eta bestelako: «Txokolate zonbait igortzen badidan untsa hartua izanen dun. Plazer hartzen dinat zerbaiten ukaitez. Eta zigarreta (...) Finitzen dinat orduan. Goraintzi, besarkatzen zaituztedalarik bihotzaren zolatik eta baratzen naizelarik hire leteraren esperantzan. Hire senar, fidel bizi guzikoz».

18., 34. eta 49. erregimentuak ageri dira Jean Garciaren gutunean, eta ez alferretan. Gerlaren hatsarrean, ororen gainetik eskualdeka bildu baitzituzten soldaduak. Zuberotarrak, esaterako, Paueko 18.ean nahiz Baionako 49.ean ziren. Idatzia dagoenez, tropa gisa horretara sailkatzeak bazuen xederik Frantziako estatu nagusiarentzat, hau da, soldaduen diziplina eta oldarra indartzea. «Kar beroa eragin nahi delarik, esan ohi zaie: Egin gogor, bretoiak! Euskaldunak, proben- tzakoak, paristarrak, normandiarrak, lorenarrak... inor baino gehiago izan nahi dute denek». Erregimentuetan herrialde berekoak dituzkete agintariak. Eta, bestalde, lubakietan herrikideen ondoan eskuz esku izatea, jatekoak partekatzea, elkarrekin kantatzea... bihotz altxagarri zaie. Frontean biziko dituzten momenturik goxoenak dira, luzaz iraungo dutenak, bai gerla eta gero ere. «Astearte arratsean armistizio besta egin dugu. Donibane Lohizuneko eskualdun bat kausitu dugu, ezkondua da eta badu bistro bat. Kopa baten edaterat joan gaituzularik, eta eskuaraz ari baikinen, jin zaigu, mintzatu gara eta pagatu dizkigu biga botila xanpain, eta guk bertze biga. Bagintuzun hamar eskualdun, eta jota ere dantzatu dugu».

Gerlaren biktima

Armistizioak etxera erakarri zituen bizirik ziren soldaduak. Hala eta ere, hor ziren beti hilak, larri zaurituak, betiko desagertuak. Bizirik itzuli zirenek lubakietako bizi bortitza kontatu zuten. Betiko atxiki zituzten gerlak ekarri sufrimendua, injustizia, hilen mina, eta, tartean, agintarien kontrako haserrea. «Obusa tiratu zutenean igorri gintuzten à l'assaut. Amiñi bat abantzatu eta inondik tiro bat ez. Laidogarri zen ikustea, gizon tiro bat ere tiratu gabe manera hartan ehaitea. Konbatean ari zirenean ehaitea zen xerkatzen, baina hura masakrea zen, alemanek tiro bat tiratu gabe. Ez genuen sekula konprenitu nola hura agitu zen, edo zer ofizial baleiu zen han. Gazteak ziren [alemanak], gaixoak haur elibat ziren, bizarrik ere ez zuten oraino. Afrus nintzen gorputz puskak zuhain adarretan txilintxau, txarpak bezala han, arrastruk xehekirik, décapités. Tiro bat ez zuen nehork ere tiratu, eta xehekirik, décapités. Bazenituen ehun eta berrogeita hamar gizon gazte han, masakratuak... korpitz puskak, besoak txilintxau, zangoak eta larru puskak zuhain peko adarretan...». Loa ezin menderaturik, ikusiak oro pentsatzen zituztela, gerla eta gero ere.

Diote lehen aldikoz gizarte osoak, zuzen nahiz makur, kolpaturik ikusi zuela bere burua. Schock egoera gaitzean zen jendea, eta Frantziako estatuak hainbat ekinbide instituzional sustatu eta gauzatu zituen hilei bizien oharmena eskaini nahirik. Zauriak gozatzeaz gainera, heriotza haiek ez zirela huts eta alferrikakoak aldarrikatu zuten, Frantziaren alde eman zutela bizia. Herrialdearen gorantza zen: Morts pour la patrie. Morts pour la France.

Euskaraz baizik ez zekiten haiek. Beren gutun eta berri emateetan ez patriarik ez Frantziarik idazten zuten haiek.

Gerla izan eta ehun urte baino haboro igaranik, Mondragon Unibertsitateko Eneko Bidegain irakasleak zirristi eta zarrasta ibili gabe garbiki idatzia du: «Gerlan hilak, intsumiso eta desertoreak, zauritu, alargun eta zurtzak, guztiak ere gerlaren biktima dira; are, Frantziaren biktima... Hilen oroitarrietan zizelkatuak diren izenak eta haien familiak tragedia baten biktima izan ziren. Morts pour la patrie ez da onartzekoa. Ez ziren Frantziarentzat hil, Frantziarengatik hil ziren». Haren alde gabe, haren kausaz, ageri denez.

Haatik, hor dira beti gurutzeak hilerrietan, plakak senide hilen tonbetan, herritarren izenak eliza atarietako idazkunetan eta, oroz gain nonahi ikusgarri, oroitarriak, estelak eta monumentuak. Hazilaren 11n, bereziki.

Aurkian, «Gerlan hilen ohartmenetan». Girbinean, «Guk ohartmena, Jinkoak saria».