Anai Artea elkarteko kideek jo zuten Txomin Hiriart-Urruti (Kanbo, 1990) historialariarengana, beren ibilbideaz lan bat egin zezan. Azken urteetan elkartearen aktibitateak abantzu geldituak zirelako, historiari behako bat eman, eta usu itzalean egin izan den lana argitara eramatea deliberatu dute elkartekideek. Idazleak Anai Artea 1969—2021 elkartearen historia aurkeztuko du asteartean Uztaritzen, eta urtarrilaren 15ean Maulen. Aurkezpen gehiago finkatuko dituzte ondoko aste eta hilabeteetan.
Anai Artearen lehen urteetan, bereziki Telesforo Monzon eta Piarres Larzabal aipatzen dituzu, egin zuten lanarengatik.
Bai. Bi sortzaile handiak izan dira, haiek izan baitira oinarrian; ez ziren bakarrak, baina zinez animatzaileak ziren. Garaian bazuten oso hedadura handi bat ere: Piarres Larzabal komandantea izana zen erresistentzian, eta apez famatua zen bere idatziengatik ; Telesforo Monzon Gerra Zibilean euskal gobernuaren delegatua izana zen, antzerkiekin eta EAJn bazuen fama bat ere… Horiekin batera baziren beste jende anitz; azpimarratuko nuke Jean Fagoaga, Sarako medikua, haiekin izan zutela. Hastapenean, iheslarien artatzaile izan zen, eta, gero, elkarteko lehendakari bilakatu zen; kasik hasieratik eta gaur arte presente eta eraginkorra izan den kide handi bat.
Liburuan zehar historiak gurutzatzen dira. Bada pasarte bat, adibidez, Joseba Elosegirekin.
Ez zen urte bat ere Anai Artea sortua zela. Joseba Elosegik, bere buruari su eman aitzin, muga zeharkatu eta Telesforo Monzoni idatziak utzi zizkion, galdetuz notario bati uztea bere ekintza burutu arte —ekintzaz deus erran gabe— [Elosegik bere buruari su eman zion Francisco Francoren aitzinean Donostian, Anoetan]. Ekintzaren ondotik idatzi horiek argitaratzea galdetu zion. Gertakari hori esanguratsua da, argiki adierazten baitu Anai Arteak, bere sortzetik, kasik segidan hartzen duela leku biziki inportantea mundu abertzalearentzat. Elosegi iheslari eta EAJko kide izana zen; alta hautua egin zuen idatziak Anai Artekoei uztea ez eta EAJko kide batzuei. Konfiantza handiagoa bazuen haiengan bere alderdi kideengan baino.
EAJk ere bazuen iheslarien laguntza sarea. Baina Anai Artea iheslari abertzale guztien elkartasun sare bezala sortu zen.
Bai, Anai Artea elkarte humanitario bat da; beraz, berez ez da korronte politiko bati lotua. Denak onartzen ditu. Gero, egoerak eginen du iheslari politiko sail bat bereziki lagundua edo aterpetua izanen dela, baina hastapenean laguntza denei eskainia zieten. Gainera, hasieran, ihes egiten zuten gazte guztien artean gehiengo handia ez zen mugimendu politiko bati lotua; gehienek basakeria frankistaz ihes egiten zuten.
Gerora, halere, iheslarien artean zatiketa politikoak baziren. Nola kokatzen zen Anai Artea?
Anai Arteak beti atxiki du, edo saiatu da bederen, neutraltasun politiko bat atxikitzen alde horretatik. Haren teoria zen iheslari guztiei atea irekitzea. Egoeraren bilakaerak egin du, azken finean, Anai Arteak gehien laguntzen zituen iheslariak ETAko militanteak zirela.
Neutraltasun politikoa, baina inplikazio politikoarekin, halere.
Hori da, bai. Neutraltasun politikoa atxikitzen du, Anai Arteak bere ildoa beti atxiki baitu: mugimendu edo ideia batzuei gehiago afiliatua edo sentsiblea izanik ere, bere burujabetza politikoa atxiki du. Hasieratik bukaeraraino. Hori ez da beti izan denen gustukoa, hurbilekoenentzat ere ez, maiz izan dituztelako kalapitak oso hurbileko batzuekin.
Anai Artea hunki zuten errepresio garaiak ere aipatzen dituzu.
Anai Arteak iheslariak beti sustengatu ditu. Hasieran, oso manera ireki eta legalean. Baina egoera politikoaren aldaketarekin, Frantziako eta Espainiako estatuen arteko harremanarekin, emeki-emeki, errefuxiatuak geroz eta egoera zailagoan ziren. Kanporaketak hasi ziren, legez kanpo bizitzen hasi ziren Iparraldean, eta Anai Arteak ahal bezala segitu zuen ahal bezain luzaz kideak aterpetzen. 1992an iheslariak jadanik gordeka bizi ziren, baina Anai Artekoek Errefuxiatu bat, etxe bat izeneko kanpainarekin elkartasun sarea antolatu zuten. Urte baten buruan sarekadak hasi ziren etxe desberdinetan, eta, nola ez, lehen jomugak elkartean inplikatuak zirenak eta publikoki agertzen zirenak izan ziren: Frantxoa Garat, Mixel Mendiburu, [Jose Manuel Pagoaga] Peixoto atxilotu zituzten, eta beste andana bat.
Elkarteak diplomazia lan bat ere egin izan du, batzuetan goi kargudunak hunki arte.
Aspektu garrantzitsu bat da, zeren Anai Arteak iheslariak sustengatzeaz gain —eta berantago presoak ere bai—, hasieran lekuko politikariekin informazio, komunikazio eta saretze lan batean aritzen zen. Oso garrantzitsua da ondokorako. 1990eko hamarkadatik goiti saiatzen da goi mailako politikariekin harremanetan sartzea presoen egoera zuzentzeko, eta baita bakearen bidea jorratzeko ere, bitartekari lana eginez.
Alta, sare horretatik urrun zirenentzat ez da sekula izen ezaguna izan.
Ez, eta askotan pentsatuko ez genituzkeen jende batzuekin harreman hurbilak zituzten: demagun Jean Grenet Baionako auzapeza eta, aitzin, haren aita [Henri Grenet], beti solaskide oso presenteak izan dira. Jean Greneten aitak, mediku gisa, dozenaka errefuxiatu artatu zituen sekula galderarik egin gabe, jakinez politikoki arrunt aurkakoa zela. Elkarteko kideak hitzorduak finkatzen aritu izan dira estatuko goi mailan, publikoki edo ez, ministroei idazten…
Liburuan aipatzen da Hego Euskal Herritik jin iheslarien integrazioa hemengo gizartean.
2.200 iheslari pasatu dira Anai Artearen saretik. Iheslariak Iparraldera arribatu zirelarik, bereziki hasieran, diktadura batetik etorri eta askatasun bolada batean bizi ziren. Horrek noiztenka arazoak sortzen zituen lekuko jendeekin, eta Anai Artea saiatzen zen ahal bezain ongi pasa zedin eta jendeak integratzen. Kristoren lana egin du horretan.
Historialari gisa, elkartearen historiaren prismatik historia zabalago bat landu ote duzu?
Bai, elkartearen historiaren liburua da, baina elkartearen ekintzek eta ibilbideak egiten du Iparraldeko euskal historiaren 50 edo 60 urteen lekuko eta aktore izan dela. Azken finean, Anai Artearen historia kontatuz, gure historia zabalago baten lekukotasuna da liburu hau.
