Zer da apaepeka mintzaira? Euskaldun batzuek baliatu izan duten sekretuzko hizkera bat, besteek ez zezaten konpreni. Printzipioa, alta, sinplea da: solas batean silaba bakoitzaren ondotik ‘p’ kontsonantea sartuz, eta ondotik aitzineko bokala kopiatuz egiten da. Adibidez, begi = be.pe.gi.pi, eta egun on = e.pe.gu.pun.o.pon erranez. Iker Baionako hizkuntalaritza zentroko Irantzu Epelde eta Beñat Oihartzabal hizkuntzalariek apaepeka hizkera aztertu nahi dute, eta deia zabaldu dute oraino erabiltzen duten hiztunei, haien grabatzeko.
Jean Barbier apez eta idazleak (Donibane Garazi, 1875 – Senpere, 1931) aipatu zuen apaepeka hizkera XX. mendearen hastapenean, Antxitxarburuko buhamiak izeneko testuan. Anitzek uste izan dute buhame euskaldunek baliatzen zuten hizkera zela. Bizkitartean, Barbierrek berak bere testuan aitortzen du haurretik etxe batzuetan jostetarako baliatzen zen moldea zela. Sekretuzko mintzairen alorrean sartzen da apaepeka eta mundu guzian ezagunak dira molde bateko edo bestekoak.
Barbierrek Garazi aldeko Donazaharre Antxitxarburukoa aipu du, baina Euskal Herrian beste leku frankotan erabili dela erran daiteke. Beñat Oihartzabal ikerlari emerituak aipatu ditu ezagunak zaizkien lekukotasunak: “Azkuek ere [Resurreccion Maria Azkue, 1864-1951, Bizkaia] gerla aitzinean aipatu zuen Zuberoan —Ainharben—, eta Hegoaldean ere erdaraz erabiltzen zela. Literaturako testuetan, Itxaro Bordak nobela batean, eta Jon Casenavek eta Mattin Larzabalek elkarrekin egin idazlan batean, hizkera horren iduriko mintzamoldeak erabili zituzten. Geroztik, Pagolan eta Lekeition [Bizkaia] bildu dira lekukotasunak, eta jakin dugu Zuberoako aldean, Altzaiko alderdian, egun ere erabiltzen dela”. Halako hiztunen bila dabiltza, beraz Iker zentrokoak. “Haatik, munta handia du ikerketan parte hartzeko hizkeraren ‘naturalki’ jakiteak eta erabiltzeak, haur denboran edo gaztaroan ikasia eta geroztik osoki galdu gabe atxikia izanik”, azaldu du Oihartzabalek.
Aztergaia, azterbide
Euskalaritzaren garapen unibertsitarioak zenbait hamarkada izanagatik, aski berria da, eta ohargarri da sekretuzko mintzairak ez dituela funski landu orain arte. Oihartzabalek dioenez, hauek izaten ahal dira arrazoiak: “alde batetik, buhameen hizkera bat zatekeela jakiteak ez duke lagundu. Alabaina, azkenean bazterreko gutiengo gutietsi baten kontua izanik, eta luzaz euskal ikasketak berak ere alderdi anitzetarik lan beharretan, ez da harritzekoa XIX eta XX. mendeetako euskalaritzaren lehen haitadetan lehentasunezko gaitzat ez edukitzea”.
Baina ez da bakarrik Euskal Herrian hala izan, mundu mailako hizkuntzalaritzan ere franko berria baita horien azterketa. “1960 eta 1970eko hamarkadetan, bereziki ugaltzen hasi ziren haiei buruzko deskripzio lanak. Gainera, urruneko lurraldeetan kausiturik orduan, Afrikan, Asian, Ozeanian, eta horrelako lehorretan”. Gehiago dena, anitzetan, antropologian edota soziolinguistikan aztertu dira, ez hizkuntzalaritzan; “beharrezko zen oinarri teorikoa ere eskas zen”, dio Oihartzabalek.
Teoriek aitzina egin dute. Lehen, “gramatika sortzailea, aitzineko hamarkadetako tradizioari jarraikiz, fonemetan oinarritzen zen bereziki”, erran du Oihartzabalek, “silabei, eta horien barneko osagaiei leku handirik egin gabe. Sekretuzko hizkera anitz, hain zuzen, unitate horiek baliaturik itxuratzen baitira, frantsesezko verlan delakoa bezala”.
Hain zuzen ere, euskararen egituraren beraren barnatzeko aztergai arras interesgarria da apaepeka. Partikularki, silaben egitura nolakoa den zulatzeko. “Euskararen fonologian izan dezakeen interesagatik egiten da ikerketa. Euskarak hitzen silabetan zatitzeko segitzen dituen arauez, bereziki bokalen artean kontsonante multzoak izaten direlarik. Nola zatitzen dugu, ‘hastapen’ hitza? ha.sta. pen ala has.ta.pen ? Molde batean ala bertzean eginik, zer arauri jarraikiz egiten dugu horrela? Nola bateratzen da euskararen fonologia sisteman?”.
Ikerketak balioko du hizkera begiratzeko berantegi izan aitzin. Bi ikertzaileek “hizkera hori osoki eihartu eta desagertu gabe bildu” nahi lukete, eta ikertu. Helbide elektroniko hau zabaldu dute apaepeka mintzo direnak haiekin harremanetan jartzeko: [email protected].
Euskal kreolera bat
Sekretuzko mintzairen euskal iturri honek beste ikerketa bat utz dezake bidean: Jean Barbierrek aipatzen zituen Aintxitxarburuko euskaldunek XX. mendearen hatsarre arte mintzo zuten euskara-erromintxela kreolera.
Nolakoa zitekeen aipatu du Oihartzabalek: “Hiztegia hizkuntza batekoa, kasu honetan erromintxelezkoa; eta gramatika, berriz, morfologia funtzionala bereziki, euskarazkoa. Horregatik, basque-romani deitu izan dute, hala nola, bestalde, anglo-romani ere bai baita, baita scandoro-romani ere —norvegierarekin—”. Barbierrek, esaldi oso bat jarri zuen bere testuan kreolera horren lekuko: “Xaua, goli keau-zak, mol buterrago ajinen duk“; gaurko euskarara ekarriz: “haurra, kanta-zak, arno gehiago ukanen duk“. Lexikoa erromintxelezkoa dela ikus daiteke (goli = kantu; buter = arno), baina aditz joskera euskarazkoa. “Perpaus laburra da, baina ikusten ahal dugu aditz laguntzaileak euskaraz direla: zak, duk, eta ajinen, ‘ukan’ aditzeko aspektu marka, gure euskaran bezala: -en. Konparazioa ere euskarazkoa bezalakoa da: -ago atzizkia baliatzen da (buterr-ago)”.
