Abenduan bere tesia aurkeztu zuelarik, parean zuen epaimahaiko kide batzuk harrituak egon omen ziren egoeraren konplexutasunarekin. Justizia trantsizionala aipatzen usu entzun bada ere, Antton Maiaren (Baiona, 1990) tesian diskurtsoa eta praktika gurutzatzen dira testuinguru politiko nahasi baten erdian: Euskal Autonomia Erkidegoan (EAE) 1936ko gerra eta ETAren ondoko garaiak ikertu ditu justizia trantsizionalaren prismatik.
Tesi horrekin, Zuzenbideko doktore bilakatu da (EHU eta UPPA unibertsitateetan), eta haren erranaldi labur batean definitzen du justizia trantsizionala zer den: «Iraganean gertatu diren eskubideen urratze larrien kudeatzeko instrumentuak dira». Ikertu dituen garai eta testuinguru politikoekin hertsiki loturik, gehitzen du adibide direla, besteak beste, diktadura edo gatazka armatu baten ondoko denboretan «proposatzen diren instrumentu berezi eta berriak giza eskubideen urratze horiei aurre egiteko». Helburua egia eta berradiskidetzea berreskuratzea delarik.
Oinarriak lau dira: egia, justizia, erreparazioa eta ez errepikatzeko bermeak, baina Maiak segidan dio «hori justizia trantsizionalaren mundu ideala» dela. Testuinguru bakoitzak kontzeptu «orokor eta teoriko» horretatik aplikazioak asmatu behar ditu, Hego Afrikan apartheid ondotik egin zen bezala Egia eta Berradiskidetzearen Batzordearekin, Argentinako diktadura ondoko Nunca Más txostenarekin edo Kolonbian FARC erakundearen bukaeran egin zen bezala.
Mirakulurik gabeko formula
Oinarrian dituzten egoera konplexuak kontuan harturik, ez da harritzekoa Maiak zehaztea justizia trantsizionalak ez duela «mirakulurik egiten», frustrazioak sortzen dituela eta «pragmatismo anitz behar dela egoerari moldatzeko». Prozesu progresiboa da, EAEn argiki ikusi duen bezala polizien gehiegikerien inguruko lege proposamenarekin: «Saiatu ziren, oztopoak izan ziren, beste lege bat proposatu zen... Gauzak ez dira egun batetik bestera egiten».
Inportanteena «oreka politikoa izatea» dela dio Maiak, Argentinako esperientziaren aipamena eginez: 1980ko hamarkadako trantsizio garaian militarrek botere txikia zutelakoz, posible izan zen militar batzuen kontrako auziak hastea, baina «hamar urteren buruan militarrek estatu kolpe baten mehatxua egin zutelarik, lasaiago utzi zituzten». «Orain konturatzen gara 2010az geroztik auzi batzuk berriz hasi direla», kontatzen du, ilustratzeko sekula deus ez dela finkaturik.
Horregatik, kontzeptu teorikotik harago, interesgarria izan zaio, bere tesi lanean, justizia trantsizionalaren aplikazioak ikertzea. Mundu unibertsitarioan «xitxuketa edo brikolajea» aipatzen da. «Baditugu instrumentu batzuk, baina egokitu behar dira testuinguru berezi batera. Lau oinarriak, horregatik, ez dira momentu berean aplikatzen ahal; ezin dira auziak egin eta momentu berean biktimentzat ziurtatu egia ateratzen ahal dela», dio Mayak.
Hiztegia eta instrumentuak
EAEko egoera ikertzen hastean, orduan doktoregai zenak ez zuen halako konplexutasuna sumatzen. Trantsizio bakarra ez, bi zituen ikergai: «Badira bi trantsizio gainezarriak: demokraziarantz eta biolentziaren amaierarantz. Horregatik, konplikatua izan da justizia trantsizionala lantzea; biktimen aniztasuna ulertu, ikusi non kokatzen diren, zer instrumentutan kokatzen diren...».
Instrumentuak tesiaren parte badira ere, ez da horretara mugatu, «lehen lana diskurtsoen ulertzea izan» baita. Eztabaida politikoan justizia trantsizionala aipatzen delarik, pentsatzen denez gatazka bat izan dela, «diskurtsiboki eta ofizialki» justizia trantsizionalaren beharra aldarrikatzen duen bakarra ezker abertzalea dela dio Maiak. Ikertu duen paradoxa batekin argitzen du zein konplexua den gaia: «Aktore batzuek instrumentuak aplikatzen dituzte, baina ez dute justizia trantsizionalaren hiztegia erabiltzen». EAJ eta Eusko Jaurlaritzaren posizioa hori dela esan du.
1999tik 2016ra, beste batzuk gehitzen badira ere, lege desberdinak bozkatu ziren 1936ko gerrako eta frankismoko biktimak bezala terrorismoaren eta Polizia gehiegikeriaren biktimak identifikatu eta ekonomikoki laguntzeko. «Ez da justizia trantsizionalaren hiztegia erabili behar instrumentu horien garatzeko», ondorioztatu du Maiak, estrategia esplikatuz: «Madrildik datozen oztopoei aurre egiteko, beharbada hobe da disimulatzea eta ez zuzenean justizia trantsizionala aipatzea, gero pragmatikoki gauzatu ahal izateko».
2012ko 107 dekretuak, hain zuzen, frankismoaren biktima batzuk identifikatzeko batzorde bat sortu, kalte-ordainak onartu eta txosten bat argitaratzea zuen xede. 2016an Polizia gehiegikeriarekin gisa bereko 12. legea bozkatu zelarik, berriz, beste garai bat tratatu zen. Orain jarri da martxan, aski berandu, Madrildik sekulako oztopoak izan baitziren. Horregatik, beste lege bat atera zen 2019an beste batzorde baten lortzeko, konpetentzia pixka bat arinagoekin».
Bere tesian argitaratu dituen datuetan ageri dira, besteak beste, legeen arabera biktima desberdinentzat proposatzen diren kalte-ordain desberdinak, asimetriak agerian utziz: terrorismoaren biktimen kalte-ordainak, 29/2011 legean finkatzen denez, 500.000 eurokoak dira heriotza eragin zelarik; Polizia gehiegikerien biktimentzat, 12/2016 legeak 135.000 eurotan ezarri zuen kalte-ordaina kasu berean, heriotza eragin zelarik.
Maiaren tesia ez da kalte-ordain horien kalkuluetan zentratu, baina ikerlanaren hastapeneko aipamen batek biktimen tratamendu desberdinaz beste datu adierazgarri bat ematen du: Covite Terrorismoaren Biktimen Elkarteak Gasteizen plantan ezarri momentuan, ETAren biktimen artean, berdin omentzen dira Meliton Manzanas diktadura garaiko torturatzailea eta Jose Luis Lopez de Lacalle kazetaria, diktadura garaian militante komunista klandestinoa izan zena —gero ETAk hil zuen—. «Bi pertsona horiek ber monumentuan ohoratuak dira, ber mailan, terrorismoaren biktima gisa. Horrek hainbat arazo plantatzen ditu justizia trantsizionalaz hausnarketa bat garatu eta aplikatu nahi denean».
Ipar Euskal Herria
Tesiak EAEko egoera du ardatz, baina Maiak Ipar Euskal Herriko diskurtsoaz ere badu zer errana. «Arrunt alderantziz» gertatu da Bidasoaz bestaldeko egoerarekin konparatuz, diskurtsoak gaina hartu baitu alde honetan, haren arabera: «Justizia trantsizionalaren hiztegia anitz garatu da, eta nonahi erabiltzen da, baina instrumentuak nahiko periferikoak egon dira». Ikerketaren egilea «estonatu» zuen Euskal Elkargoko buruzagi eta Baionako auzapez Jean Rene Etxegaraik, «aipatu zuenean gizarte zibila dela justizia trantsizionalaren artisaua».
Bakegileen inguruko testuinguruan, bakearen eta justizia trantsizionalaren «batasun sakratu» gisako bat ikusten du Maiak, «baina kontraesanekin». Ulergarri egiten zaio, alde batetik, panorama politikoan hiztegi hori integratzea errazagoa izatea ETAren biktimarik izan ez den eremu geografikoan. Baina, bestalde, perspektiba globala eskas zaio ikerleari, publiko egiten diren egitasmoetan bederen: «Justizia trantsizionala aipatua izan da euskal gatazkari erantzuteko, baina gatazkaren konplexutasuna eta biolentziaren konplexutasuna ez dira Hegoaldean bezala planteatu; biktimekin, adibidez». Justizia trantsizionala aipatzen duten aktoreek ez dute «Iparraldean gertatu den biolentzia berezia ere aipatu, Iparretarrak-en kasua adibidez».
2014an kokatzen du diskurtsoaren instituzionalizazioa unibertsitateko irakasleak, Aieteko Adierazpenetik (2011) hiru urtera Baionako testua izenpetu zelarik, egia eta berradiskidetzea batzorde bat sortzeko proposamenarekin, eta euskal presoen amnistia aipatuz, besteak beste. «Ikusten da zazpi urtez presoentzat hedatu dela diskurtsoa eta bigarren zatia pixka bat hutsik egon dela. Arazoa erdiz hartua izan da aldaketa batzuk lortzeko presoen inguruan, baina arazo handiena baztertua izan da», ondorioztatu du Maiak, betiere adierazpen publikoetan oinarrituz.
GAL eta trantsizioa
Garatu daitezkeen ikuspegiez bi hitz gehitu ditu, tesiaren eremutik kanpo, baina EAEko egoerari ekar diezaiokeen onuraz oharturik: «GAL kontuari buruz segur badela zerbait lantzeko Iparraldean, eta hori EAEko egoeran eta biktima askorentzat ezinbestekoa izaten ahal da». Alderantziz, Ipar Euskal Herrian Espainiako Estatuko trantsizio demokratikoa hobeki ezagutaraztea ere interesgarria litzatekeela uste du: «Aktoreak Euskal Herriko gatazka armatuaz ari dira, baina konplexutasun hori ez dute barneratua diskurtsoetan, ez eta bultzatzen dituzten instrumentuetan ere».
Besteak beste, Bilbon edo Madrilen antolatu hitzaldietan parte hartu du Antton Maiak gai horretaz aritzeko, eta tesian panorama politikoan deskribatu duen hausturaren lekuko izan da mundu akademikoan ere: «Argi da eztabaida demokratiko, sakon eta sano bat sortu behar dela. Bi mundu elkarren ondoan ibiltzen direlarik elkarri begiratu eta hitz egin gabe —EAEn, bereziki—, nik uste dut lehendabizi behar dela hori konpondu». Hori ihardesten du mundu akademikoak justizia trantsizionalari egiten ahal liokeen ekarpenaz galdeturik.
Beste eskualdeetako esperientziak, perspektiba zabalak eta hausnarketak interesgarriak direla dudan ezarri gabe, mundu akademikotik «mirakuluzko erremediorik» ez dela helduko argi dio; «bertako erantzunak aurkitzeko, gizarte zibilarekin eta jende guztiarekin kontrastatu behar dira tresna horiek. Ez da itxaron behar erantzunak kanpotik etortzera». Beste zepo bat litzateke ere, dioenez, dena gizarte zibilaren esku uztea: «Justizia trantsizionaleko instrumentuek behar dituzte ahalak; ahal humanoak eta ekonomikoak. Diru asko behar da mekanismoen garatzeko eta ikerketen garatzeko. Instituzio publikoek behar dute gizarte zibilarekin horretan sartu lan iraunkor bat segurtatzeko».
Antton Maiaren tesia liburu formatuan argitaratua izanen da, gazteleraz, eta espero du luze gabe euskaraz eta frantsesez ere publiko zabala hunkitzea.
