Ibai ondotik bortxaz eraman zituztenak

Ibaiak lotzen ditu Bidasoaren inguruko herriak, eta, ezarritako mugen gainetik, uraren bideak markatzen du eskualdeko herritarrena ere. «Konturatu gara Bidaso beherean gertatzen dena Bortzirietan edo Baztanen gertatzen denarekin lotuta dagoela», erran du Peli Lekuonak.

Kepa Ordoki Memoria Historikoa Bidasoan elkarteko kidea da Lekuona. Irun, Hondarribia (Gipuzkoa) eta Hendaia (Lapurdi) inguruko hainbat herritarrek sortu zuten talde hori, duela bi urte; Lesakako eta Berako jendeak ere egin du bat azkenaldian, elkarrekin Bidasoko memoria historikoa lantzeko asmoz. Egindako ahalegin horren emaitza da, hain zuzen ere, Bidasoko deportatuen inguruan egin duten proiektua: erakusketa ibiltari bat osatu dute, webgunean jasotako informazioarekin batera (www.kepaordoki.wordpress.com). Beratik Hondarribira eramanen dute erakusketa hilabte honetan, eta Irunera eta Hendaiara, berriz, datorren urte hasieran. Historiak ere lotzen ditu Bidasoko herriak.

Datuak jaso eta zabaldu

Kepa Ordoki elkarteko kideak duela urte eta erdi hasi ziren 1936ko altxamendu militarraren ondoko deportazioen berri jasotzen. Ana Garcia Santamariak idatzitako artikulu batek eman zien lehendabiziko pista, eta, hartutako hariari tiraka, zenbait iturritako datuak jaso eta zabaldu dituzte: Bidasoko 90 herritar deportatu zituzten, eta haietako 30 hil ziren itxi zituzten kontzentrazio esparruetan.

«Ezustea hartu genuen gure inguruan hainbeste deportatu izan zirela jakin genuenean», azaldu du Peli Lekuonak. 1936ko altxamendu militarra gertatu eta gero, Hego Euskal Herriko herritar anitzek egin zuten ihes Ipar Euskal Herrira, baita Frantziara ere, erresistentziarekin bat egitera. «Lehendabizi errefuxiatu izan ziren horiek, deportatu bilakatu ziren gero; Ipar Euskal Herriko herritar asko ere nazien errepresioaren ondorioz mugitu zituzten tokiz, bortxaz», zehaztu du Lekuonak.

Deportazioa hori baita: norbait tokiz aldatzea, indarrez. «Deportatuak Donibane Garazira (Nafarroa Beherea) eramaten zituzten, besteak beste; baita urrutirago ere, Europa iparraldeko kontzentrazio esparruetara», erantsi du Kepa Ordoki elkarteko kideak.

Lekuonak uste du Europa iparraldeko kontzentrazio esparru horiekin lotzen direla deportazioari buruzkoak, hemengo iruditegi kolektiboan. Ez dago, baina, hain urrutira so egiteko beharrik. «Gure inguruan ere izan dira kontzentrazio esparruak. Gursekoari euskaldunen esparrua esaten zioten, eta, esaterako, izan ziren kontzentrazio esparruak Hendaian, Baionan eta Irunen ere, besteak beste».

Kontrako bidean ere gertatu ziren deportazioak, Lekuonak azaldu duenez. Justin Maizen kasua aipatu du, adibidez. Hendaian jaio zen, 1921. urtean, eta 1943. urteko urrian zendu zen, Miranda Ebroko (Espainia) kontzentrazio esparruan. Harat eraman zuten Lapurditik, indarrez.

Lekuonak Lluis Companys politikari kataluniarraren kasua ere jarri du erdigunean: «Companys ere deportatu egin zuten; Frantziatik Irunera eraman zuten Gestapoko eta Francoren enbaxadako hainbat agentek». Irundik Madrilera eraman zuten, eta handik Bartzelonara. Han fusilatu zuten, duela 80 urte.

Peli Lekuonak nabarmendu du hasieran Irundik kontrolatzen zutela Pirinioetako muga osoa. «Irungo komandantzia militarrean egoten ziren frankistak, naziak eta faxista italiarrak», kontatu du. Irun eta Iruñea arteko lotura berezia ere jarri nahi izan du agerian: «1938an, erreketeek eskatu zuten Irun eta Hondarribia Nafarroara batzea, erreketeen boteregune nagusietako bat zelako Iruñea. Bidasoa behereko herritar asko epaitu zituzten hiri horretan». Gogoratu du Beran, berriz, Irungo eta Hondarribiko lagun asko fusilatu zituztela.

Errepresioak jo zituen Bidasoko herriak. Biktimen memoria jaso eta zabaltzen ari dira orain Bidasoko herritarrak.