Ez da erraz Joseba Sarrionandiari argazki on baten ateratzea (Iurreta, Bizkaia, 1958); berdin afrikarren moduan pentsatuko du, arima ebasten diola argazkilariak. Hala ere, batera edo bestera, duela 30 urteko aurpegi hura agertzen da, karamelu bat ebatsi eta harrapatua izan den ume batena. Beste batean aurpegia gogortzen da, berdin Sarrik nahiago zuen sekula berriz ez agertu argazkian. Etxepare Euskal Institutuak Habanako Unibertsitatean zabaldu duen Euskara eta Euskal Kultura irakurletzaren arduraduna izango da aurrerantzean; datorren astean du lehen eskola. Horri buruz ez ezik, bere obraz, bizimoduaz eta egoera politikoaz ere mintzatu da BERRIA eta beste hainbat hedabideri emandako elkarrizketan.
Bat-batean, publikoki agertu da Sarri Habanan bizi dela. Non zinen?
Urteak dira Habanan bizi naizela, bizimodu normala eginez. Harritzen naiz diotenean ezkutaturik bizi naizela, edo ez dudala argazkirik ateratzen uzten. Aspaldi ez naizela ezkutatuta bizi, horrek ez du esan nahi prentsan agertzea gustatzen zaidanik.
Nolaz hain diskretuki bizi zara, dakidanaz duela hamasei urte ez duzula gehiago arazorik Espainiako auzitegiekin?
Idaztea hartu dudanez zeregintzat, nahikoa dut horretarako gela bazter bat lasai esertzeko, eta ja, idatz dezaket. Gustura egoten naiz idazten, edo lagunekin ateratzen naiz, edo ilargiari begira ibiltzen. Baina ez dakit zertarako azaldu behar dudan nik prentsan, ez bada liburu bat azaltzeko edo.
Milan Kundera erdi gorderik bizi da, baina, hala ere, noizean behin argazki bat edo beste helarazten dio prentsari. Salman Rushdie, islamistek mehatxatua, berdin. Zuk sekula ez duzu egin: zutaz beti agertu da Jesus Uriartek kartzelan egin zuen argazkia.
Estimatzen dut nire argazkiak eduki eta argitaratu ez dituen jendea; laguna errespetatzea da hori. Eta zeuri ere eskerrak eman beharko dizkizut konparatzeagatik, Babelia eta New York Times lakoetan agertzen diren idazleekin konparatzeagatik ni. Ni mendialdeko hizkuntza bateko eskritore umila naiz eta ez dut neure burua audiobisualetan ikusten. Aterako didazun argazkiarekin, espero dut espektakuluaren gizarteari zor diodan zerga ordaintzea, ez dezatela esan ez dagoela nire argazkirik eta kito, ea lan egiten uzten didaten. Hiru behintzat atera; bestela, txotxoloren bat etorriko da hogeita hamar egitera.
Euskadi Saria ukan duzunean, Patxi Lopezen denboran, eskandalo bat armatu zen, eta nahi izan zuten dirua konfiskatu. Gero atera zen berria Mondragonen emango zenuela konferentzia bat, eta orain Habanan egongo zara katedra baten buru. Nola dira gauza horiek?
Prentsako globoak dira, nire lanarekin edo bizimoduarekin zerikusi gutxi dutenak. Prentsa horia esaten zen lehen; politika horia ere esango nuke nik, politika ere gai batzuen inguruan oso horia delako. Yellow, ingelesez, kolore horia izateaz aparte, krudela eta kobardea ere bazen: titular sentsazionalistekin, errepikatzearen errepikez normaldutako gezurrekin, bestearen asmoa itxuraldatzea da gauza. Zaborraz hitz egitea da gauza. Orain mende eta piko, William Randolph Hearst aipatzen zuten, baina oso hearst da medioen giroa aspalditik.
Jende ainitzek egiten duten galdera: non bizi izan zara orain arte?
Ba, han eta hemen, beste guztiak bezala. Bizi izan naizen leku guztietan aurkitu dut jendea, nire antzekoa edo desberdina. Ez zait gustatzen gauzak mundu guztiari kontatzea; nahiago dut idatzi, gauzak pertsona bati kontatzen dizkiodalako sentsazioarekin. Nire liburuak arreta apur batekin irakurtzen dituena ohartuko da non ibili naizen.
Nola da Habanako lan berri hori? Nolaz zu hautatua izan zara?
Ba, irakurle lanpostu bat konbokatu zuten Habanako Unibertsitatean, Etxepare Institutuak, eta, besterik gabe, oposizioetara aurkeztu nintzen. 39 lagun aurkeztu ziren, esan zidatenez. Puntuazioaren arabera, hiru pertsona aukeratu zituzten Euskal Herrian. Eta gero, Habanako Unibertsitateak hiru horietatik bat aukeratu behar zuen, eta, puntuazioa aintzat hartuta, lanera etortzeko abisatu zidaten uztailean.
Kontatzen ahal didazu xuxen zer egingo den, zer den proiektua?
Ikasgai optatiboa izango da Euskara eta Euskal Kultura bi karreratan, Lengua y Literatura eta Historia del Arte-ko hirugarren urtean. Ingelesa derrigorrezkoa da, baina beste hizkuntza batzuk ere aukera daitezke: gailegoa, katalana eta turkiera. Hortik aparte, espero dut ekitaldi kultural batzuk antolatuko ditugula, eta argitalpenak...
Zuen lanak publikatuko dira?
Gure ideia da aldizkari bat argitaratzea, Kokuioa izenekoa; badakizu, gauetan hor gaindi hegan pasatzen den koleopteroa, argi berdearekin. Ipurtargiak ipurdian izaten du argia, eta kokuioak buruan, ezta? Kar-kar. Espero dut aldizkariak gutxi ikertu diren gai linguistiko, literario eta historiko batzuk argituko dituela apur bat.
Konferentziak antolatuko dituzu?
Espero dut baietz; esate baterako, Blas de Oteroren inguruan egin nahi genuke, hiru urtetik gora bizi izan baitzen Habanan, 1964tik 1968ra, bere bizitzako epe interesgarria, baina aldizka oso mingarria. Horretaz oso gutxi argitaratu denez, elkarrizketan bildu nahi genituzke orduko bere lagunak.
Guka ari zarenez, lankideak dituzu?
Ba, lan-lanean ez, baina ez naiz nika hasiko izan ditudan laguntzaile boluntarioekin. Fakultateko irakasleek nahiz bertan bizi diren euskaldunek lagundu didate, eta haiei esker daukagu ja lokala eta biblioteka. Ilusio eman dit, euskararen irakurletza honen alde, hainbat pertsonaren elkartasunak, emankortasunak edo dena delakoak.
Kolosala izango da nik euskaraz irakurri dut. Espainolera itzuli duzu?
Daniel Escribanok egin du itzulpena. Irakurri ez duten beste guztientzat esan daiteke gerra zibilari buruzko ume baten kontakizuna dela. Hamabi edo hamahiru urteko ume inozentea desastreari begira Ondarroa eta Mutriku arteko kostako herri imajinarioan. Tituluan irabazleen triunfalismoa aipatzen da, 1937ko batailak amaitu eta gero Alemaniatik zetorrelako desastre are eta kolosalagoa.
Poesia antologia bat osatu duzu gaztelaniarako itzulpenarekin. Zein izanen da titulua?
Hilda dago poesia? deitzen da. Eta Pamiela editorialean argitaratuko da. Ez pentsa ni izan naizenik, e? Segur zuk baduzula zerbait ikustekorik… modu batean edo bestean.
Nik moroena irakurri nuen, sekulako lana, zer ikerketak! Nola debru holako liburu baten idazteari lotu zara?
Astia izan nuen, kolonialismoa deitu izan diren botere harreman horiek XIX. mendearen erdialdetik aurrera nola zabaldu ziren jakin-minarekin batera. Bide batez, lehenengo gramatika arrifia heldu zitzaidan eskuetara, eta hari hori eskuan joan nintzen ikertzen: okupazioa eta erresistentzia, ekonomia eta erlijioa, hizkuntza eta politika, batez ere Afrika iparraldean, baina Arrifen gertatzen dena munduko beste edozein partetan gertatzen da. Moroak besteak dira beti, baina geu gara benetako moroak. Botere harremanen arabera bizi gara eta, gure gizartearen oinarriak konprenitzeko obsesio hori izan nuen.
Duela urtea agertu da Lapur banden etika ala politika, euskaraz bakarrik; ez da itzulia izan. Bi hitz horretaz?
Ideia hori, erakunde politikoek lapur banden etikarekin funtzionatzen dutelako ideia, filosofia politikoaren historia osoan agertzen da. Platonen Errepublikan ja esaten da hala izan behar dela. San Agustinek ipuin polit bat utzi zuen, Alexandro Magno eta pirataren arteko solasa. Kapitalismoa ideia horren gainean eraiki da, Adam Smithekin hasi Friedrich Hayek arte, bandaren etikak hazkunde ekonomikoa bultzatzen duelakoan. Eta okerrena da egia dela, zeren Libiako suntsidura, esate baterako, enpresa amerikano eta europarrentzat aukera ederra da hazkunderako, eta lanpostuak sortzeko, esaten duten bezala. Erakunde politiko guztiek dute Cosa Nostra aire bat; sozialismo erreala ere kontraesan horietan ito zen, eta bueno, horixe da liburuaren gaietako bat; autokritikak ere badaude. Galdera da ea posible ote den beste era batean egitea politika.
Zure aita hil da uda honetan. Noiztik ez zenuen ikusten?
31 urte eta egun batzuk, eta zor handi batekin utzi nau, denbora horrengatik. Ama eta iloba asko ditut han oraindik.
Zergatik ez zara itzultzen Euskal Herrira?
Arrazoi politiko konkretu batengatik. Espero dut berandu baino goizago konponduko dela. ETAko kide gisa ikusten zaitu oraindik jende askok, batez ere Espainian.
Zer diozu duela bost urte hasi den etapa berriari buruz? Borroka armatuaren uztearen alde zara?
Ni ETAko komando batean ibili nintzen 70eko hamarkadaren amaieran, orain kriminalizatzen nauten batzuk bezala. Gero, luzaroan, alde batetik bestera ihesean eta ezkutuan ibili banaiz, ez da izan ETAkoa izateagatik, baizik eta polizia espainolak harrapatu nahi ninduelako. Zure galdera erantzuteko, bake prozesua beharrezkoa zen, eta hogei urte lehenago egin izan balitz, hobe, nire ustez; desgrazia pila bat izango genituen gutxiago.
Barkatu, baina orduan zergatik ez duzu urte haietan publikoki zure ikusmodua deklaratu?
Zer esan behar nuen nik publikoki, sanbenitoa saman ipinita Inkisizio Espainolari begira, XVII. mendeko sorgin bat bezala pertsegitzen ninduten eta! Gainera, zer da hori, kondenatuak errekondenatze hori? Nik ez dut inkisidoreentzat lan egingo. Estatua ETAkoen aurka ari zen eta, bide batez, ETAkoak ez ziren askoren aurka. Duela bost urte ETAren aitzakia ez dutela, eta berdin segitzen dute. Katalanek ez dute garbantzu bat ere disparatu, eta ja ehunka auzipetu dituzte ordezkari politikoak hiritarren erabakimen librea antolatu nahi izateagatik. Biolentzia gora eta biolentzia behera ari dira, eta eurak dira biolento bakarrak. Presupuesto polizial eta militar itzelekin, monopolioaren biolentzia hain arinki asumituz ze Afganistan edo Irak ere bonbardatzeko eskubidearekin sentitzen dira. Motiboak pilak bezala apur bat errekargatu, eta kapaz lirateke Bartzelona edo Gernika berriz bonbardatzeko. Ez dakit duda pizten zaien ere zergatik nahi dugun independentzia euskaldun, katalan eta gailego askok. «Mi mundo no es de ese reino», esan zuen Jose Bergaminek ere, oso espainola izanda ere. Konstituzioa edo Guardia Zibila onartu arte, espainolak Espainian zer ondo sentitzen garen esan arte kriminalizatuko naute, baina halakorik ez dago nire asmoetan.
Harritu nintzen Interneten argazki zahar bati so egitean ikusiz nola 1985ean, ihesaren berri ematean, El Correo Español kazetan agertzen zinen argazkian, dudarik gabe aurpegia kolpaturik. Zer zen hori?
Erretratua 1980koa da; detenituta nengoen bigarren edo hirugarren egunean atera zidaten, eta gero beste sei egunez jarraitu zuten torturatzen. Euskal gaiagatik detenitzen zuten jendearen gehiengoa torturatzen zuten sasoi hartan, nire ustez. Eta ez zekitela esaten dute batzuek, eta torturatuen aurpegiak argitaratzen zituzten prentsan! Normala zen, eta urterik urte izan da ohikoa tortura. Eta seguru jarraitzen dutela torturatzen. Orain argazkirik ez dute argitaratuko beharbada. Orain egun batzuk ez zuten ba poliziek senegaldar bat hil Iruñeko komisaldegian? Ez omen dakitenek alderantziz gertatu izan balitz jakingo zuketen, ez?
Zer diozu gaurko euskal presoen arazoari buruz?
Gerra bat edo konflikto politiko bat dagoenean, justizia trantsizional bat egoten da, ez? Baina Espainiak ez du nahi bakerik, eta hanka bakarrarekin ibiltzea bezalakoa izango da orduan bake prozesua. Presoak libre utzi behar lituzkete. Artean, niretzat, bahitu politikoak dira. Egia da desastre asko egin direla, baina beste harreman batzuk eraiki behar dira, eta, gainera, injustizia konparatiboagatik ere libre egon beharko lirateke. Zeren, indibidualki, nork hil du jende gehiago Enrique Rodriguez Galindok baino, eta denbora apur bat egin zuen detenituta. Herriko tabernan kalimotxoa zerbitzeagatik ere sartu dute jendea kartzelara. Felipe Gonzalez, berriz, auzipetu ere ez dute egin. Ez dut espero presoak libre utziko dituztenik; estatu espainolak ez du bere burua prozesatuko hilketengatik, torturengatik eta egin dituzten injustiziengatik. Eta ez dakit zelan konpon daitezkeen gauzak, baina 70eko hamarkadan elkartasuna, pentsaera desberdinak izan arren horren alde elkarlanean aritzeko ahalmena, eta horma bota arte behin eta berriro bultzatzeko kemena.
30 urte pasa dira argazkirik gabe, lan publikorik gabe, eta gaur zer? Bizimodu berri bat izanen duzu?
Berdin-berdin jarraituko dudala uste dut. Ni agertzen naizen argazkiak ez zaizkit bereziki gustatzen. Idazten jarraituko dut, horretan zerbait aportatu ahal izango dudalakoan.
