Eugenio Etxebeste Antton (Donostia, 1951) 17 urte zituela hasi zen militantzia politikoan, eta, 1989an, 38 urterekin, Aljerko elkarrizketetan ETAren solaskideetakoa (2006ko urtarrila, BERRIA) ETAren solaskideetakoa izan zen. Santo Domingotik 1997an Espainiaratu eta kartzelatu zuten, Lizarra-Garazi atarian, eta 2004an atera zen libre. Harrezkero itzalean baina gertutik segitu du ezker abertzalearen ibilbidea. Aldaketa estrategikoaren alde egin zuen, eta ez zen edonor.
1989an Aljerren izan zinen, ETAren solaskidetzako taldean, Espainiako Estatuarekin hizketan. Gerora gauzak asko aldatu ziren, 2011n Aieteraino iristeko.
Bai, baina Aljerren eta beste prozesu publiko batzuetan –Lizarra-Garazin eta Anoeta-Loiolan–, osagai berak egon dira, eta garrantzitsuena da bestaldean estatuek ez dutela izan solaskiderik. Beste gabezia bat: oinarri sozialik eza, gatazkaren konponbidearen garapena bide demokratikoetatik bere gain hartzeko. Gure garaian, ikusten zen bi aldeak nahiko ondo prestatuta zeudela konfrontazio politiko-militarrarekiko, bazirelako baliabideak eta horretarako bide orriak ere; baina gatazkaren konponbidea bataila gunetik negoziazio mahaira pasatu denean, gabeziak ikusi izan ditugu. Eta, lehen gabezia, nagusia, beste solaskidearen borondate falta izan da, historikoki ez duelako gatazka bat egon dela aitortu, eta, beraz, beste partea ez du aitortzen.
ENAM deiturikoak izan al du?
Baietz uste dut nik. ENAMek izan du borondate politiko bat, nahiz eta ez izan konponbidearen garapenerako perspektibarik edo bide orririk, ez genekien-eta zer esan nahi zuen gatazka bataila gunetik mahaira pasatzeak. Baina borondatea, behintzat, egon da. Aljertik bertatik gatazka politiko-militarretik atera nahi genuen, hori konfrontazio politiko eta demokratikora eramateko. Aldiz, Espainiako Estatuaren nahia zen nola garaitu bere etsaia, gu. Bitarteko polizial, militar eta mediatikoak erabiltzeaz gain, kontaktu eta elkarrizketen bidez gugan kontraesanak sorrarazi nahi zituen, eta borrokarako beste fronte bat ireki zuen. Baina gure gabezia handi bat zen Euskal Herrian oinarri sozialik ez zegoela. Dena dela, hori beste leku batzuetan ere ari gara ikusten.
Kolonbian, akaso?
Bai. Bi parteek akordio bat egin dute, aurrez harremanak eta konfiantzak ereinda, baina gero ez dute ondo jakin sozializatzen, eta erreferendumean akordioaren kontrako botoak irabazi du.
Beraz, nolatan eseri zineten Aljerren bi parteok?
Orduko konfrontazio militarrean berdinketa moduko bat zegoen, eta egoera hari eusterik ez zegoen bion aldetik. Konfrontazio politiko-militarrak ez zuen gehiago ematen, eta, gainera, aurreikus ezin zitekeen egoerak sor zitzakeen. Hipercor gertatu zen, haien aldetik GAL… Konfrontazioaren langa oso-oso goian zegoen, oso zaila zen gainditzea, eta bakoitza negoziazio frontearen karta irekitzen saiatu zen. Espainiako Estatuak ere bazituen kontraesanak, eta haietako bat zen GAL, gerra zikinak, estatu terrorismoak sortutakoa nazioartearen aurrean eta, zehazki, Frantziako Estatuaren aurrean.
1989ko elkarrizketa saioa publikoa izan zen, ofiziala, alde bikoa, beste herrialde batean egina, gobernu bat bitartekari lanetan...
Esan daiteke munduan aurrekaritzat jo ahal dela Aljerko saioa. Gatazkak bide diplomatiko eta negoziatzaileen bidez konponbidean jartzeko metodo bat jarri genuen. Aljerkoa ez zen 1989an hasi, 1987an baizik, poliziekin eta estatuaren estoldekin egindako kontaktuekin. 1989an, hasieran gure aldetik aldebakartasuna egon bazen, bi asteko su-etenarekin, gero harremana alde bikoa izan zen, eta estatuak gatazka aitortu zuen, baita ETA solaskidetzat ere. Estatuak bere polizia indarrei agindu zien ez egiteko atxiloketarik eta; hori ez da behar bezala baloratu izan. Baina, gero, Aljerkoaren garapena ez zen bide beretik joan estatuaren partetik.
ETAk duela bost urte eman zuen bukatutzat jarduera armatua. Lehen su-etena 1989an eman zuen, Aljerko saioan, bi astekoa.
1989ko mahaira heldu aurretik, estatuaren solaskideen maila igoz joan zen, hizkuntza ez zen hain poliziala… Fase horrek bi urte iraun zuen. baina bi urte horietan parte bakoitzak espektakulu politiko-militarra eskaini zuen: ETAk, ekintza handiak eginez; beste parteak, jokabide errepresiboak garatuz. Ondorioz, hartu-emanen maila igoz joan zen, 1989ko mahaira iristeraino. Egoera aztertuta, ETAk bi asteko su-etena eman zuen, aldebakartasunez.
Aipatu duzun "espektakulu politiko-militarragatik" Aljerko mahaia ez eratzeko arriskurik egon al zen?
Parte bakoitzak zeukan konfrontazioko bide orria, baina gero distentsio egoera bat sortu eta mahai batean esertzeko asmoz. Beraz, nire ustez, ez zen arriskurik egon mahaia ez eratzeko.
Ezker abertzalea bere osotasunean indartsu al zegoen orduan?
Bai. Arlo politiko-militarrean bazeuden baliabide humanoak eta militarrak, eta indar politikoak orduan zeukan metaketarik handiena hauteskundeetan eta instituzioetan. Bi bideak ez ziren kontrajarriak; biak indartuz zihoazen. Ikusi genuen posible dela bataila gunetik negoziazio eremura pasatzea, mahai horretan euskal nazioaren aitortza lortzeko, eta, ondoren, eskubideak garatzeko eta gauzatzeko.
1989an, Egin-eko elkarrizketa batean, "Euskal Herriak izango du azken hitza" esan zenuen.
Jendea baita subjektua, Euskal Herria. ETA peoi bat zen, alderdiak ziren bezala. Hiru fase genituen zehaztuta. Batetik, ETAren eta estatuaren arteko blokeoa gainditzea. Bigarrenik, alderdiek, eragile sozialak, eta estatuko gobernuak eta parlamentuak parte hartu behar zuten gatazkaren konponbidean, demokratikoki. Eta hirugarrena, herriak erabakiko zuen.
Non bukatuko zen ETAren egitekoa?
Nazio aitortza lortzean, protagonismoa eragile politiko eta sozialengan utzita. Aljerren hasi ginen bereizketa hori marrazten.
Bermatuta al zegoen pauso hori? ETAri maiz leporatu diote zaindari rola bete izana.
Erabat bermatua zegoen. ETAk beti esan izan du gatazkari aurre egiteko edo hori aurrera eramateko gaitasun handiena duena dela abangoardia. Noizbait ikusten bazen, esaterako, langile borrokak gidalerroak ezartzen zituela, borroka armatua bigarren mailara pasatuko zen. Garai hartan, ETAk ulertzen zuen berak izan behar zuela abangoardia, gatazkaren izaerak behartzen zuelako borroka armatuak edukitzea zuzendaritza politikoaren rola. Aljerren bataila eremutik negoziazio mahaira pasatuko bagina, ETA bigarren maila batera pasatuko litzateke, alderdiak egongo ziren mahaian. ETA behatzailea izango zen, eta gatazkaren ondorioei helduko zien. Hori bai, nazio aitortza lortu ondoren ikusiko balu eskubideak gauzatzean eragozpenak, blokeoak edo inboluzioak zeudela, borroka itzuli egingo zen. Aldiz, eskubideen garapena modurik demokratikoenean eta sozialenean eginez gero, ETAk ez zuen izango ezer egiteko, eta konfrontazio politiko-militarrean berak eragindakoa konpontzera pasatuko zen: gatazkaren ondorioak.
Aljerren iritsi al zineten gatazken ondorioez zerbait bada ere hitz egitera?
Ez, gatazkaren muina ez zelako desblokeatu.
Gatazkaren ondorioez zer planteatuko zukeen ETAk?
Horretaz arituz gero, negoziazioaren atal tekniko-politikoan sartuko ginatekeela esan nahiko zukeen horrek, eta presoen irteera eta iheslarien itzulera planteatuko genukeen. Baina, esan bezala, ez ginen fase horretara heldu, atal politikoa ez baitzen desblokeatu.
Zer interes zuen 1989an Aljeriak? Edo, esate baterako, Aieteren ondoren Norvegiak Oslon ETA eta Espainiako Gobernuaren mahai bat hartzeko?
Halakoetan egon ohi da interes altruista bat. Kolonia zela, Aljeriak errepresioa eta esplotazioa jasan zituen Frantziaren aldetik, eta askatasun nazionalerako borroka bat egin zuen. Alde horretatik, ETArekiko eta Euskal Herriarekiko beti egon da elkartasun internazionalista bat. Aljeriak aitortzen zuen bazirela herri batzuk borrokan, eta, gure kasuan, hori garrantzitsua izan zen 1987-1989ko fasean. Bestalde, ezin da ahaztu: Aljeria estatu bat da, eta estatu orok ditu interesak eta betebeharrak nazioartean. Aljeriak orduan ere bazituen interes ekonomiko batzuk. Adibidez, gas naturalaren eztabaida puri-purian zegoen, eta Aljeria hornitzaile bat da. Frantzia gure auziko parte izatea eta lehen Aljeriakoa izatea ere bazen beste osagai bat. Aieteren ondoren, berriz, Norvegiak zer interes zituen? Han, Hego Amerikako askatasun nazionaleko mugimendu asko egon izan dira, Israel-Palestina auzia ere hartuta daude, eta, beraz, gatazkaren konponbiderako eremu bat eraiki izan dute.
Frantzia aipatu duzunez, Aljerko elkarrizketen garaian Pierre Joxe zen Frantziako Barne ministroa, eta pixka bat lehenago ere bai. Eta duela bost urte, Aieteko adierazpenaren egileetako bat izan zen.
Kontraesan baten adibidea da. Bakearen Nobel saridun batzuen kasuetan ere ikusten da hori. Pierre Joxe Aljerko garai hartan Frantziako Estatuaren beste peoi bat zen. Gobernuak baino gehiago dira estatuak. Itzalean diren botereak dira estatuak, eta haiek ezartzen dute bete beharreko politika. Gobernu bateko kide batek izan dezake nolabaiteko jarrera desberdin bat, baina gidalerroa estatuak ezartzen du.
Aljertik, zerekin geratu ziren?
Filosofiarekin. Ahaltsua zen. Pazientziarekin, eta estrategia administratzen jakinez gero, konponbidea lortzeko gidalerro demokratikoak ezartzeko aukera izango genuen.
ETA horretarako prestatua al zegoen?
Agian, ez. Baina ibiliz egiten da bidea. ETA ez zen sortu besapean kalaxnikov bat zeukala, paper mutur eta ikurrin batzuekin baizik, eta, gero, beharren arabera hartu zituen armak. Prozesu batek garapen propioa du. Aljerrek garapen ona izan zezakeen. Negoziazio prozesu baterako osagai kuantitatiboak eta kualitatiboak sartzen ari ginen. Filosofia hori Lizarra-Garazira eta Anoeta-Loiolara pasatuz joan zen, Aljerren falta izan genituen bi aspektuekin: eragileen konpromisoa Lizarra-Garazin eta nazioarteko askotariko eragileen parte hartzea Loiolako eta Genevako garaian.
Duela bi urte Gara-n idatzi zenuen pazientziaz gain gerria falta izan zitzaiola ETAri Aljerren, beste baliabide batzuk erabiltzea edo indartzea…
Aurrean benetako solaskide bat ez genuenez, estatuak ez zuenez erantzuten, ez zitzaigun erraza estrategia bati eustea. Erne, hori gaur egun ere gertatzen ari zaigu. Aldebakartasunak pazientzia handia izatea eskatzen dizu, baina bestearen partetik ere detaile bat behar duzu, emaitza txikiren bat. Konfrontazio politiko-militarretik atera nahi genuen 1989an, baina ez zen emaitzarik. Bitartekarien ahaleginari ere ate denak itxi zizkion Espainiak. Gainera, Euskal Herrian eragile batzuk, gauzak errazten ibili beharrean, sabotatzaile lanetan aritu ziren. EAJk pentsatzen zuen bere hegemonia politikoa gal zezakeela Aljerrek zerbait emanez gero, eta hori ez zitzaion batere interesatzen.
Ez EAJ bakarrik, euskal alderdi gehienak kontra zenituzten. 1988an Ajuria Eneko eta Iruñeko itunak sortu zituzten.
Erabat bide itxiak ziren. Espainiako Konstituzioaren menpeko bideak.
Aljerko garaian hasi al zen ETA eta, oro har, ezker abertzalea bide politiko soilen aldeko gogoeta batekin?
Aljerrek hamar urte iraun zuen, 1997an Santo Domingotik ETAren solaskidetza kanporatu arte. Bitartean, ezker abertzalea Aljerren hasitako filosofia garatuz joan zen. Ikusten zuena zen gatazkaren irtenbide demokratikoa lortzeko baldintzak erein behar zituela. Beste parteak geldirik jarraitzen zuen, gobernuan zegoena zegoela. Agian, Zapateroren azken fasean izan ezik, Espainia oso monolitikoa izan da, oso itxia, garailearen eta garaituaren estrategian finkatua.
Aljer aurretik konfrontazio militarrak agortuta zeudela idatzi izan duzu. Baina ETAk gero jarraitu egin zuen.
Ez baitzegoen beste aukerarik. Ateak itxita zeuden. Ondoren, Santo Domingon kontaktuak egon ziren arren, ezinezkoa izan zen beste ahalegin bat egitea Aljer II irekitzeko. Baina esperientzia sozialak eta politikoak heldutasun bat hartuz joan ziren, eta horren ondorioz iritsi zen Lizarra-Garazi, 1998an.
Hiru urte lehenago, 1995ean, Alternatiba Demokratikoa plazaratu zuen ETAk. Metodologia aldetik berritasun bat ekarri zuen, “negoziazio gune ezberdin bi" proposatu baitzituen: ETAren eta Espainiako Estatuaren artekoa bata eta euskal hiritarren artekoa bestea.
Aljerko filosofia egosiz joan zelako, poliki-poliki. Hori gabe ez zen helduko Lizarra-Garazi. Langa militarrek ez zuten gehiagorako ematen, eta, erresistentzia politika bati eutsiz, horren ordezkoa prestatuz joan zen ezker abertzalea.
Ezker abertzaleak aterabidearen aldeko borondatea beti eduki duela azpimarratu izan duzu. Baina premia ere ba al zuen ordurako?
1992an, Santo Domingotik txosten bat idatzi nuen [ETAren zuzendaritzari], eta kezka nagusia zen gure borrokan espiralak gertatzea, infiniturantz doazen inertziak sortzen baitira horrela. Borroka armatuak jarraitzen bazuen jarraitzeagatik, borroka armatua bihurtuz helburu, uste nuen horrek alor sozialari eta politikoari kalte egiten ziela. Borroka politikorako akuilu izateari utzi, eta haren galga bihurtzen hasia zen borroka armatua.
Garai zehatz batean koka al dezakezu "galga" bihurtze hori?
Aljerren ondoren; 1992aren aurretik, orduan eta ondoren, bost urteko epean. Aljertik, politikoki, nolabait ukituta atera ginen. Ez erakundea, baizik eta indar sozialak eta politikoak. Izan ere, itxaropen handia sortu zen Aljerkoarekin, baina ikusi zen borrokak jarraitu egin zuela, eta borroka gogorra da. Borroka armatuak baldintza gehiago sortu nahi izan zuen. Esaten zen: "Zergatik egin dugu porrot? Ez zegoelako baldintzarik". Hori Lizarra-Garazin gertatu zen berriro, baita Loiolan ere. Erakundeak pentsatu izan du ekintza militarraren ondorioz estatua mahaian eseraraziko zuela berriro. Kontua da prozesu horiek denek azkenean kalte bat sortzen dizutela. Bestalde, munduan borroka armatuak eta askapen prozesuak eboluzionatuz joan dira, terrorismo berriak sortu dira, eta ETAren borroka armatuak ez zuen gerririk izan, ez zuen jakin izan nora arte hel zitekeen eta nola utz ziezaiekeen indar politikoei aurrera egiten.
1995etik aurrera pauso kualitatibo bat eman zuen ETAk, politikariak eta enpresariak-eta hiltzen hasita.
Ordura arte, helburuak militarrak ziren batez ere. Une batetik bestera, beste ofentsiba bat hasi zuen ETAk.
Kontraesan batean bizi al zen ENAM?
Horrelako estrategia militarra izanda, baietz esan liteke. Gidalerro politikoek ezin zuten estrategia militar hura jasan.
Baina hiru urtera, 1998an, Lizarra-Garazi.
Beste konbultsio bat sortu zen. "Honaino iritsi gara" esatea bezala izan zen, eta berriro bide bat zabaltzeko saioa egingo zela. Indar sozialak protagonismo handia izaten hasi ziren; batez ere, 1995etik aurrera, ELA eta LAB. Abangoardia argi bat bihurtu ziren bi sindikatuok, eta eskaintza sendo bat egin zuten. Hori ezin zen baztertu, eta erakundean konbultsio bat hasi zen. Erakundeak ulertu zuen baldintza garrantzitsu batzuk sortu zirela. ETAk ere erein zuen baldintzarik.
Euskal gizarteak ETAren indarkeria sendo errefusatzen zuen garaiak ziren. 1997ko uztailean Miguel Angel Blanco PPko zinegotziaren hilketagatik mobilizazio erraldoiak izan ziren, adibidez.
Ez nuke esango hura funtsezkoa izan zenik ETArentzat. Gizarteak errefusatu gintuen lehen ere; [Lemoiz auziko] Ryanen kasuan, esate baterako. Halakoak unean-unean sortu izan dira; besteak beste, boteregune batzuek sustatuta, estatuek, hedabide batzuek… Baina, politikoki, horrelako mobilizazioek ez dute sortu estrategiari begirako konbultsio handirik taldean. Orduan bestelako baldintza batzuk sortuz joan ziren, eta Lizarra-Garazi gertatu zen.
Nagusiki, indar abertzaleak zeuden han. Urtebete pasatxo iraun zuen. 1977an ere, Xibertan, ez zineten gai izan "fronte nazional" bat eratzeko.
Batzuetan, "dena ala ezer ez" esaten da, eta uste da denborak murriztu egin behar direla. Jarrera hori eduki izan dugu. ETAk aurtengo Aberri Eguneko agirian, berriro, "lasaitasun estrategikoa" eskatu du. Lizarrako garaira joz berriro, ni kartzelan nintzen, eta izugarrizko ilusioarekin bizi izan genuen akordioa. Kartzelako atarian esaten genuen: "Irabazi dugu". Izan ere, uste genuen herri gisa apustu bat egiteko baliabideak bazirela, estatuari planto egiteko. Indar haiek Euskal Herriaren gehiengoa ziren. ETAk aitortu zuen hura dena, errespetatu zuen, eta bigarren maila batera pasatu zen.
ETAk su-etena eman zuen. Presoek zer tratu jaso zenuten?
Lehen baino gehiago birrintzen gintuzten kartzelan, eta orduan ere ikusi zen bestaldean zer solaskide geneukan. Lizarra-Garazikoa mugimendu soziala eta politikoa zen, eta estatuak ikus zezakeen gatazka konpontzeko biderik, baina kontrakoa egin zuen.
2006ko udazkenean Loiolan aurreakordio politiko garrantzitsua lortu zuten EAJk, Batasunak eta PSE-EEk.
Bai, eta horrek onduz joan behar zuen.
ETAk Madrilen atentatu bat egin zuen 2006ko abenduan, artean su-etenean zela. Sinesgarritasuna galdu al zuen?
Bai, nabarmen. Akats politikoa izan zen, nire ustez. Etsaiak printzipioak eta konpromisoak hautsi baditu, zuk ez duzu zertan gauza bera egin. Estatuak konpromiso batzuk hautsi zituen orduan, eta erakundeak pilota bueltatu zion. Baina zuk herri bat duzu, eta su-etenarekin, politikoki, herriaren aurrean konpromiso bat hartu zuen ETAk, ez estatuaren aurrean.
Ezker abertzalea zer moduz dago sinesgarritasun aldetik?
Nire ustez, berreskuratu du, egunez egun lan handia eginda. Baina eremu sozialean eta politikoan sinesgarritasuna gehiago lantzen jarraitu behar da. Gure historian zehar aldi batzuetan harrokeria militarra egon den bezala, beste aldi batzuean harrokeria politikoa egon da. Adibidez, 2011n instituzio askotara heldu zenean, ezker abertzaleak gauza batzuk ez zituen ondo kudeatu. Umilagoak izan behar gara. Herriak ikusten badu gauzak ez daudela nahikoa landuta edo azalduta, edo prozesuak ez direla nahikoa parte hartzaileak izan, konfiantza kendu egiten dizu. Igotzen eta jaisten ari gara, eta hori, askapen nazional prozesu baterako, ez da oso jasangarria. Horrelako prozesu batek etengabeko indar metaketak behar ditu. Hau da, prozesu demokratikorako behar da indar metaketa, baina baita proiektu politikorako ere. Gorabeherak izaten dira gurean. Batzuetan, ez dakigu proiektua ala prozesua lehenetsi.
Ezker abertzaleak, ofizialki, 2009an hasi zuen eztabaida estrategikoa. Lehen ez al zegoen horren beharrik edo aukerarik?
Gogoetak eta eztabaidak beti egon dira ezker abertzalean. Baina ETAren makineria astuna da, normala denez: militanteak klandestinitatean, presoak… Nire ustez, borroka armatuaren estrategiaren eboluzioan azkenaldian zerikusi handia izan du nazioarteak. Alor nazionalean egin dira berrikuspenak eta birplanteamenduak borroka armatuaren helburu tekniko, militar eta politikoei buruz, ikusten zelako ez zegoela espero zen emaitzarik. Nazioartean, berriz, borroka armatua erabiltzen zuten askapen prozesuetan gauzak aldatuz joan ziren, eta irtenbiderako beste tresna batzuk bilatuz: Hego Amerikan herrialde batzuetan, Ipar Irlandan… Bestalde, terrorismo jihadista deiturikoaren faktorea ere sortu da azken urteetan, eta Mendebaldeak terrorismoen aurkako bide errepresiboak indartu ditu, estatu polizialak eratu, kriminalizazioa orokortu –Espainiako Estatuak dena ETA da asmatu zuen, eta min egin zuen ezker abertzalean–… Ezagun ez ziren egoerak sortuz joan ziren ezker abertzalean, eta borroka armatuarekiko eztabaida azaleratuz joan zen.
Barne eztabaida handia egon zen. Zuk, garai hartaz, Imanol Murua Uriaren Ekarri armak liburuan (2015) zera diozu: "Zuzendaritza politikoaren eredua aldatzen hasten da. Zuzendaritza politikoa ezker abertzale politikoan kokatzen hasten delako".
Berritasun bat zen hori, baina barne eztabaidaren ondorio bat zen. Ezker abertzalean pisu kualitatiboa duten kide batzuek egoerari buelta emateko apustua egin zuten. Ez nuke esango erakundeari planto egin ziotenik, baina bai erakundearekiko alde bakarreko gidalerro batzuk ezarri zituztela. Garai giltzarria izan zen. Borroka armatua iparra galtzen ari zen, etorkizun hurbileneko helburuak ere definitu eta ezaugarritu gabe zegoen. Ezker abertzaleak uste zuen bazeudela aukera batzuk estrategia berri baterako, baina borroka armatuaren eraginez desegiten ari zirela aukera haiek. Borroka armatu politikoaren eta borroka politikoaren arteko kontraesanak zeuden. Haustura bat eragotzi nahi zen, eta lortu zen.
Zuk zenbateraino hartu zenuen parte barne eztabaidan?
Militante modura aritu nintzen, beste militante baten gisara.
Baina bazara erreferentzia bat ezker abertzalean.
Ibilbide politiko bat badut, negozio prozesu batean aritu nintzen, badut esperientzia bat, eta jendeak entzuten dizu, baduzu aitortza bat. Gainera, ezker abertzaleko egituretan nabil.
Zuk ikusten zenuen armarik gabeko bidea hartu behar zela.
Bai, eta oso garbi neukan hori. 1992ko txostenean esan nuen: borroka armatuaren garapenak batez ere helburu argi batzuetara bideratutakoa izan behar zuela; ETAren ekintza baten ondoren ezin zela ekintza azaltzen ibili; eta, oroz gain, borroka armatuak ezin zuela zaildu estrategia politikoa. Borroka armatua, azken batean, askapen prozesuaren estrategiaren parte bat zen, ez borroka armatua bera estrategia. 1992ko txostenean idatzi nuen bataila militarra galtzeak ezin zezakeela eraman bataila politikoa galtzera. Baina urteak aurrera zihoazen heinean, gero eta oxigeno gehiago behar zen, herrian gero eta babes txikiagoa zegoen, kontraesanak ugarituz zihoazen, eta borroka armatu hori ez zetorren estrategia irabaztailearekin bat.
Aljer, Lizarra-Garazi, Loiola…
…Hirurak izan ziren esperientzia onak. Hirurak katigatu izan balira, behin betiko konponbidea lortuko zatekeen. Baina ez ziren katigatu. Loiolaren ondoren ikusi zen borroka armatuaren estrategiak ez zuela gehiago ematen, eta meloia ireki zen.
2010eko otsailean Zutik Euskal Herria ebazpena etorri zen. Erabakigarria.
Ezker abertzalearen ibilbidean inflexio puntu garrantzitsua izan zen gogoeta ideologiko, politiko, instituzional eta organizatiboei dagokienez. Eztabaida sakona izan zen. Baina badut kritika bat: Zutik Euskal Herria asko geratu da paperean. Praktikan ez zen garatu, batik bat masa borrokan eta ideologikoan. Nagusiki, politika instituzionalean garatu zen, ez borroka instituzionalean. Alor instituzionalak pisu handia hartu zuenez, hegemonia eremura eraman zen borroka, eta akats bat izan zen, alternatibaren partez alternantziaren alde egin zelako. Estrategia nahastu genuen. Hori ez zen Zutik Euskal Herria-ren izpiritua; konfrontazioa bilatu nahi zen Zutik-ekin, demokratikoa, baina konfrontazioa, eta ez halakorik egon. Punch-a falta da.
2011ko udal eta foru hauteskundeetan boto tsunami bat jaso zuen Bilduk…
Ezker abertzalean kriminalizazio fase gogor batetik irteten hasiak ginen, eta, 2011ko emaitza haiek jaso ondoren, baliabide denak eremu instituzionalean jarri genituen, baina ez geunden horretarako prestatuta. Gainera, zer gertatzen zen? Ardura instituzional askotan egon arren, Bilduk ez zuela benetan botererik. Kudeaketa gaitasun bat bazeukan, baina hori botereak baldintzatzen du. Erregimen edo sistema honen zutabea da botere hori. Bildu saiatzen zen gauzak egiten, baina beste faktore batzuengatik erdibidean geratzen zen, ezinean. Eta, gainera, herria edo oinarri sozial hori parte sentiarazi gabe. Errealitatea aldatuz joateko asmoa zegoen, baina hori herriak lagunduta egin behar genuen, oinarri sozialarekin.
Sortu "birfundatzera" doa.
Ezker abertzaleak berreskuratu behar du bere izaera edo nortasun hori. Baina kostatu egingo zaigu. Gizarte hau asko aldatu da, eta oso aldakorra da.
Aieteko Adierazpeneko (2011) lehen puntua berehala bete zen: ETAk bukatutzat eman zuen jarduera armatua. Baina bigarren puntua ez da bete: ondoren, ez da gatazkaren ondorioez elkarrizketarik izan.
Nazioarteko pertsona garrantzitsuekin oso prozesu interesgarriak garatu dira, oso indartsuak, jokaleku handiak eraiki dira, baina gero hori ez da kalera eraman. Bi estatuek ez gaituzte aitortzen, blokeo eta sabotaje egoeratik ez dira mugitu, eta, beraz, jokalekuarekin geratzen zara, eta non da publikoa? Herriak obraren parte izan behar du. Mendia Mahomarengana noiz joango egon gara. Herrietara jo behar da, jendearekin lan egin.
Foro Sozialak izaera iraunkorra hartu nahi du Aieteko hilaren 22ko topaketatik aurrera.
Fronte soziala ireki beharra dago, ezinbestean. Orain, presoen arloan fronte juridikoa sustatu nahi da. Legedia erabili nahi da, presoen onurarako interpretazioak egin nahi dira, eskubideak dituztelako, baina betikoa: estatuen legediarekin egingo dugu topo, horma batekin. Beraz, aurrera egin nahi bada, instituzioetan ere lan eginez jakina, fronte soziala abian jarri beharra da. Arrisku latz bat baitago hemen.
Zer arrisku?
Oso arriskutsua litzateke euskal gizarteak gatazkaren ondorioak amortizatutzat jotzea. Edo ulertzea presoak-eta ez daudela gatazka baten ondorioz, baizik eta estatuaren eta ezker abertzalearen enfrentamendu baten ondorioz.
EAJk iritzi dio presoak eta ETAren armagabetzea ezker abertzalearen arazo direla.
Hori esateraino iritsi dira! Baina horrek nora garamatza? Hemen gatazkarik egon ez dela onartzera, eta hemen bi parteen enfrentamendu bat soilik egon dela esatera. Ezker abertzaleak ikaragarrizko ahalegina egin beharra du.
EPPK-k 2013ko abenduan adierazpen esanguratsu bat plazaratu zuen: lege baliabideen erabilera, prozesu mailakatua, konpromiso indibidualak, eragindako minaren aitorpena… Gero Euskal Herriratze eskaerak-eta egin zituzten, emaitzarik jaso gabe. EPPK-k pauso gehiago eman behar al ditu?
Presoek nahikoa pauso eman dituzte, beharrezkoak, gure garaian pentsaezinak zirenak, baina estatuen hormarekin topo egin dute: legediarekin, zigor kodearekin. Damua-eta eskatzen diete, eta presoa hor ez da sartzen. Hala ere, langa hori gainditu beharraz hitz egiten dute EAJk eta Jaurlaritzak. Hori ez da gatazkaren ondorioak gainditzea, baizik eta garailearen eta garaituaren kontakizuna ezartzea, eta presoak ez du langa hori pasatuko. Presio sozialaren —baita nazioartekoaren— ondorioz ere estatuak mugiarazteko gaitasuna balego, legediaren interpretazioa letorke.
Zer diozu ETAren armagabetzeaz?
ETA armagabetzeko, adibidez, aldez aurretik inpunitate espazioak sortu behar dira, armak mugitzeko, eta hor estatuen onespen bat beharko da. Baina estatuak ez dira mugituko, gizartea ez bada mugitzen. Afera hau sozializatu beharra dago, interes politiko bat bilatu gabe.
Beraz, gatazkaren ondorioak konponbidean jartzeko, zein da lehentasuna?
Alor sozialean lan egitea. Mobilizazio sozialik gabe ezingo dira estatuak baldintzatu. Ados, estatuekiko aldebakartasunez aritu behar da, baina gizartearekiko aldebikotasunez. Nire ustez, Zutik Euskal Herria horretaz ari zen, eta Abian prozesua bera ere bai. Gizartearekin ez bada lan bat egiten, egoera kezkagarria izango da. Beldurra dut orduan estatuak aldebikotasun moduko bat erabiliz esatea prest dela mahaian eseritzeko; baina, orduan, oso baldintza txarretan eseriko ginateke.
FARCek, bake akordioan oinarrituta, barkamena eskatu die biktimei. ETAk inoiz eskatuko al du?
ETAk hutsegiteak egindakoan, aitortu du, autokritika egin du: Hipercorrekoan, biktima errugabeak egon direnean… Baina inoiz hemen ere gatazkaren konponbiderako mahai bat eratzen bada, gerra honetan eragindako mina aitortuko litzateke, baina parte orok aitortu behar du norberak eragindako mina. Barkamena eskatzea beste kontu bat da, zera pertsonala baita hori.
Duela sei urte, ezker abertzalea-EA akordioaren ostean, Karlos Ioldik eta biok Gara-n idatzi zenuten "EAJren jarrera tradizionalak" ez duela "proiekzio estrategikorik", eta "proposamen subiranistetatik eta horizonte independentistatik kanpo" ez dagoela "alternatiba abertzalerik, erregionalista baizik". EAJk, hauteskundeetan behintzat, oso sendo dirau.
Ezker abertzaleak espazioak libre utzi baititu. Borroka armatuaren aroa itxi ondoren, ezker abertzalea zen, nire ustez, erakunde zentrala Euskal Herrian, bi esparruak bere gain hartzen zituelako: esparru nazionala, abertzalea; eta esparru soziala, gure ideologia, gure esentzia. Zer gertatu da? Zentralitatea galdu dugula. Barne kontraesanengatik eta etsaiaren kriminalizazioak segitu duelako izango zen –batez ere, gazteekin–, baina ezker abertzaleak galdu egin du zentralitate hori. EAJrengatik eta azken premia den Ahal Dugu-rengatik, zentralitatea bitan banatu da, bi perspektiba daude. Sortuk oraingo eztabaidan bere posizioa argitzen duenean, zumeak jartzen dituenean, espero dut izan garen hori guztia berreskuratuko dugula. Orduan izango dugu zentralitatea izateko modua. Garbi dago EAJ alderdi erregionalista dela. Eta, alor sozialean, hor ere gure noraezengatik, Ahal Dugu-k Euskal Herrian indar bat lortu du, eta, berez, ez luke halakorik izan beharko. Beraz, zentralitatea da behar dugun bi faktoreetako bat.
Bestea zein da?
Demokrazia. Euskal demokrazia eraiki behar dugu. Espainiako demokrazia ez zaigu gustatzen, ez dugu nahi. Ezta Frantziako hori ere. Kalitateko demokrazia eraiki behar da, guk horren barruan zentralitatea izanik. Zentralitateak ez du esan nahi trapitxeoa. Printzipioek osatzen dute zentralitatea, eta printzipioak ez dira sekula utzi behar. Alor abertzaletik eta sozialetik indarrak gehitzera jo behar da. Oraingoz, gure proiektua ukituta dago pixka bat. Ezker abertzalearen birfundazioa funtsezkoa da. Izan ere, proiektua dagoen bitartean, prozesua egongo da. Eguneroko lana da hor garrantzitsua.
Eta, orain, prozesu subiranista ala prozesu independentista?
Prozesu subiranista bat garatuz demokrazia eta zentralitatea eraikitzen ari garenean jakingo dugu euskal gizarteak benetan zer nahi duen. Nire ustez, gaur egun gizarte honek ez du nahi edo ez du ikusten euskal estatua. Eraiki dezagun, erakuts dezagun gure praxia egokia dela. Erabakitzeko eskubideak du gaur egun lehentasuna. Oinarrizko eskubidea da, zernahi erabakitzeko alor sozialean zein politikoan. Hori garatzen badugu, kontzientzia hartuko dugu, baita sentimendua ere. Euskal Herrian sentimendua galdu dugu, identitate nazionala galdu dugu. Kalean ikusten da hori, globalizazioak harrapatu egin gaitu, gazteen artean ikusten da. Lanagatik-eta ondo iruditzen zait gazteak Alemaniara joatea, baina itzul daitezela, hau nazio bat delako. Langileen borroka ere berreskuratu behar da, hemen esplotazio egoera nabarmen bat baitugu. Kontzientzia kolektibo bat hartzen badugu, iritsiko da denon artean erabakitzeko eskubidea gauzatzeko abagunea, eta independentistok orduan planteatuko dugu euskal estatua edo euskal errepublika konfederala. Hortaz, jokaleku eta esaldi arranditsu gutxiago, eta lan gehiago.
Bitartean, nola landu lurraldetasuna?
Egungo errealitate juridikotik abiatuta garatu behar da prozesu subiranista bat, tokian tokiko egoerara egokituz, eta eremu guztietan kontzientzia eta sentimendua bat landuz.
