Noiz zaletu zineten zinemarekin?
MAIALEN BELOKI: Zinemarako zaletasuna amaren bidez etorri zen. Literatura irakaslea izan da, eta oso zinemazalea da, asteburuero zinemara joaten diren horietakoa. Txikitatik pelikula zailak ikustearen oroimena dut. Ez nuen ezer ulertzen, baina sartu egin zitzaidan zaletasuna; gehiago amarengatik ikusten nuenagatik baino, seguru aski. Bestalde, donostiarra izanda, zinemaldiarekiko harremana ere garrantzitsua izan da: ohartzea zinemaldia ez dela filmak ikustea bakarrik, jendearekin egiten duzun jarduera bat baizik.
ENEKO OLASAGASTI: Nik ere gazte-gaztetatik dut zaletasuna. Gogoan ditut Arte Ederrak-eko emanaldiak: Monty Pythonen Life of Brian; Mary Poppins, nire lehen pelikula... Unibertsitate garaian, zinema pila bat ikusten zen Sarrikoko zineklubean, eta zortea izan nuen, lehenengo bekadunetako bat izan bainintzen Donostiako Herri Irratian. Hor, zinemaldiaren karietara, lortu nuen Fernando Mikelajauregiren laguntzaile izatea, akreditazioarekin. Lauzpabost pelikula ikusten nituen egunean. Egia esan, ez nuen uste zinemara dedikatuko nintzenik. Mundu iritsezin bat iruditzen zitzaidan, urrutikoa.
1990eko hamarkadan, Maité eta Sí, quiero pelikulak zuzendu zenituen Carlos Zabalarekin batera. Garai hori euskal zinemarentzat basamortua izan zen ia...
OLASAGASTI: Kulturarentzat urte gogorrak izan ziren. Guggenheim efektua gertatu zen, eta murrizketak egon ziren. Euskal zinemarentzat, euskararen abizena jarriz gero, hamarkada txarra izan zen, baina hor ezarri ziren ondorengo garai berrien oinarriak eta ideologia. Maité egin genuen euskaraz eta gaztelaniaz, eta gure asmoa zen bigarren pelikula ere horrela egitea. Alde horretatik, zinemako fikzioan, defendatu izan dut elebitasuna eta errealismoa. Sartu zen Madrilgo ekoiztetxe bat, Alta Films, [Enrique] Gonzalez Machorena, eta euskara bidean geratu zen. Hori izan zen filma egiteko ordaindu behar izan genuen bidesaria. Hor jabetzen zara zer zaila den mundu hau pelikulak aurrera ateratzeko, batez ere ez dagoenean egitura bat defendatuko duena proiektu bat modu batera ekoiztea.
Zuk, Maialen, ikasketak bukatu eta gero, doktore tesi bat egin zenuen Antxon Ezeizari buruz.
BELOKI: Bai, harekin gogoratu naiz orain. Leioara [Bizkaia] joan nintzen tesia egitera, eta, han, Santos Zunzunegik aurkeztu zidan Antxon Ezeiza; nik ez nuen ezagutzen, nahiz eta zinemagile donostiar bat izan. Santosek esan zidan ez zela normala euskal eta espainiar historiografian Antxon ezezagun bat izatea. Haren zinema eta ideiak garrantzitsuak izan ziren hainbat arlotan. 1980ko hamarkadan, erbestetik Euskal Herrira bueltatu zenean, euskal zinema nazionalari buruzko eztabaidan izan zen, eta euskal industriarentzat lan egin zuen.
Orduan sortu zuen Ikuska.
BELOKI: Antxonentzat Ikuska proiektua zen, besteak beste, ahalbidetzea Euskal Herrian zinema egitea Madrilen mendean egon gabe. 1980ko hamarkadan, euskal zinema nazionalari buruzko eztabaida sutsua egon zen, eta 1990eko hamarkadan badirudi eztabaida hori itzali egin zela pixkanaka, ulertuta euskal zinema dela Euskal Autonomia Erkidegoan ekoizten dena. Instituzioek ere irizpide hori hartzen dute diru laguntzak emateko.
OLASAGASTI: Krisiak jo zuenean eta sortzaileok gogor jo gintuenean, nik ate asko jo nituen, eta horietako bat Juanba Berasategirena izan zen; zorionez ireki zitzaizkidan bakarrenetakoa.Proiektu bat landu genuen Ikuska-ren berrirakurketa bat egiteko, 2010. urtearen inguruan. Ideia zen garai hartan landutako gaiak lantzea berriz, perspektiba berarekin, baina gaur egungo zuzendariekin. Proiektua idatzita dago, Loturaren bulegoetan egongo da. Joan ginen telebistara, eta ez zitzaien batere interesatu. Gero eta garbiago daukat jendea egunean bizi dela. Unibertsitatean eskolak ematen ditudanean, egoera bitxia izaten da, ze sentitzen dut nor naizen esplikatu beharra, norbait izango banintz bezala, esateko zergatik nagoen hor aktore zuzendaritza ematen. Nire lehenengo pelikulak eta telesailak egin nituenean, jaio gabe zeuden oraindik. Hori ez da transmititu hurrengo belaunaldietara. Jende gutxiren borondateari esker egin da.
BELOKI:Ikuska proiektua ezezaguna da belaunaldi berrientzat. Euskara zinema aretoetan entzuten den lehen aldia da, gaiek interesa dute, askotariko planteamendu zinematografikoak daude, gero karrera egin duen zuzendari pila bat dago... Jendeak ez ditu ikusi, ez ditu ezagutu ere egiten. Ni harritu egin nintzen: «Zergatik ez da hau erreferente bat?».
Gaur egun, euskal zinemak badu industriarik?
OLASAGASTI: Nik uste dut badela, baina txikia da, oso-oso txikia, egon daitekeen txikienetarikoa. Industriak zer dira? Ekoizpen baliabideak eta ekonomia. Eta nondik dator ekonomia? Ba, denbora luzean, Espainiatik. Orduan, Espainiako industriaren adar bat izan da. Neurri batean, bultzatu dira autonomo izateko bideak. Gure hizkuntza guri interesatzen zaigu soilik, eta hori defendatzean oztopo berak izango ditugu beti.
Kutsidazu bidea, Ixabel egin genuenean, ni ekoizle exekutiboa nintzen, eta nire helburua zen garai hartan, 2006aren bueltan, film bat egitea soilik Euskal Herrian lortutako baliabide ekonomikoekin. Horretarako, telesailaren bidea asmatu genuen. Entzun behar izan genituenak... Ia-ia prostituitzen ari ginen telesail bat egiteagatik. Lagun zuzendari askok esanda...
BELOKI: Gero denak telebistara joan dira, ezta?
OLASAGASTI: Telebistan bukatu dute modu batera edo bestera. Azken finean, irudiz kontatzeko istorio bat zen, eta, nahiz eta garai hartan ez zegoen hain garbi, bi hizkuntzak bide bakarra hartzera zihoazen. Gaur egun, hori nabarmena da. Diferentzia ez dago zinemaren eta telebistaren artean, baizik eta estiloetan, kontatzeko moduetan eta kulturan.
BELOKI: Uste dut Donostiako Zinemaldian 20-30 euskal ekoizpen egoten direla urtean; euskaraz, gutxiago. Gehienak dokumentalak dira, asko telebistarako ekoitziak, baina gero eta fikzio gehiago dago. Dugun biztanle kopururako, ez da kantitate txikia. Kontua da gero zer irteera izaten duten, nork ikusten dituen. Merkatu arazo bat da: oso merkatu txikia dute.
OLASAGASTI: Gure merkatuak ez du ematen ez zinemarako, ez literaturarako, ez antzerkirako, ez ezertarako. Baina gure kultura da, eta erakundeak horretarako daude, hori defendatzeko. Mito asko daude, eta asko hitz egiten da zinemari ematen zaizkion laguntzei buruz. Industriako sektore askorenak, berriz, ez dira zalantzan jartzen. Hegazkinak egitea oso inportantea izango da, baina pelikulak egitea ere bai. Batek diru laguntza pila bat jasotzen du, eta bestean, xentimo batzuk lortzeko, badirudi eskean gabiltzala. Hori herri baten idiosinkrasiaren barruan doa, eta gure herriarena aldatzea zaila da.
Zinemaldiaren rola zein da?
OLASAGASTI: Beste herrialde batzuek ez dute Donostiako Zinemaldiaren gisako ispilu bat, baloratzeko zer transzendentzia eduki dezaketen. Horrek konparazioa sortzen du, eta beti galtzaile aterako gara. Gainera, zinemaldia gaztelerazko zinemaren leiho bat da, Espainiako eta Latinoamerikako industriak merkaturatzeko atari nagusia. Eta gu... hemen harrapatu gaitu, eta euskal zinema lekutxo bat hartzen ari da pixkanaka.
BELOKI: Ados nago, Donostiako Zinemaldia Espainiako eta Latinoamerikako industria sustatzeko plataforma bat da. Nik pentsatu nahi nuke azken urteetan eman direla euskal zinemari laguntzeko pausoak ere. Programazioan, batez ere 2014tik aurrera, euskarazko filmak parte hartzen hasi ziren zenbait sailetan. Ikusmira Berriak egoiliar programa ere garrantzitsua da euskal zinemagintzarentzat. Maider Fernandez, Mikel Gurrea, Jaione Camborda, Marina Palacios... Iruditzen zait belaunaldi berri bat bultzatzen saiatzen ari garela, eta agian hemendik urte batzuetara ikusiko dugula zer esan nahi duen zinemaldia euskal proiektuen garapenean sartzeak.
Zer aldaketa egon dira?
BELOKI: Zinemaldiaren historian aro batzuk egon dira: 1953tik 1978ra, une esanguratsu bakarra Ama lur-en estreinaldia da, 1968an, edo urte batzuk lehenagoko Pelotari film laburrarena; 1978an El proceso de Burgos estreinatu zenetik 1989an Ke arteko egunak-ek Sail Ofizialean parte hartu zuen arte, euskal ekoizpenak agertzen hasi ziren. Urte horietan, zinemak hausnarketa bat egin zuen: zertan lagun ziezaiokeen diktadura batetik ateratzen ari zen eta trantsizioan zegoen gizarte bati. Ke arteko egunak-etik gaur egunera, uste dut normalizazio prozesu bat egon dela.
Ni zinemaldian hasi nintzen garaian hasi ziren ofizialki eta sistematikoki hitz egiten EPErekin [Euskal Produktoreen Elkartea] eta Ibaiarekin [Ikus-entzunezkoen Ekoizle Burujabeen Elkartea], galdetzeko: «Zer egin dezakegu?». Batzuetan asmatu egiten da eta besteetan ez, baina hor hasi ziren erabaki batzuk hartzen, ulertuta euskal zinemari laguntzeko plataforma bat ere izan behar duela honek; eta ez bakarrik nazioartekotzeko edo kanpoko publikoari erakusteko: baita proiektu berriak garatzen laguntzeko eta zinemagile berriei aukera emateko ere.
OLASAGASTI: Nire ustez, mugarri bat dago euskal zineman. Ni, gainera, Ibaiako zuzendaritza batzordean nengoen garai hartan, eta tokatu zitzaidan Juanba Berasategirekin eta Joxe Portelarekin batera negoziatzea ETBrekin hitzarmen famatua. Europako legeak agintzen zuen %5 inbertitu behar zela bertako ekoizpenetan; gero %6ra-edo igo zen. Hori egin izan ez balitz, ez ginateke honi buruz hitz egiten arituko. Borroka estrategiko bat izan zen. Eta esaten dut borroka izan zela, ze legeak hori egitera behartzen zuen ETB, eta beti aritzen ziren gogoz kontra. Orduan esaten zen: «Telebistak zergatik lagundu behar du zinema?». Egun, telebisten obligazioa da pelikuletan inbertitzea. Gero, zeinetan inbertituko duten eta zeinetan ez, hori beste eztabaida bat da. Baina horrek mintegi bat sortzen du. Loreak lortzeko, Handia lortzeko, beharrezkoa da beste hamar egotea atzetik. Bat ona ateratzeko, beharrezkoak dira hamar erdipurdikoak eta bost txarrak. Orain daukagun arriskua da, gazteek batez ere, horiekin konparatzea. Ezin da ibilbide berdina eskatu denentzat, eta joera hori dago. Handia eta horiek Txapeldunen Ligara pasatu dira.
ZER DAGOEN
Azken urteetan, nabarmen handitu da euskarazko zinemaren ikusgaitasuna. Oraingoz, zer ekarri du horrek?
BELOKI: Uste dut denboraren perspektiba falta zaigula hori ikusteko. Loreak-en ondoren, berehala hasi ziren loraldi bati buruz hitz egiten toki guztietan. Ez dakit epealdi hori amaitu egin den COVIDarekin ala horren barruan jarraitzen dugun. Batzuetan, bizitzen zoazen heinean, ez dakizu gauzak non amaitzen diren. Guk, zinemaldian, film askoz gehiago jaso ditugu ordutik. Euskarazkoak ere bai, ez bakarrik euskal ekoizpenak. Horrek isla izan du zinemaldiko sailetan. Baloratzeko belaunaldi horrek zer ekarri duen, perspektiba gehixeago behar dut. Ados nago, orain hasten direnek arrisku hori dute: Moriartikoek izan duten arrakasta ikusita, ibilbide berdina eskatzea. Gerta liteke, edo ez, eta horrek ez du esan nahi porrot egin dutenik. Gainera, ez dut uste Txapeldunen Liga eta bigarren maila daudenik, baizik eta zinema mota ezberdinak, ibilbide ezberdinak izango dituztenak.
OLASAGASTI: Adjektibo horien ardura kazetariena da. Nola dena sailkatu behar den, esan behar dute loraldi bat dela. Zer loraldi? Konparazioarekin jarraitzeko: baratze bat baldin badugu, gure baratzea idorra zen, ez zegoen ezer. Haziak botatzen baldin badituzu, ureztatzen baduzu, ernatuko dira. Horrek ez du esan nahi loraldi bat dagoenik. Aurretik ez da-eta ezer egon! Uzta bat da, ez loraldi bat.
Gaur egun, lau edo bost fakultate daude ikus-entzunezkoak ikasteko, eta horrek jende pila bat munduratzen edo merkaturatzen du; niri askotan pena ematen didana, ze erdiak baino gehiago bidean geratuko dira, bizilegea baita. Baina hor baduzu mintegi bat. Horri gehitzen baldin badizkiozu laguntzak, diru aldetik eta sorkuntza aldetik, zinemaldiarena bezalakoak... Denok ari gara ikasten; erakundeak, garai berrietara egokitu behar dutelako, eta sortzaileak, halabeharrez. Aldaketa gero eta azkarrago doa.
BELOKI: Egia esan, azken urtean hogei urte aurreratu dugu.
Nolako pelikulak egiten dira hemen gaur egun?
BELOKI: Esango nuke, orokorrean, hemen ekoitzitako filmak dezente ezberdinak direla, eta ez bakarrik fikzioa eta ez-fikzioa; zinema begirada ezberdinak dituzten zuzendariak daude. Hori proiektuetan ikusi dugu amaitutako filmetan baino gehiago, baina Ikusmira Berriak-en jasotako proiektu asko euskal gatazkari buruzkoak dira. Gazte jendearen begiradak, irakurketa berriak, ikuspegi ezberdinak... Adibidez, Aitziber Olaskoagaren Jo ta ke eta Arantza Santestebanen 918 gau.
OLASAGASTI: Zaila egiten zait horrelako iritzi bat ematea, ez dut-eta ekoizpena ezagutzen Maialenek ezagutzen duen neurrian. Hala ere, aniztasun handia ikusten dut, ikaragarria.
Zerbaiten falta sumatzen duzue?
OLASAGASTI: Nik zinema egin ahal izatearena. Tiradera beteago daukat gidoiz egin ditudan pelikulez baino. Eta ja urte batzuk ditut. Irudipena daukat gure belaunaldia, 1990eko urteetakoa, bidean gelditu dela. Bidean gelditu gara.
BELOKI: Asko kanpora joan dira, ezta?
OLASAGASTI: Horiek ere bidean gelditu dira. Enrique Urbizu kenduta...
BELOKI: Daniel Calparsoro, Juanma Bajo Ulloa...
OLASAGASTI: Julio Medem bera... Baina batzuek hemen gelditzeko hautua egin genuen, eta horiek desagertu egin gara. Hemen gelditu ginenon artean, Carlos eta biok, eta Pablo Malo. Zailena ez da lehenengo pelikula egitea; zailena hirugarrena egitea da. Izan ere, lehenengoa ondotxo joan baldin bazaizu egin dezakezu bigarrena.
Bestalde, uste dut industria eta gauza guztiak gazteei zuzenduta daudela. Nik sentitzen dut orain askoz gehiago dakidala ofizio honetaz hasi nintzenean baino. Beste gauza bat da talentua, baina talentua ezin dugu epaitu. Ez da zinemaren arazoa: gizarte osoa dago gazteei begira. Gaztetasuna miretsi eta gurtu egiten da, eta zaharrak desagerrarazi egiten ditugu. Kontua da zaharrak gero eta gazteagoak garela. Hor ere problema bat daukate gurekin, ze ez gaude erretiratzeko prest.
BELOKI: Ados nago, bigarren eta hirugarren filmak egitea da zailena. Katalunian, emakume zinemagile pila bat ateratzen ari dira: Clara Simon, Clara Roquet, Celia Rico... Haiek esaten dute kosta egin zitzaiela lehenengo pelikula aurrera ateratzea, baina ondorengo sentipena da dagoeneko izan zarela albiste bat, eta hurrengo proiektua egitea ia ezinezkoa zaie. «Kito, egin duzu, izan du nazioarteko ibilbide bat, arrakasta, belaunaldi baten parte zara». Baina nola gelditu industrian lan egiten? Jendeak ez du zinemagile izan nahi istorio bat kontatzeko; profesio bat izan nahi dute. Industrian geratzea oso zaila da, eta emakumeentzat, zailagoa.
ZER DATORREN
Moriarti, Txintxua, Señor y Señora... Bakoitzak bere burua ekoiztea da bidea?
BELOKI: Gazte jendea ere ekoiztetxeak sortzen ari da, beren lanak era kolektibo batean aurrera ateratzeko: Hiruki, Polaroiska...
OLASAGASTI: Guk ere sortu genuen gure garaian. Nahi duzuna zera da, egin ahal izatea, eta ekoiztetxe batek horretarako aukera ematen dizu; eta egiten duzun horren gaineko kontrola edukitzea, eta hori ekoizpen exekutiboak egiten du. Agintzen duena ekoizpen exekutiboa da, ez zuzendaria. Azkenean, ekoizlea zara halabeharrez. Nire ustez, hori da industria ezaren adibide bat. Industria bat balego, ez leudeke tailer txiki mordo bat. Eta orain beste tirania bat etorriko da: plataformena. Dirua hortik etorriko da.
BELOKI: Nazioartean gertatzen ari da. Zuzendari batzuek zergatik ekoizten dute zuzenean Netflixekin? Ba, baliabideak ematen dizkietelako nahi duten pelikula egiteko, nahi duten baldintzekin. Diru hori ez dute lortuko beste inon. Egia da pelikula hori ez dela zineman ikusiko, plataforma batean emango dutela zuzenean...
OLASAGASTI: Purismo bat iruditzen zait. Galduko da hori ere.
Negarrik ez, beraz, aretoen gainbeheraren aurrean?
BELOKI: Itxiko balituzte, nik negar egingo nuke, eta asko! Zinemaldiaren ikuspuntutik, lanerako leku bat da, zuzenean. Horrez gain, nik plataformak ikusten ditut, ez dut ezetz esango, baina horrek ez dit kentzen zinema aretoko esperientzia. Niretzat filmak ikustea erabaki sozial eta politiko bat ere bada: erabakitzea jendearekin egitea. Espero dut zinema aretoek lortuko dutela beren tokia aurkitzea. Pentsatzen dut eredu misto baterantz goazela. Zenbat eta zinema areto gutxiago izan, orduan eta aniztasun gutxiago izango dugu.
OLASAGASTI: Ez dut negarrik egiten aretoak ixten dituztelako; negar egiten dut proiekzio batean. Jendearen erreakzioak, isiltasuna, zurrumurruak, amaierako txaloak estreinaldi batean... Oso sentibera naiz horretan.
BELOKI: Pandemiarekin gertatu dena ikusita, irudipena daukat mundu hiperkonektatu batera goazela, eta, era berean, geroz eta bakarrikago gaudela. Hiperkonexioa eta bakartasuna elkarrekin datoz. Horren kontra, komunitatea dugu, eta uste dut komunitatea gorputzarekin egiten dela.
Urte Osoko Zinemaldiaren koordinatzailea zara. Zinemaldiak ere aldatzen ari diren seinale?
BELOKI: Hau aztertzeko ere denbora falta zaigu, baina uste dugu paradigma aldatzen ari dela, eta orain arteko eredua agortzen; Donostiako Zinemaldian eta mundu osoan. Badago kontzeptu garrantzitsu bat: jasangarritasunarena. Ez ingurumenari lotuta bakarrik, baizik eta ekitaldiaren beraren jasangarritasuna. Hainbeste milioi euro bederatzi eguneko ekitaldi bat egiteko? Formakuntza bultzatu nahi dugu, ikerketa ere bai, eta talentu berriei lagundu nahi diegu.
Pantailak Euskaraz mugimenduak eskatu du, besteak beste, azpidatziak eta bikoizketa sustatzeko. Zer iritzi duzue?
BELOKI: Ni ohitu egin naiz film guztiak jatorrizko hizkuntzan ikustera azpidatziekin, eta dagoeneko hori bakarrik ikusten dut. Bestela, ez ditut ikusten. Azpidatziena euskararentzat irteera bat dela iruditzen zait. Nolabait babestu beharko genuke.
OLASAGASTI: 1980ko urteetan, ikus-entzunezko industria sortu behar zenean, sekulako ahalegina egin zen bikoizketan. Gero, ia dena desagertu da. Umeek dagoena ikusten dute, eta ez badago, ez dute ikusiko. Youtube, Tiktok... Mundu hori ez baldin badago euskaraz, galduta gaude. Helduen munduan, ni ere ohitu naiz azpidatziekin ikusten. Bi gauza dira: azpidaztea ez da batere garestia, eta batzuk sekulako lana egiten ari dira, doan; hori ez da dirua. Bestetik, bikoiztu daitezke titulu nagusiak, Disney bera... Biek elkarrekin bizi behar dute.
