UMOREAZ, SERIO

Lurrean etzanda ezagutu dute elkar Antton Telleriak eta Ane Labakak ia. Argazkilariak hala eskatuta jarri dira horrela, Donostiako Miramongo anfiteatroan: «Eta etzanda geundela... 'Ez dugu sekula topo egin, eta hementxe gaude, etzanda'». Nahi gabe bezala irriak, eta txantxa gehiago. Baina ez berezkoak, berez. Ala bai? Eta hasi da eztabaida, behetik gora, goitik behera, eta norabide guztietan. Umoreaz, baina serio.

Biak zabiltzate umorea lantzen duten arloetan. Noiz egin zenuten horietan aritzeko hautua?

ANTTON TELLERIA: Zuk lehenago egingo zenuen igual hautua?

ANE LABAKA: Hori egon naiz pentsatzen: hasi nintzela, eta gero ja hautua nahiko berandu iritsi zela. Uste dut askotan pasatu dela: umetan eduki izan dugunok hizkuntzarekin erakarpen bat, momentu horretan hasten gara zerbaiten bila, eta asebetetzen gaituen espazio bakarrenetakoa bertso eskola izan daiteke. Eta, orduan, bertso eskolan eman nuen izena, baina egon balitz parean poesia eskola edo... Hasi nintzen bertso eskolan, eta gurpil bat bezala izan zen: eskolarteko sariketak, gazte sariketak, eta gero ja, bat-batean, plazan nengoen. Eta, orduan, a posteriori, esan nuen: «Ez dakit bertsolari izan nahi dudan». Krisi existentzial hori geroago iritsi zen, eta hortik hautua.

TELLERIA: Bertsolari modura hasi eta gero ikusi zenuen bertsoaren esparruaren barruan umoretik tira zenezakeela?

LABAKA: Baneuzkan bizipen diferenteak, eta batez ere umorearekin frustrazio moduko bat, ez asmatzearena edo ez funtzionatzearena. Hor zeuden logika edo joko arauetan ulertzea zein zen niri zegokidan umore mota, eta hor eroso ez egotea: lehenengo-lehenengo sentsazioa horrena daukat.

TELLERIA: Ni irratian hasi nintzen lanean, eta nahiko azkar jabetu nintzen. Gero, zuk esan duzuna: hasi eta gero hasten zara pixka bat forma ematen edo jabetzen nondik joan nahi ote duzun. Atzera begira jarrita, igual izan naiz letrek liluratu duten ume bat, baina bereziki txorakeriak esateak liluratu duen ume bat. Badakizu? Txiste txikiren bat bota eta ingurukoek barre egiten zutenean eta, horrelako [asebetetze hasperen bat egin du]... Ez dakit zer den, aprobazioa sentitzen duzulako edo... Irratian, entretenimenduan hasi nintzen, eta ikusi nuen bazela urratu nahi nuen bide bat. Eta aldi berean har hori, ze oso zaila da: forma eman, zure ahotsa bilatu... Stand-up komediarekin erotuta nenbilen, eta halako batean planteatu nuen: «Hasiko naiz neroni?».

Biak aritzen zarete bakarka eta taldean. Zer alde dute?

TELLERIA: Ni ez naiz bakarrizketa kontzeptuaren oso aldekoa [irriak]... Iruditzen zait askotan euskaldunok badaukagula joera dena gurera ekartzeko, eta ona izan liteke, baina aldi berean iruditzen zait puntu mugatzaile bat ere baduela. Esan nahi dut: munduak rock-and-rolla egiten baldin badu, guk ere egin dezagun rock-and-rolla, ezta? Eta munduak stand-up komedia egiten du, eta euskaldunok, berriz, bakarrizketak. Iruditzen zait dela nahi gabe azpitalde batean sartzea, baina hori da nire gerra pertsonala. Nik stand-up-aren alde egiten dut: stand-up-a euskaraz.

Bakarkako lana da, eszenatokira aterata, eta alde batetik beldur sentsazioa areagotzen da, ze irratian, esaterako, lankideen babesa sentitzen duzu. Baina, aldi berean, mugatu egiten zaitu: zuk zerbait esan, besteak erantzun... Bakarrik aritzeak beldur handiagoa eman lezake, baina askatasun handiagoa ere ematen du.

LABAKA: Nik taldea asko bilatu izan dut betidanik, eta Txakur Gorria sormen kolektiboa ere hortik dator. Esango nuke bertsotan ari garenean, bakarkako lan batean ere, nolabait taldean ere ari garela. Ulertzen dut bertsotan aritzea badela etengabeko negoziazio bat: aldiro neurtzen zenbateraino bai, zenbateraino ez... Gure kasuan, gainera, beste figura batzuk ere badaude ekuazioan: publikoa, kantukideak, gai jartzailea edo ez... Igual etxean landu dezakezu bakarrik, baina gero ja oholtzan zaudenean ez dakit zenbateraino den oraindik bakarkakoa.

TELLERIA: Aipatu duzun publikoaren faktore hori ezinbestekoa da stand-up-ean ere, ze, azkenean, erreakzio bat bilatzen duen formatu bat da, eta bakardade txarra hori da: jendaurrean arituta ere bakarrik sentitzen zareneko hori. Baina, bertigo puntu hori areagotzen duen arren, gero satisfakzioa ere handiagoa da.

Publikoaren erreakzioaren arabera aldatzen duzue egiten duzuena?

TELLERIA: Stand-up-aren oinarrian badago aurretiazko prestaketa oso zorrotz bat, baina gero eszenaratzeak espontaneoa izan behar du, edo itxura hori izan: amarru moduko bat da. Zu etxean erotu zaitezke hitz bat non jarri pentsatzen, baina gero jendeari eman behar diozun inpresioa da: «Bat-batean okurritu zaio». Horrek hasieran ematen zidan segurtasun puntu bat. Esaten nuen: «Ni herri guztietara joango naiz eta gauza bera egingo dut». Baina gero jabetu nintzen oso aspergarria dela. Eta puntu jakin batzuetan errespetatu beharra dago gidoia, baina nik uste dut formatu bizia izan dadin eta publikoarekin negoziazio hori egon dadin behartu beharra daukazula. Horretan ari naiz ikasten.

LABAKA: Aldi berean, igual segurtasuna ematen dizu gidoi itxi horrek, baina kontrakoa ere bai: gero zerbaitek ihes egiten badizu... ez?

TELLERIA: Hori ere bai.

LABAKA: Askotan esaten digute: «Bertsotan bat-batean...», eta igual, segun zein plazatan, gogorragoa da, edo ekitaldiren batean kantatu behar duzunean...

TELLERIA: Aurrez ikasita, ezta?

LABAKA: Bai... Askotan, bertsolaritza zerbait magikoa balitz bezala ulertzen da: oholtza gainean jarri eta bat-batean sortzen dela, baina hor badago lanketa bat, badaude muga batzuk, lege batzuk, eta horrek ematen digu segurtasuna.

TELLERIA: Jendaurreko lan hori polita da, ze magia hori orduan sortzen da, eta oso inportantea da aldi berean jendea interpretatzen jakitea: zer giro dagoen. Nik ikusi dut batzuetan, publikoaren eta oholtza gainean ari denaren energia ez baldin badago parekatuta, eman dezakeela oso itxura histrionikoa edo: garrasika eta. Jendea horrela ez badago, egokitu beharra daukazu.

LABAKA: Eta ez energian bakarrik. Eduki aldetik eta, behintzat neure burua sortzaile feministatzat-edo edukita, aldiro bada publikoari termometro bat jartze bat: noraino bai, noraino ez... Nahi duzu egin zure ekarpentxo hori, zure iraultzatxo hori, baina aldi berean ez duzu... Noraino hautsi, noraino ez, non bai, non ez...

TELLERIA: Eta askotan amore ematen ere jakin behar da, ze behartzea ondo dago, eta niri gustatzen zait umore makarra xamarra egitea, baina parera begiratu, eta... Nahiz eta nik sinistu umore molde hori dela egin behar dena, askotan egiten dut: «Txiste hau kendu egingo dugu, eta denok lasaiago egongo gara». Ze askotan badirudi: «Hau da nik egin nahi dudana eta hau da niri gustatzen zaidana». Baina ez dezagun ahaztu jendea zu ikustera joan dela, sarrera bat ordaindu duela, ondo pasatu nahi duela, eta zu zerbitzu bat eskaintzeko ere bazaudela.

«SENAZ»

Badirudi umorerako «sen» bat behar dela, «berezkoa» dela... Zuek nola entrenatzen duzue?

LABAKA: Ez dakit ni bereziki umorerako entrenatu naizen. Uste dut sormenari emana bizi naizenez inguruari oso adi bizi naizela: sentitzen dut esponja moduko bat naizela, eta aldiro oso adi nagoela, irakurtzen, entzuten, inguruari behatzen. Eta, gero, nik badaukat fijazio bat hitzekin: hori uste dut biok dugula.

TELLERIA: Kuriosoa da: horretara ohitzen zarenean, ematen du garunean bide hori zabaltzen dela, eta, sartu eta atera, etengabe bide horretatik. Ez dakit zein konexio neuronal arraro daukagun [irriz].

Egunerokoan ere bai?

TELLERIA: Ni jabetzen naiz arituz gero erreflexu bat sortzen dela.

LABAKA: Niri berezkotasuna hitzak pixkat bat atzeraka ematen dit.

TELLERIA: Ze badirudi pixka bat mugatzailea dela, ezta?

LABAKA: Bai, norbaitek makilatxo magiko batekin egingo balizu bezala, eta uste dut, dena bezala, entrenatu daitekeela, arreta horretan jartzen baduzu.

TELLERIA: Nik umetatik nabaritzen nuen umorerako sen hori-edo baneukala, baina gauza bat da bat-bateko ateraldi horiek izatea, eta beste bat gero esatea: «Ordu eta erdiko ikuskizun bat idatzi beharra daukat»: hori senarekin ezin da bete. Badaude formula batzuk, eta badago umorearen matematika moduko bat, eta, orduan, kuriosoa izan da senak aginduta ateratzen zaizun hori gerora aztertzea eta ikustea: «Honek hala eta hala funtzionatzen du, elementu hauek igual momentuan nahi gabe baina horrela antolatu ditudalako». Eta, orduan, atzerako bide hori egin, eta ja saiatu planteamendu horrekin: «Hitz hau bukaeran jarriko dut». Umorearen oinarri modura ezusteko hori hartzen delako, ez?

LABAKA: Nik uste dut, gainera, senagatik balitz ez nintzatekeela umorera iritsiko. Nik eduki dut oso-oso barneratuta askotan zabaltzen den ideia hori: emakumeok ez daukagula umorerako senik, ez daukagula graziarik... Gu hasi ginenean eskolarteko txapelketetan eta, beti azpimarratzen zitzaigun zein onak ginen serio kantatzen. Eta inork ez zigun esaten bestea: umorearekin lotutako ariketetan —eta gainera bertsolaritzan hain garrantzitsuak ziren horietan— ez ginenik hain onak. Baina aldiro bestea azpimarratzearen azpimarratzeaz...

TELLERIA: Sailkatze hori.

LABAKA: Nirea kontrako bidea izan da: hausnarketa bat egitea, teorizatzea eta senari buelta ematea, gero umorera iritsi ahal izateko. Emakumeoi askotan gertatzen zaigu hori.

TELLERIA: Eta lan estra bat ere badaukazula askotan, ez?

LABAKA: Bai. Igual gizonak berez hasten dira umorea egiten, edo berez hasten dira bertsotan, eta guk egin behar dugu beste atzeko lan bat, gero egin ahal izateko. Edo nik behintzat horrela bizi dut.

TELLERIA: Demostratu behar hori?

LABAKA: Bai.

TELLERIA: Publikoa erabat baldintzatuta dago hor, ezta? «Txiste kontalaria», eta emakume bat igo da, eta «bueno, hau bai, hau gustatu zait». Euskararekiko ere gertatu zait hori: emanaldi bat bukatu, baten bat gerturatu, eta esatea: «Kristoren nagiaz etorri naiz, ze niri euskaraz gauza hauek ez zaizkit gustatzen, baina gustatu zait». Jendeak aurrez nola daukan erabakita: «Uf, euskaraz umorea...».

EUSKARAZKOAZ

Nola ikusten duzue euskaraz egiten den umorea?

TELLERIA: Nik uste dut falta dela eszena bat, oro har. Beste elkarrizketa batzuetan ere aipatu izan dut, Zuhaitz Gurrutxagarekin hizketan, berak nola esaten zuen: «Noski, hainbat urtetan umorearen funtzioa bertsolariek bete dute». Eta stand-up-arena izan da oso gauza anekdotikoa: ez da eszena bat eta gihar bat sortu. Zuk aipatu duzu bertso eskolan nola hasi zinen: horrek bermatzen du bertsolari mordo bat egongo dela, eta batzuek aurrera egingo dutela eta besteek ez, baina oinarri bat finkatuta badagoela. Eta, stand-up-ari dagokionez, ez dago inondik inora ere finkatuta. Nik nahiko nuke egon dadila ari den jende gehiago. Eta, gero, umore tonuari dagokionez ere, igual oro har nahiko atseginak izan gara, eta oso etxe atarira mugatutako umore bat egin dugu, pixka bat topikoetan eta.

LABAKA: Niri beste gogoeta bat etortzen zitzaidan: oraindik ere ez ote den kostatzen ulertzea euskarak denerako balio duela. Hainbeste errotu gara eskolako aditz taula perfektuetan eta Aitorren hizkuntz zaharra, Europako hizkuntza zaharrena... Funtzionaltasun falta horretan, eta ez ikustean ludikotasun bat ere eduki dezakeela: balio duela jolaserako, gozamenerako...

TELLERIA: Eta beharra egon delako, eta umorea horretarako erreminta oso interesgarria delako, askotan lotuta egon da umorea bera euskararen dibulgazioarekin. Eta hori ondo dago, baina hori ere bada mugatzea. Niri asko gustatzen zait erabat ahaztea euskaraz ari zarela, eta euskara bigarren plano batera ekartzea.

ZEREN ZERBITZURA

Gaiak nola aukeratzen dituzue?

LABAKA: Duela urte batzuk Beatriz Egizabal umoregilearekin sortu nuen emanaldi bat, eta niretzat kristoren aldaketa izan zen, plazetan egona bainintzen beti. Ni noa bertsotara, jartzen didate gai bat, eta horri erantzuten diot: beste norbaitek erabakitzen du zer den orduan garrantzitsua. Eta hortik bat-batean nik erabaki zein gai nahi nituen kantagarri bihurtu... Ardura askoz handiagoa sentitzen nuen, eta hasieran ekarri zidan karga bat.

TELLERIA: Nirea oso komediaren zerbitzura egiten dudan hautaketa da. Etortzen zaizkizu burutazio batzuk, eta egin izan dudana da apuntatu, lehendabiziko horrelako atomo txiki moduko bat; eta gero polita da hori garatzen ari zarela beste adar batzuk ere ateratzen direla, ezusteko batzuk ere hartzen dituzula... Nire metodoa izaten da ikustea gehien zein gustatu zaizkidan, horiek aukeratzea, eta gero saiatzea pixka bat josten. Askotan gertatzen baita: «Honi buruz hitz egin nahi dut». Baina gero material onik ateratzen ez bazaizu... Igual aurreikusten zenituen bestelako gai batzuk, baina txistea hain da ona... «hau sartu beharra daukat!». Nire irizpidea oso umorearen zerbitzurakoa izaten da.

LABAKA: Nik uste dut kontrara ere egiten dudala. Nik ulertzen dut umorea arma politiko bat ere badela, eta oholtzan nagoen momentutik nahi dudala, gainera, gauza batzuetan eragin. Orduan, bai, umorearen zerbitzura, baina baita umorea beste gauza batzuen zerbitzura ere.

UMOREAREN NORANTZEZ

Algara mutilatuak liburuan, umorearen hiru norantza bereizten dituzu, Ane: goitik beherakoa, beheitik gorakoa eta parez parekoa. Zuek nolakoa egin nahiko zenukete?

TELLERIA: Niri gustatzen zait umorea egitea norabide guztietan. Egia da, eta, liburua irakurrita, erabat kontziente naiz ni ere... Pentsamolde ideala hau baita: «Hau umorea da, eta mugatu dezagun esparru horretara». Hori utopia bat da, ze gero argi dago praktikan zuk txiste bat bota eta jendeak nola hartuko duen, jendeak gero zertarako erabiliko duen, zein jarrera hauspotuko dituen... hori ezin duzula kontrolatu. Orduan, horrek ez du balio eskuak garbitzeko eta esateko: «Ez, ni umoregilea naiz, eta hori umorearen testuingurura mugatu behar da». Sinisten dut horretan, baina kontziente naiz arrakalak dituela. Baina, hori esanda, niri gustatzen zait umorea norabide guztietan egitea, sinisten dudalako eta gustatzen zaidalako pentsatzea umorea errealitatearen isla bat dela, eta, alde horretatik, umorea behetik gora soilik egin behar dela esaten duen jendea hipokrita xamarra iruditzen zait, ze gu, bizi, norabide guztietan bizi gara. Jendea daukagu azpitik, gainetik, parez pare... Gero komedia egiten hasi eta hori mugatzea iruditzen zait diziplina erabat mugatzea.

LABAKA: Ni orduan igual pixka bat hipokrita naiz [irriak]... Nik uste dut umorea gizartearen isla badela, baina aldi berean badela tresna bat gizartean eragiteko. Umorea gizartetik sortzen da, bai, baina aldi berean gizartea sortzen du. Iruditzen zait tranpa moduko bat esatea «umorea da». Umorea nork egiten duen, nondik, nori buruz... Nik badakit eguneroko bizitzan badauzkadala harreman horiek, goitik behera, behetik gora, baina gero nik oholtzara eraman nahi dudan umorea saiatzen naiz ez dadila izan goitik beherakoa, hain zuzen ere ni behean nagoenean kontziente naizelako umore horrek zenbateraino mugatu dezakeen behean dagoen hori, zenbateraino izan daitekeen mingarria... Niretzat ez da kasualitatea zu nola iritsi zaren umorera edo ni nola iritsi naizen, eta, hain zuzen ere, nik esatea nik behetik gora egin nahiko nukeela edo parez parekoa ere asko estimatzen dudala, norberak norbere buruari barre egiten dionean eta publikoak horrekin konektatzen duenean. Uste dut umore hori oso-oso osasungarria dela; are, sendatzailea. Eta ni saiatzen naiz goitik beherako umore hori ez egiten, ni umorera iristen naizelako atzean hausnarketa batekin, eta ez dudalako sinisten umorea dela umorea bere horretan.

Umoregilearen ardura ere bai?

TELLERIA: Bai, zalantzarik gabe, baina nire interes bakarra da jendeak barre egin dezala. Ez dizut egingo txiste hori bueltan-bueltan lortu nahi dudalako, eta badaukadalako azpijoko bat, eta eraman nahi zaitut horra, eta... Horregatik aldarrikatzen dut umorea umore egite hutsagatik. Kontziente naiz horregatik zauri batzuk irekiko ditudala, baina aldi berean irabazten dit beti umorea egin nahi horrek.

LABAKA: Nik ikusten dut ia ezinezkoa dela umorea umorea egite hutsagatik hori. Eta ez dut esaten umoreak balio duela gizartea eraldatzeko, bakarrik zuk pentsatu duzulako umoregile gisa zein mezu nahi duzun hor kamuflatu; esaten dut bestela ere gizartea ohituta dagoela, eta historikoki umore hari batetik gatozela, eta barre egiten diola horri, hain zuzen ere zuk erdi nahi gabe bota duzun mezu horrek funtzionatzen duelako. Eta niretzat da: «Zergatik funtzionatzen du gaur egun bizi garen gizartean txiste mota horrek?».

TELLERIA: Hor sartzen da umorea norabide guztietan egiteko nahi hori, ze ni jabetzen naiz, eta ez zait gustatzen, erabat norabide batean eta helburu batekin umorea egiten ari zarenean, zure testuak hartzen duela halako mitin puntu bat. Iruditzen zait umoregilearen figura dela erdian dagoen figura bat, alde guztiei egurra ematekoa. Bada modu bat dena zalantzan jartzeko, ahal bezainbeste ikuspegi plazaratzeko, eta gai bakoitzari ertz guztiak ateratzeko.

LABAKA: Nik sentitzen dut sortzaile gisa ezin naizela erdian egon. Adibidez, ni saiatuko nintzateke inondik inora ez sortzen txiste arrazista bat, justu ni zuria izanda, europarra izanda. Iruditzen zait kasu horretan askoz interesgarriagoa dela nik nire buruari egitea barre: «Nik, Ane bezala eta zuri eta europar bezala, nola eraikitzen ditut harremanak arrazializatuekin?». Nik ez dut sentitzen inongo zilegitasunik haiei buruzko txiste bat egiteko, baizik eta, egitekotan, egingo nuke nik, nire pribilegiotik eta nire posizio honetatik nolako harremanak ditudan haiekin.

TELLERIA: Aldi berean, inportantea iruditzen zait kontziente izatea: gauza okerragorik ez dago txiste bat egin eta ez jabetzea baino; «honekin hau eragin dut». Argi daukat txiste batzuk ez ditudala egin nahi, jarrera horiek ez ditudalako hauspotu nahi. Esan nahi dut: nik txiste homofobo on bat gustura botako nuke, bermatuko balitz areto horretan dagoen jendeak jarrera homofoborik ez daukala, ironia hori ulertuko duela, eta hortik ere barre egingo duela, denari buruz barre egin litekeen modura. Orain, panorama dagoen bezala, igual ez dut egingo hori, ze ez gaude prestatuta horretarako. Egoera ideala, esan bezala, izango litzateke jendearekin sintonia hori sentitzea eta: «Badakigu zertaz ari garen, ezta? Denari buruz egingo dugu barre».

LABAKA: Nik denari buruz egingo nuke barre, nik bizi dudanari buruz. Azkenean, nik, praktika heterosexualak dauzkan pertsona moduan, esatea «ironikoki botako dut txiste homofobo bat eta denok barre egingo dugu»... Ja, baina kontuan hartu publikoan badagoela norbait egunero homofobia sistemikoki jasaten duena.

TELLERIA: Berriz bueltatuko naiz planteamendu utopiko horretara, baina zein inportantea den umoregilea horrelako distantzia batekin hartzea. Umorea zerbaiti buruz eginda ere, nik uste dut aitortu beharko litzaiokeela umoregileari umoregile izatearen lizentzia, eta askotan egiten den oker bat zera da: umoregile batek zerbait esatea eta pentsatzea umoregile horrek benetan hori pentsatzen duela.

LABAKA: Horrekin polemika asko egon da bertsotan ere, zenbateraino den pertsona, pertsonaia, bertsolaria... Defendituko badugu umorea egin daitekeela denari buruz eta adierazpen askatasun hori, nik defenditzen dut, gainera, orduan, kritikarako eta analisirako prest egon behar dugula.