NORABIDE BAKARREKO KALEAN

Iruñeko San Jose plazatxoan jarri du hitzordua aitak. Haurtzaroko jolastoki izan zuen leku hura, eta orduko txantxa bat gogoratu nahi izan dio semeari. Izkina batean dagoen kalean sartu dira biak. Salsipuedes. Hori du izena. Irteerarik ez du, edo, hobeto esanda, sartzen den leku beretik atera behar da. Mutur batean dagoen moja karmeldarren komentura iritsi dira, eta Aitor Etxartek gogoratu du han frankismo garaian ematen zituztela mezak, euskaraz eta erdi ezkutuan. Handik atzera, irteerara edo sarrerara berriz. Han dagoen eraikinaren aurrean egin dute beste geldiune bat; Eusko Bazterra elkartea zegoen tokian, euskaltzale antifrankisten topagune izandakoan. Aita-semeak orainaren iraganetan egin dute paseoa norabide bakarreko kale horretan, han dauden eraikinen historian arakatuz irteera berriak aurkitu nahian. Gero, plaza zeharkatu, eta katedralaren alboko atean eseri dira. Luze jarraitu dute hizketan, denboran atzera-aurrera, kanpai hotsek amaiera behartu duten arte.

Atsegin duzue iritziak ematea eta eztabaidatzea, baita zuen artean ere. Etxeko sukalde giroa galtzen ari da, zuen ustez?

AITOR ETXARTE: Zalantzarik ez. Hor badago kontu demografiko, fisiko, material bat. Nire garaiko familiak askoz ere ugariagoak ziren. Halabeharrez, etxean bazegoen masa kritiko nahikoa, besteak beste eztabaidatzeko eta borrokatzeko. Etxean oso eztabaida zaleak izan gara beti.

HEDOI ETXARTE: Politika oso autoritarioa denean, etxea funtsezkoa da: bizirik irauteko toki bat da. Beste garai batzuetan, izan daitezke elkarteak, edota lagunekin, ezagunekin, kideekin dauzkazun solasak. Eta giro horietan beti da eskertzekoa kuriositatea, gauzak zalantzan jartzea, lehen espiritu kritikoa deitzen zen hori.

A.E: Eta entzutea. Geroz eta gutxiago egiten dugun ariketa bat da. Hori gabe ez dago haririk, ez dago gozamenik. Publikoki hitz egitea, familia giroan bada ere, askatasuna praktikan jartzea da, azken finean. Kant-ek esaten zuen ez dagoela askatasunik ez bada publikoa. Kontua ez da norberari bere kontzientzian zer bururatzen zaion, baizik eta zer esateko gaitasuna onartzen zaion pertsona horri, edota zer kontsideratzen den legitimoa esatea. Hori negoziatu egiten da beti, talde guztietan, baita familietan ere.

H.E.: Paradoxa bat: bizi gara garai batean non, printzipioz, eduki askotara irits gaitezkeen, baina, aldi berean, gero eta baliabide teknologiko gehiago dauzkagu gure arteko diferentziak gainetik kentzeko; sare sozialetan, adibidez, pertsona bat blokeatzeko, ez jarraitzeko... Gainera, mundua hobea balitz bezala bizi da disidentzia ez entzunda. Adibide paradigmatiko bat da kondenarena, errealitate bat ez aztertzeko eta ez ulertzeko. Kondenaren dinamika hori ikusi dut ustez balio askatzaile eta progresistak dituzten pertsonetan ere. Aplika dezake, adibidez, ateo batek erlijioa duen pertsona baten aurrean. Gailentasun morala erabiltzen du, aurrean duen pertsona hori erlijiora zerk eraman duen ez aztertzeko. Jarrera horrek sarritan eramaten zaitu mundua ez ulertzeko modu errekonfortanteetara. Eta, oro har, harreman txikienetik harreman publikoenera, ahalik eta konformidade handiena bilatzera entzuten dituzun iritzi horietan.

A.E.: Fikzioak aipatu dituzu. Gure haurtzaro eta nerabezaroan gai batzuk debekatuta zeuden, tabu ziren. Bagenekien bazirela mugak. Orain, aldiz, badirudi gauza guztiei buruz hitz egin daitekeela, eta jakintza gabe ere behartuta dagoela edonor iritzia ematera, pentsatuz, gainera, iritzia norberarena dela eta askatasun osoz ari dela. Baina hor ez dago inolako nitasunik. Dagoena da besterik gabe errepikapen infinitu bat diskurtso hegemonikoena. Ezinbestean iritzia eman behar den sentsazioa oso zabalduta dago; ez dakigunaz ere bai. Ez dago gutxieneko zuhurtasunik esateko «honetaz ez dakit» edo «entzuten zaitut, gehiago dakizulako»; elkarrizketa batean ezinbesteko ezaugarriak dira horiek.

GALTZAILEEKIN ZORRETAN

Emakume bat falta da elkarrizketa honetan: Pilar Berezibar, ama eta amona. Biek aitortu izan duzue funtsezkoa izan dela zuen prestakuntza intelektualean. 2017ko abenduan hil zen, eta haren eskelan bi aipu azaltzen dira. Bata, Bitoriano Gandiagarena; bestea, Walter Benjaminena. Zer adierazi nahi zenuten?

A.E.: Hor dituzu? Irakurri, irakurri.

Gandiagarena: «Nik badakit ez naizela arbola bat edo harri bat edo pauso batzuk gauaren erdian. Baina ezerk ez dit burutik kenduko holako zerbait ere banaizela». Eta Benjaminena: «Etsaigoa eta sakrifizio ahalmena arbaso esklabotuen memoriatik elikatzen dira, ez iloba liberatuen idealetik».

A.E.: Gure ama oso pertsona espirituala zen, eta hori ulertzeko modu oso animista zuen, garai hartan hiriko jatorria ez zuten euskaldun askok bezala. 1936ko gerra izan zen haren haurtzaroa, eta belaunaldi horrek ezagutu zuen Pio XII.ak eta Vatikanoak frankismoaren alde izandako jokaera, oso esplizitua. Traizioa, abandonua sentitu zuten. Komunitate kristau euskaldunean fenonemo oso larria izan zen hori, eta horrek ahalbidetu zuen gerora etorriko ziren bestelako fenomeno asko. Roncalli Joan XXIII.a aukeratu zutenean, askorentzat ate bat zabaldu zen. Gure amak kontsolamendu handia aurkitu zuen hor eta kulturan. Hil arte gosez irakurtzen zituen egunkaria eta pasatzen genion euskarazko edozein liburu, eta ez zen eskolara joandako pertsona: langile klaseko emakumea zen, gure aita bezala, eta jakin-min izugarrikoa. Pentsatzen zuen jakintzak pertsona hobeak egingo gintuela. Belaunaldi hartako jende askoren sentimendua zen hori. Jakin-min horren atzean bizi-mina zegoen, beste mundu bat irudikatzeko nahia, eta hori transmititu zigun.

H.E.: Praktika zehatza zegoen haren jarreran. Egunkariarekin lotuta, nola hautatzen zituen albisteak, eskelak, elkarrizketak, nola mozten zituen, nola gordetzen, zergatik eta, adibidez, biloba batek halako abeslaria gogoko zuelako. Horrek asko esaten du digitalitateak kendu digun materialtasunaren inguruan. Belaunaldi baten ordezkari gisa ikusten ditut nik Pilar eta Emiliano Etxarte. Jakintzaren maila asko biltzen zituzten. Eguneroko praktikak ematen duena, gorputzean arrastoak uzten dituena. Horrez gain, bazuten kulturarekin eta zehatzago literaturarekin eta musikarekin oso harreman intentsoa, zentzu handi batean inputatua, garai hartan besterik ez zutelako.

Egungo gizarteak garrantzia ematen die transmisio horri eta, oro har, zaharrei?

H.E.: Belaunaldi horrek jakin zuen transmititzen gauza bat oso zaila dena: edadeko jendea haurra ere izan zela. Gaurko munduak promes bat egiten dizu: beti gazte bizi zaitezkeela; aldi berean, zaharrak mespretxatzen ditu.

A.E.: Safranskik, Nietzscheren gorabeherak-eta aipatzen dituenean, esaten du garai hartan gazte guztiek nahi zutela zahar agertu, horrek ematen ziela zilegitasuna posizio bezala, antropologikoki. Gaur esango genuke kontrakoa gertatzen dela, inork ez duela zahar agertu nahi, irrigarri izateraino. Sakralizatu egin da neurririk gabe haurtzaroa, eta penalizatu erabat zahartzaroa. Okerrena da adinak ematen dituen jakintza ezberdin horiek zenbateraino errekara botatzen ari garen.

H.E.: Asko poztuko ninduke erretreten protesten bidez zabalduko balitz ahots bat 70 urtetik gora duen jendearen iritzientzat. Bestela, badirudi edadeko jendea etorkinak eta ijitoak bezalakoa dela. Musulmanari egingo diogu elkarrizketa islamari buruz atentatu bat dagoenean, baina ez diogu galdetuko zer pentsatzen duen ekonomiaz, geografiaz ala poesiaz. Edo edadeko jendearen iritzia jakin nahi dugu soilik erretretari buruz, eta badugu erromanikoari buruz pasio handia duen jendea, kirolari ohia izandakoa, etxekoandre izan direlako azoka berera 60 urtez joan direnak...

Aitor, Hedoiren lehen liburukopoema batzuk itzuli zenituen gaztelaniara. Anekdotatik harago, zer esan nahi du horrelako ariketa batek zuen arteko harremanean eta ezagutzan?

A.E.: Beti izan gara oso hurbil intelektualki. Nik asko ikasi dut Hedoirekin. Beti trukatu ditugu gauzak, irakurri dizkiogu elkarri testuak-eta, gureak eta besteenak. Ate asko ireki dizkit. Oso naturala da gure arteko kolaborazioa, eta errespetu handikoa.

H.E.: Nire bizitzan konstante edo ardatz diren autore askorengana iritsi naiz iritsi naizen moduan Aitorrengatik jaso ditudalako. Besteak beste, berak ez daukalako irakurle gisa irakurle askok eduki dezaketen sektarismoa. Wagnerrekin gertatu zait, Hannah Arendtekin...

KULTURAREN PLAZA?

«Sektarismotik» aldentzeko beharra aipatu duzu, Hedoi. Zer esan nahi duzu?

H.E.: Ez nuke eklektizismoaren defentsa handirik egin nahi. Uste dut inkoherentziaren apologiaren garaian bizi garela. Hori egin gabe, uste dut irakurketa osatuak egiteko joan behar dugula ahalik eta iturri aberatsenetara, eta horretan berreskuratu behar dugula XX. mendea eraldatu zutenen jarrera, ez zena batere-batere dogmatikoa. Harrituta geratuko ginateke Lenin zein heterodoxoa zen bere irakurketetan eta hizketaldietan. Eta, hura bezala, haren ingurukoak. Adibidez, Lunatxarskik Hezkuntza Departamentuan zituen eztabaidak. Irudi luke gaur egun halako beldur bat dagoela deskubrituko ote dugun gauza asko izan daitezkeela uste dugun baino konplexuagoak, ala ez.

A.E.: Goethek, Italiarako bidean egiten duen egunerokoan, behin eta berriro aipatzen du «honetaz ez dakit ezer», «hilko naiz jakin gabe»... Eta zertaz ez zekien! Jakintza kantitate izugarria maneiatzen zuen, eta oso modu dialektikoan. Hannah Arendtek gauza bera. «Ez naiz iritsiko, ez naiz iritsiko...». Honekin esan nahi dut askoz apalagoak izan behar dugula gure jakintzarekin. Hau da, edozer gauzak ez duela balio uler dezakegun gutxi horretara iristeko. Eta edozer gauzak ezin duela balio izan kulturgintzara iristeko.

Ahalegin gutxiagorekin egin eta kontsumitzen al da kultura?

A.E.: Gaur egun dagoen anabasa—askatasuna deitzen dioguna— da plazerean oinarritutako autokontsumoa. Kontrarioak bilatu behar ditugu, iturri ezberdinak kontrastatu. Ingurukoen irakurketak ikusita, konturatzen zara ildo bat hartzen dugula, eta ildo kontsolagarri, ezagun eta batere sorpresa gabeko horretan jarraitzen dugula, aurretik dakiguna baieztatzeko. Baina kulturgintzak lotura handiagoa du kezkarekin. Pentsamendua beti da sormen publiko bat. Eta ez dago pentsamendurik ez badago elkarrizketarik; publikoa, ez nork bere buruarekin daukana.

Eta nola ikusten duzue euskal kulturgintza gaur egun?

H.E.: Krisi handi batean gaude, eta, oro har, krisi hori ukatzen pasatzen dugu denbora handia. Euskal kultura zera da ia-ia, euskal kulturan ari direnen eta oso gertukoen aktibitate bat. Eta hori da beste batzuekin dagoen aldea. Egon da ziklo bat euskal artea dei diezaiokegun horrek nolabaiteko autonomia izan duena beste arte nazional batzuekiko. Gaur egun ez dauka autonomiarik, eta ez dauka homologatzeko gaitasunik ere. Estandarrean ez gaude, eta alternatiboan ere ez. Adibidez, heriotza tasa handiko liburugintza bat daukagu. Haur literaturan hasten direnetatik zenbatek segitzen dute helduen literaturan? Egun inork ez dauka planik, erakunde publikoek ez daukate, eta herri mugimenduek ere ez; ez beraiek egiteko, ezta erakundeei bete dezaten esateko ere. Kontrarioek esan izan diguten fikzio horretan bizi gara. Ez badago politika nazional bat publikoa, ez da egongo inolako aldaketarik.

Ardura merkatuarena al da?

H.E.: Merkatuari buelta eman zaio askotan eta modu askotan, kapitalismotik atera gabe kultur politiketan. Duela 40 urtekoarekin alderatuta, egun Iruñera euskarazko autore dezente etortzen dira, elkarteek edo udalak gonbidatuta. Zenbat jende doa? Izan gaitezen zintzoak behingoz: gure langa oso-oso baxu dago. Batzuetan pudorea ematen du jendea gonbidatzeak; bertigoa ematen dizu baietz esateak. Etorriko dira hamabi lagun entzutera? Ibon Rodriguezek egin du, nire ustez, aurtengo disko liluragarrienetako bat; irudipena daukat duela bi-hiru hamarkada etorri balitz Gaiarre antzokiaren erdia beteko zuela.

A.E.: Zalantzarik ez eduki. Niri beste adibide batzuk etorri zaizkit burura. Euskaldunok kantura iristen garenean, Txoria txori: ez dago besterik azken bolada honetan. Eta pentsa zer kantagintza historikoa dugun, ikaragarri zoragarria. Beste adibide bat: gure saiakerako pentsalari handienetariko batek—Joxe Azurmendik— hanka bat kanpoan du aspaldi. Oharkabean pasatuko da, oharkabean pasatu da orain arte. Eta hirugarren adibide bat: nazioartean kolonialismoaren debatea dagoenean gori-gorian, azterketak inoiz baino sakonagoak direnean, iritsi da Elkanoren urteurrena, eta hemen denok beste aldera begira.

H.E.: Hori gertatzen da gaur egun eskolatik hainbeste euskaldun atera eta eskoletan hainbeste irakasle dauden garai hauetan. Hori ez da Barcina anderearen errua.

A.E.: Jakina ezetz. Nire ustez, euskarazko sorkuntza oso modu endogamoan eta konfliktiboan bizi da; hautsi egin dira erabat zubi asko; besteak beste, kulturgintzan lan egiten dugun pertsona askoren artean. Milaka pertsonak kobratu dugu eta kobratzen dugu hilabete bukaeran gure ofizioarekin euskarak loturaren bat duelako. Non daude? Ez daude inon, inoiz. Losurdok esaten du mendebaldeko marxismoak beti gutxietsi duela estatua. Hemen beti kontra aritu gara, baina garbi dago administrazioek eta herri mugimenduek —egun gobernantza esaten den horren barnean— adostu behar dutela plan bat, edo bestela ez da egongo transmisiorik.

GAURKO GETTHOAK

Aitor, hezkuntzari lotuta egin duzu zure ibilbide profesional guztia. Baduzu arantzarik?

A.E.: Asko eskatu zaio hezkuntza sistemari euskalgintzaren eta herrigintzaren ikuspuntutik, eta kulturgintzatik oro har. Eta esango nuke inolako bermerik gabe eta tresnarik gabe eskatu zaiola. Irakasleak dira tresna nagusia, baina ez dugu inoiz plan integralik eduki kulturgintzara eramateko eta kulturgintzatik ekartzeko. Hau da, maisu-maistra hutsak izatera kondenatu dugu geure burua eta kondenatu gaituzte, inork ez duelako anbizio handiagoko helbururik jarri. Hor galdu dugu aukera historiko izugarria, eta jarraitzen dugu galtzen zeren eta irakasle askok pentsatzen dute ez direla kultur eragileak, beraien lanak ez duela ezagutzarekin loturarik, hezkuntzarekin soilik duela lotura. Uste dut guztion sentsazioa dela hemen gauza askotan huts egiten ari garela.

Hedoi, ardurarik baduzue guraso belaunaldi berriek?

H.E.: Bai. Dena den, eta ikastolen adibidea hartuta, oso ezberdina da proiektu edo mugimendu sozial baten sortze fasean partaide izatea ala martxan dagoenean. Dituzun intzidentzia aukerak oso txikiak dira. Baina, horrez gain, badago alde handi bat duela hiru-lau hamarkadarekin konparatuta: kontsumitzaile gisa bizi ditugu berdin artea, kultura eta hezkuntza: kexak jartzen ditugu, edo eskolaz aldatzen gara ez badizkigute ematen nahi ditugun zerbitzuak.

A.E.: Hezkuntza da, dudarik gabe, merkatu global honetan dagoen merkantzia handienetarikoa. Merkatuan posizionatzeko geroz eta gehiago behar dira berrikuntzak. Baina ez berrikuntza aztertuak, adostuak, bestelako mundu justuago, askeago eta demokratikoago bat bilatzen dutenak. Nahi dena da berrikuntza besterik gabe ikastetxe bat erakargarriago egiteko. Auskalo prozesu hau noraino hel daitekeen, baina izugarri arriskutsua da. Hezkuntza eragile asko bat egiten ari dira dinamika horrekin, konturatu gabe berrikuntzak ezinbestekoak direla baina lehenik eta behin helburuak eta norabidea markatu behar direla.

Etiketak diozue. Segregazioa aipatzen da azkenaldian.

H.E.: Hezkuntzan ghettoak sortzen ari dira gure sisteman, behean, goian eta tartean daudenen artean. Eta bilatzen dena da kasu gehienetan seme-alabak zuretarrekin egotea eta bestearekin ez nahastea, eta bestea izan daiteke kasu batzuetan erdalduna, euskalduna, etorkina, ijitoa ala dena delakoa. Gure hezkuntza sistema gure jendartearen isla da. Oso eredu segregatuetara goaz. Gasteiz izan daiteke adibide paradigmatiko bat. Sansomendiko institutuan, ikasleen %70 ijitoak dira, eta gertuko D ereduko institutuan ez dira %1 ere. Hezkuntza izan da, kakotx askorekin, bake territorio bat gerra ez dadin sortu, baina hori aldatzen ari da.

A.E.: Nafarroan oso garbi izan da beti euskaldunok eta euskaldun komunitatea oso bigarren-hirugarren-laugarren mailakoak ginela, ez genuela eskubiderik ezta hezkuntza sistema arautu eta konbentzional bat edukitzeko ere. Eta orain ez gara konturatzen bestelako komunitateak ere baditugula, eta horiekin jokaera bera garatzen ari garela. Birpentsatzekoa den dinamika bat da, eta euskalgintzatik. Katalunian garbi ikusi dute katalanez egiten den kulturak bilgune izateko gaitasuna eduki behar duela eta erakarri behar dituela bestelako kultura minorizatuak, eta horiei ahotsa eman behar dietela testuinguru horretatik. Hori gurera ez da iritsi. Egia da hemen eztabaidak beste ezaugarri batzuk dituela soziologikoki eta soziolinguistikoki, baina zenbait tokitan egin liteke.

Aitor, zuk esana da zuen kalean «los hijos de la vasca» zinetela, deitura hori zenutela. Hedoi, Iruñean euskaldunak baskoak zarete orain ere?

H.E.: Ez nuke jakingo esaten. Momentuaren arabera, pertsonaren arabera... Nik garbi daukat euskaldunok ez daukagula Gasteizen edo Donostian eduki dezakegun zilegitasuna. Orain badaude euskaldunak Nafarroako elitean, baina zenbatek irakurtzen dute euskarazko prentsa? Zenbatek daukate kezka Angel Erroren edo Onintza Enbeitaren zutabeen inguruan egon diren eztabaidekin? Bestalde, Bruselan flandriarrak halako bi edo gehiago gara euskaldunak Iruñean; han, film guztiak azpidazten dituzte.

A.E.: Nafarroako hegemonia politikoaren eta kulturalaren oinarria gerrarik gabeko gerra bat da, errepresio itzelarekin garatu zena. Clausewitzek esaten zuen gerran lortzen diren etekinen kudeaketa dela politika, eta horrek hiru-lau belaunaldi irauten duela. Ebidentea da hori hemen. Euskarak egun Nafarroan duen posizioak lotura handia du horrekin. Gu gara azpiratuak. Auzoko ijitoek jarri ziguten deitura aipatu duzu. Orduan bazegoen jende xumearen artean elkarrenganako errespetuaren kultura. Nik uste dut jende arruntak, herriak gaitasun handia duela bestearen kulturarekin interesatzeko. Baina hori bultzatu behar da, eta uste dut gauza asko gaizki ari garela egiten.

H.E.: Hor bazegoen kuriositatezko giro bat. Nire auzoan bulgariar batzuek denda bat dute, Ongi Etorri idatzita daukan kartel handi bat duena. Nik Bulgariako poeta bat baino ez dut ezagutzen: Vaptsarov —Bulgariako Gabriel Aresti-edo—. Aurrekoan, hari buruz aritu ginen hizketan. Ez da gezurra esaten badugu besteen artearen ezagutzaren bidez, eta gehiago, gainera, kapitalismoa basatia den tokietan, oraindik, amonaren garaian bezala, kulturak balio duela transzendentziarako: jendeak badakizki poemak, abestiak... Segur aski marokoar batekin izan dezakezun solasaldia oso ezberdina izango da Txukrik kontatzen dituenak ezagututa. Eta horrek bide eman diezaguke guri ere Aresti eta beste hainbat gauza ezagutarazteko haiei. Bide hori egin behar da ez multikulturalismoarengatik, baizik bizikidetza demokratikoagatik eta bestearen onartze soilagatik.

ALDAKETAREN MUGAK

Nafarroako politika. Azken lau urtekoa kontua hartuta: hau al zen aldaketa?

H.E.: Horrekin lotuta, nik memoriaren gaia aipatu nahi dut. Badago Nafarroako eta EAEko erakundeen partetik guztia epaitzeko beren buruari jarritako obsesio moduko bat. Irudipena daukat hori egiten dutela egin behar dutena ez egiteko. Memoria demokratikoa ezin da egin diskurtso etereo horien bidez: biolentzia guztien kontra-eta. Bigarren Mundu Gerraren ondoren, Europan errelato demokratikoa errelato antifaxista bat da: berdin da eskuinekoa zaren ala ezkerrekoa. Hemen, esaten denean 1936ko gerran garbitu zituztenak demokrazia eta askatasuna defendatzen ari zirela, gezurra esaten ari dira. Batzuk hilko ziren sozialismoan sinesten zutelako, Euskadi independente bat nahi zutelako, anarkistak zirelako... Beste herrialde batzuetan esplikatzen da hil zituztela proiektu politikoak lehian zeudelako, hemen ez.

A.E.: Aldaketaz pare bat gauza. EH Bildu Gipuzkoan eta Donostian agintean egon zenetik urte batzuk pasatu behar izan dira horri buruzko azterketa interesgarrienak irakurtzeko. Apaltasun ariketa bat egin behar dugu. Amerikako Estatu Batuen independentziako protagonistak ere gerora konturatu ziren momentu historiko horretan zer egon zen jokoan. Nafarroako aldaketarena momentu politiko konkretu bat izan zen, gerratik hona Nafarroa patrimonializatu dutenen kontrako herri oldarraldi moduko bat. Horrela esplika daiteke hasierako bultzada. Gero, noraino iritsi den? Konstatazio bat da politika neoliberaletan marjina geroz eta txikiago dela edozein sektoretan politika ezberdinak egiteko. Eta honek luzerako emango luke. Europako bi adibide. Bata, Grezia: ikusi dugu nola bukatu den. Eta bestea, Portugal. Nafarroan, neurri batean, Portugalen eredua izan dugu. Hau da, politika sektorial batzuetan egin dira hala-holako aldaketa batzuk, baina puntu nagusi guztiak ez ditu inork zalantzan jarri. Honek ispiluaren aurrean jartzen gaitu, gure mugak erakusten dizkigu.