Bertsolari izateaz aparte, kazetaria ere bada Arzallus, eta nabari zaio jardunean: galderak egiten dizkio hark ere Balderi. Bai baitaki zer duen parekoak kontatzeko: Miñan liburua osatzeko elkarrizketak egin zizkion Arzallusek, duela jada bi urte. Mugimendu bat sortu da ordutik bien artean: mugimendu bat, lagunen artekoa; migrazio prozesuen bi aldeek desorekatua. Mugimendu bat, poetikoa; ahotsezkoa eta paperekoa. Mugimendu bat, azalean eta literaturan gorpuztua. Mugimendu bat, zuri-beltzean.
Hitzek ez ezik, begirada konplizeek, negar zotinek eta irribarreek gidatu dute ia bi oreneko solasaldia.
Begiak, entzuteko
Ibrahima, 2018ko udazkenean iritsi zinen Euskal Herrira. Nola oroitzen duzu momentu hura?
IBRAHIMA BALDE: Irunera iritsi nintzen mementoan, bizitzan galduta dagoen pertsona bat bezala nengoen, nora doan eta zer egin behar duen ez dakiena. Irungo geltokian topatu nuen Amets, goiz batez. Norbaitekin hitz egin beharra nuen, baina ez nuen atzematen nik nekien hizkuntza bat hitz egingo zuen inor. Ni ez naiz hizkuntza asko hitz egiteko bezain intelektuala; adibidez, ingelesa edo gaztelera: nik ez nekien ezer. Eta uste nuen hemengo jendeak soilik euskaraz edo gazteleraz hitz egiten zuela.
Ametsek badaki frantsesez.
I. B.: Bai, eta, beraz, hitz egin nezakeen pixka bat. Gogoa nuen entzungo ninduen norbaitekin hitz egiteko; nik azalduko niona jakin nahiko lukeen norbaitekin. Zeren eta, denbora batez, burua beteta, hustu egin behar baita. Batzuek ez dute hori ulertzen, eta azkenean erotu egiten dira. Baina niri ez zait sekula gertatu: eskerrak ematen dizkiot ahalguztidunari. Eta eskerrak ematen dizkizuet zuei: zuek erakutsi didazue balioak ditudala, eta badira zuenean entzun nazaketen pertsonak. Hori oso garrantzitsua da niretzat. Ni lehen zuek bezalako gizaki bat nintzen, baina ez nekien nire bizi balioa zein zen: deus ere ez.
Zerbait ezberdina topatu zenuen Euskal Herrian?
I. B.: Noski. Oso-oso ezberdina: ezkerreko aldeaz eta eskuineko aldeaz hitz egingo bazenu bezala da. Aitzinetik ezagutu dudan bizitza, orain pentsatzen dut jada ez dela existitzen, hemen hori ez baita existitzen. Baina nik ez dut lortzen ahaztea gertatu zena. Dena etortzen zait gainera: ez da nire nahimena horretaz pentsatzea, baina izpirituak zuk sekula irudikatu ez duzun hori pentsa dezake, edo irudikatu nahi ez duzuna. Baina, tira, orain ongi nago.
Amets, entzun izan dizut mugimendu bat sortu zela bien artean. Zer erran nahi duzu horrekin?
AMETS ARZALLUS: Esan nahi dut harreman bat sortu zela bion artean, eta mugimendu hitza erabili izan dut Ibrahimak berak erabili izan duelako hori esplikatzeko. Berak esplikatu izan du, adibidez, bere arreba txikiekiko gelditu zaion kezka: zer harreman geldituko ote zaion haiekiko, haiek pentsatuko ote duten berak ahaztu dituela. Sentsazio hori esplikatzeko esaten zuen: «Mugimendu bat bazegoen lehen gure artean, eta orain nik ez dakit mugimendu hori zertan dagoen». Esplikatzeko modu polita eta berezia iruditu zitzaidan, eta hortik inspiratu izan naiz. Azkenean, pertsonen arteko harremana mugimendu bat da, baita ere, eta beti, gainera, aldatzen ari dena: ez dago inoiz bare-bare edo ja finkatuta; beti aldatzen doa.
Pulaarrez horrela esaten da, Ibrahima?
I. B.: Bai. Ama bat bere umearengandik banantzen ari denean bezala da: ez du sufritzen fisikoki, baina bai mentalki. Nire arrebek-eta galdetzen badidate oraindik ba ote dudan eurenganako lehen nuen maitasuna, pentsatzen dut hasi direla pentsatzen aldatu naizela, edo ez dudala gogorik haiek berriro ikusteko. Baina nik ahal dudan onena egiten dut haiek lasaitzeko. Ez dut nik hautatu familia hori: horrela atzeman dut. Eskuen artean eusten diot, eta ahal dudan guztia egiten dut atxikitzeko. Haiek saiatzen dira ulertzen. Nik ahal dudana egiten dut.
Zer mugimendu duzue bion artean?
I. B.: Ametsek ni behatu eta entzuteko duen moduak asko erakarri ninduen. Tren geltoki batean atzeman nuen, eta ez dut sekula ahantziko egun hori. Lehenago jende asko ezagutu nuen, baina gizon honekin ikusi nuenak bultzatu ninduen nire istorioak esatera. Ez nuen sekula aurkitu nire arazoak esplikatzen ahal nizkion pertsona bat, nire historia guztia kontatzeraino, hasi nintzenetikjakiten gauza bat ona dela eta bestea txarra: haurtzarotik.
Paperak korapilo
Asiloa eskatu zenuen gero, Ibrahima. Zergatik hemen eta ez bertze herrialde batean? Jende anitzek muga pasatu zuen Europa iparralderantz: zuk ez.
I. B.: Nik ere nahi nuen pasatu hara, baina herrialde bat utzi nahi baduzu beste batera joateko, jakin behar duzu nola joan. Nire buruan ez zegoen soilik ibiltzea: nire atzean zeudenak laguntzeko soluzio bat bilatu nahi nuen. Zeren eta, nik jaten baldin badut, jakin pentsatzen dudala nire amak eta arreba txikiek jan ote duten. Lehen ez nuen pentsatu ere egiten niretzako zapata batzuk edo kamiseta bat ordaintzea. Nire izpiritua ez dator niregana, nire gurasoen eta arreba txikiengana baizik. Haiek ongi badaude, ni oso ongi nago. Horrek nire bizitza konplikatzen du, zeren eta ni bakarrik bizi bainaiteke, agian: baldin badaukat, nik dakit daukadala, eta ez baldin badaukat, nik dakit. Baina gurasoak... [Negarrez hasten da]
A. A.: [Isilune baten ondoren] Baina zu ere Hendaiara joan zinen, Ibrahima, justu ni ezagutu baino lehen. Oroitzen zara? Muga gurutzatu zuen berak ere [kazetariari begira]. Kontaiezu [Ibrahimari].
I. B.: Hendaiarantz abiatu ginen; gaua zen. Asko ginen: lau edo bost. Frantziako Poliziak harrapatu gintuen han, 03:00ak edo 04:00ak aldera, tren geltokian, eta polizia etxera eraman gintuzten. Ohar txiki bat idatzi zuten esateko ez genuela eskubiderik hara gurutzatzeko eta hemen gelditu behar genuela. Zubira eraman gintuzten eta oinez itzuli ginen. Parke batean gelditu ginen, eta bi emakume etorri ziren, Irungo harrera sarekoak. Haiek lagundu gintuzten Gurutze Gorrira, eskubidea baikenuen hiru gau han pasatzeko. Horixe egin genuen.
Eta gero?
I. B.: Gurutze Gorritik aterata, ospitalerantz joan ginen. Harrera sareak han hartu gintuen. Asko ginen, hiru edo lau: Lansana, Bamba, Mouloud eta laurok. Kaputxinoetara joan ginen [2018ko urrian Hondarribiko kaputxinoen frailetxea migranteentzat ireki zuten]. Bi aste-edo pasatu genituen han, eta CEAR-ek Oñatira eraman gintuen.
Eta nola hasi zenuen paperak eskatzeko prozedura?
I. B.: Kaputxinoetan zegoen jendeari galdetu genion zer egiten ahal genuen eta zer ez. Esan ziguten Europa osoa Europa zela. Niklan egiteko beharra nuen. Esan zidatenean ezin nuela lanik egin paperik gabe, gaizkitu egin nintzen, ez bainekien zer egin. Nik ez dut sekula paperik izan.
Eta, orduan?
I. B.: Lagun batek esan zidan asiloa eska nezakeela, eta lortuz gero bimodua atera nezakeela hemen. Asiloa eskatzea erabaki nuen, beraz. Bi txartel gorri daude: lehena eta bigarrena. Lehenarekin, Madrilera joan nintzen, mekanika ikastaroa egitera. Baina bigarren txartelaren bila joan nintzenean, ukatu egin zidaten. Galduta nengoen, ez nekien zer egin. Egin nuen guztia hutsera itzulia zen.
Zer egin zenuen?
I. B.: CEAR-eko jendeak esan zidan segi nezakeela ikastaroarekin, baina lotarako lekurik gabe gelditu nintzen. Elkarte batean egon nintzen, emakume batek bere etxean hartu ninduen arte. Orain han bizi naiz.
A. A.: Hitzorduak ematen dizkizute aztertzeko asiloa emango dizuten ala ez, eta, normalean, denbora bat hartzen dute horretarako. Erantzuna ematen ez dizuten bitartean, parentesi legal batean bezala zaude, eta aterpe baterako eskubidea duzu. Pentsatzen genuen luzeagoa izango zela, baina erantzuna aski azkar jaso zuen.
Liburuaren ideia hor hasi zen?
A. A.: Nire asmoa zen, denbora bat bazegoenez, ia urte bat edo hamar hilabete, zerbait egitea Poliziari emateko. Eta, luzaz, liburu horretan agertzen den bigarren pertsona, «zu» hori, dosierra jasoko zuen polizia zela irudikatzen nuen. Gero, egun batetik bestera irizpideak aldatu zituzten, eta urrirako finkatua zegoen hitzordua apirilean jarri zuten: hasia genuen lana egiteko ez genuen denborarik. Eta, gainera, pentsatu nuen beharbada Poliziari garrantzi handiegia ematea zela, eta beharbada ez zuela irakurriko dosierra; gutxiago euskaraz.
Zaila da asiloa ematea, ezta?
A. A.: Nahiz eta jendeak irizpide guztiak bete eta froga guztiak eduki, maiz ukatzen dute asiloa. Eta, zoritxarrez, Ibrahima bezalako baten tragedia ez dute hartzen asiloa emateko irizpidetzat. Ikusten nuen ez zuela inolako aukerarik, baina nahi nion lagundu modu batera edo bestera... Ezin bazuen babes politikorik eduki, bederen babes soziala izan zezan.
Ukatu ziotenean, Espainiako Estatutik eta Schengen eremutik ateratzeko hamabost egun eman zizkioten: borondatea izanda ere, logistikoki ezinezkoa zen. Ordutik kanporatze arriskuan dago.
Horrela zaude orain, Ibrahima?
I. B.: Bai.
A.A.: Gainera, inork ez dizu azaltzen. Ofiziozko abokatuak helegitea jarri zuen asiloaren ukoaren aurka, eta uste dut erantzunik ez dugun artean parentesi legal batean gaudela berriro. Orain uste dugu ez dagoela arriskurik, baina aldaketa politikoa balego...
I. B.: Hurrengo urratsa sustraitzearena da: hiru urte pasatu behar dituzu hemen. Esan zidaten horretarako pasaporte bat behar duzula, errolda... Baina eskatzen didaten guztia nik ez daukat: ez dut sekula eduki pasaporterik.
Ikastaro batean ari zara orain, Madrilen. Zer moduz?
I. B.: Ongi; ongi moldatzen gara. Laster egingo ditut hamar hilabete. Han errespetu handia dut jendearekiko, eta haiek nirekiko.
Europa
Aipatu izan duzu, Amets, Ibrahimaren kontakizunak hautsi zuela zuk migranteen inguruan zenuen «begiradaren logika», ez baitzuen Europara etorri nahi, baizik bere anaiaren bila. Zer aurreiritzi zenuen migranteez?
A. A.: Hasieratik Ibrahimak esan zidan gauza batek pixka bat nire logika aldatu edo hautsi zuen. Esan zidan: «Hemen nago, baina nik ez nuen Europara etorri nahi». Eta, noski, zuk migrante baten atzean ikusten duzun ibilbidearen motibazioaren logika beste bat da. Horrek pixka bat nahasita utzi ninduen. Nahiz eta pentsatzen duzun bakoitzak bere istorioa dakarrela eta bakoitzak bere korapiloak, eta bide denak desberdinak direla, ohartu nintzen nik uste baino diferentzia gehiago zeudela zaku berean sartzen ditugun migrante horien artean. Konturatu nintzen ze korapilo egon daitezkeen bakoitzaren bideen atzean. Eta askatzen, gainera, zailak direnak.
Zuk, Ibrahima, zer aurreiritzi zenuen Europari buruz?
I. B.: Etxetik atera baino lehen ez nuen sekula pentsatu Europara etortzea: Europara etortzera bultzatu ninduena nire familia atzematea zen. Ez nuen aurkitu bila abiatu nintzen hori, eta ez zen erraza amari azaltzea anaia ez nuela aurkitu. Badakit nire amak zer sentituko duen, nik baino gehiago. Edonora joan naiteke, baina ez dut nire amarekin topo egin nahi, azaltzeko sekula azaldu ezingo diodana.
Ez zenekien ezer Europaz?
I. B.: Telebista ikusten nuen, futbola-eta: hori baino ez. Nik nahi nuen guztia nire familia kudeatzea zen. Denbora guztia pasatzen dut pentsatzen zer egin behar dudan haientzat. Nire amak ez du inor lagunduko duenik, gu salbu. [Eta, berriro, negarra].
A. A.: Gomendatuko zenioke, adibidez, zure herriko norbaiti, Europara etortzea?
I. B.: Esango nioke dagoen lekuan gelditzeko: bila dezala han bizitza. Gizaki bat ez da sekula asetzen, Amets. Gaur bi etxe badituzu, bihar bat gehiago beharko duzu. Gaur bi oinetako pare baldin badituzu, bihar beste bat nahiko duzu. Mugatu behar da. Nik lehen han ezagutzen nuen bizitza hemen ez da existitzen. Afrikan, nire herrian, badira familiak egunak pasatzen dituztenak umeentzat eltze txiki bat ere prestatu gabe. Hemen denek jaten dute; gurean, ez.
A. A.: Eta hala ere esango zenieke han gelditzeko?
I. B.: Bai. Jendeak bizia galtzen du bidean, Amets. Zuek orain ezagutzen nauzue eta ulertu dituzue nire istorioak, ez dudalako bizia galdu han. Baina euren bizia bidean galdu dutenei buruz... Inork ez daki nola pasatu dituzten bizitzako azkeneko minutuak.
Zauriak irekitzea
Ibrahimak sufritu egiten du kontatzen duenean. Zalantzak izan zenituen zuk ere, Amets: laguntzen ari ote zinen edo ez. Zein kontraesan izan dituzu?
A. A.: Oraindik zabalik segitzen duen kontraesan bat da. Orain ere, liburua hartzen dudanean, badakit berarentzat ez dela erraza, oraindik zabalik dagoen zauri bat baita. Eta liburua eginez kontziente nintzen bera uzten nuela lotua kate batekin horri. Esponitua ere bai: pudorea sentitzen du. Eta lotsa bat ere bai: azkenean, bakoitzak bere biografiarekin duen harremana oso gauza intimoa da. Madrilen egon ginenean, esan zidan liburua berarekin eramaten duela, baina ez duela zabaltzen. Aldi berean, nire motibazioa zen Ibrahimari pixka bat babes bat, laguntza bat ematea, baina kausarekiko sentsibilitatea ere zabaltzea. Uste dut hortik ere eduki duela berak aurrera egiteko borondatea eta indarra.
Bien izenean dago izenpetua liburua. Argi zenuen?
A. A.: Niretzat hori oso garrantzitsua zen, hasieratik. Batetik, nire ahalegina izan da hasieratik harremanean ere ahalik eta berdinetik berdinera aritzea, oso abiapuntu ezberdina izanik: oso gauza zaila da, kasik ezinezkoa. Baina behintzat Ibrahima autore bezala kontsideratua izan zedin, horrek esan nahi duen guztiarekin.
Zergatik?
A. A.:Ez da kazetaritza kronika bat. Literaturarako bide bat hartzen du, eta jauzi hori berari zor diot: berak erakutsi ditu estiloa eta kontatzeko modua. Orduan, hor ja gauza asko daude. Ez da opari bat: iruditzen zait berari dagokiola niri bezainbat, gutxienez; ez baldin bada gehiago.
Literatura
Idatzia izanik ere, oso ahozkoa da liburua. Nola egin duzu hori?
A. A.: Ibrahimak ahozko kontaera molde bat du, eta hori zen estiloaren indarretako bat, nire ustez. Gero, lana izan da, buruhaustea, jolasa, hizkuntza bat asmatzea horren neurrira. Hori izan da istorio honek izan duen alde polita eta sortzailea, niri lagundu didana ariketa honetan. Azkenean, istorioa bera gogorra da, eta ez da erraza izan entzutea eta idaztea hori guztia. Baina hizkuntza bat asmatzeak horren neurrira, alde jolasti bat eduki du.
Ibrahima, zu kontziente zinen zure gaitasun horretaz?
I. B.: Ez. Nire hitz egiteko modua zen, baina ez nekien hunkitzen zuenik. Denaren aurretik errespetua behar da: entzuten baduzu norbaitek esaten dizuna, hitz egiten duena ongi sentituko da. Ez da hitz egin behar hitz egiteagatik: jakin behar da zer esaten duzun.
A. A.: Ahozko tradizioa egonen da zure herrian, ezta?
I. B.: Gure kulturan ezberdina da. Adibidez, zu baino zaharragoa den pertsona bat hitz egiten ari bada, zuk ez duzu eskubiderik bera zeharkatzeko: entzun, eta bukatzen duenean, orduan hitz egin dezakezu.
A. A.: Adibidez, hor esan duzu aditz bat balio didana adibide gisa nahi nuena azaltzeko. Nik frantsesez edo euskaraz ez nuke esango zeharkatu aditza norbaiti hitza moztu izana adierazteko. Uste dut oso bisuala dela eta oso ongi esana. Pulaarrez horrela da?
I. B. : Bai, hori da.
A. A.: Oso polita dela iruditzen zait; poesia dagoela aditz horren aukeraketan. Ez dakit nola egiten duzun, baina modu poetiko bat da, sekula entzun ez nuena.
Amets bertsolaria da. Entzun duzu inoiz bertsotan, Ibrahima?
I. B.: Bai, bai.
Eta zer iruditu zaizu?
I. B.: Bikaina. [Ametsek irri egiten du]. Jakin behar da jendeari erakusten zuk dakizuna. Pentsatzen dut pertsona bakoitzak egin dezakeela zerbait. Adibidez, zuk jakin dezakezu zerbait nik sekula irudikatuko ez nukeena. Baina zuk ulertarazi diezadakezu baietz, existitzen dela. Baina existitzen dela jakiteko leku horretatik igaro behar duzu.
Zuretzat zer da liburu hau?
I. B.: Sorpresa bat bezalakoa da: ez nuen sekula irudikatuetorriko zitzaidanik. Nik ez dut sekula idatzi esaldi bat beste norbaitek irakurtzeko. Gaur egun jende askok irakurri du, ezagutzen dute nire istorioa... Nik ez ditut ezagutzen, baina haiek ni bai! [Ametsek irriak]. Adibidez, lehengoan Donostian geunden, manifestazio batean, eta bi emakume etorri zitzaizkidan agurtzera. Liburuazeukaten! Baina nik ez nekien ezer haietaz. Manifestazio bukaeran jende gehiago etorri zitzaidan eta agurtzen ninduten: «Ibrahima!». Eta nik pentsatzen nuen: «Zergatik agurtzen nau jende guztiak?».
Uste duzue liburu honi esker zerbait alda daitekeela?
I. B.: Ez dakit. Dakidan bakarra bizi izan dudana da: dena da egia.
A.A: Zoritxarrez, munduak zuzentzera baino okertzera bide gehiago egiten du. Liburu txiki batekin ez dut uste zuzen dezakegunik ardatz oker hori, baina bai behintzat ardatz horren okerra erakusteko lekukotasun bat utzi.
Segituko du zuen arteko mugimenduak?
I. B.: Amets Europan ezagutu nuen, ez da kolore berekoa, ez dugu hizkuntza berean hitz egiten, baina badakizu? Amets anaia bat bezala da niretzat.
A. A.: Orain mugimendua zailagoa da, Madrilen dagoelako.
I. B.: Baina telefonoak funtzionatzen du.
A. A.: [Irriz] Bai, bai, asko funtzionatzen du. Ia egunero hitz egiten dugu. Hurrengo ikastaroan euskaraz ikasiko duzu? Poliki-poliki.
I. B.: [Euskaraz] Beti aurrera.
