Datuek frogatzen dute zonifikazioak galgatu duela euskararen garapena»; «Euskara nafar guztiena dela aldarrikatu dute»; «Euskara lurralde osoan ofizial izatea proposatu dute». Uda hasieran berripaper honetan argitara emaniko hiru lerroburu horiek agerian uzten dute Nafarroako zonifikazioaren auzia lehen mailako afera dela oraindik, 1986. urtean indarrean jarri eta ia 40 urte geroago.
Datu, aldarrikapen eta proposamen horien atzean zer bizi esperientzia dauden jakiteko elkartu ditu BERRIAk Eusko Ikaskuntzaren Iruñeko bulegoetan Euskararen Foru Legeak hiru eremu linguistikotan bereizi dituen hiru nafar euskaldun.
Noiz eta nola jabetu zineten Euskararen Foru Legeaz, eta hark zekarren bereizketaz?
SAIOA CRESPO: Nik gogoratzen dut momentu bat, DBHn ikasten arin nintzela Tuteran, legearen sortze datak eman zidala atentzioa: 1986. Gogoratzen dut asko harritu ninduela hain berria izatea niretzat arkaikoa zen lege bat. Hau da, halako lege bat, euskaldunen eskubideak urratzen dituen lege bat, 1980ko hamarraldiaren amaierakoa izatea.
AMAIA NAUSIA: Nire aitaren herria, Morentin, Lizarraldean dago, eta umetan uda osoak han pasatzen genituen. Orduan ja ohartzen nintzen haientzat euskaldunak ginela ia-ia estralurtarrak. Ez zegoen nire adineko haur euskaldunik; kanpokoak ginen euskaldun guztiak. Oso umetatik ikusten nuen desberdintasun hori, eta nola bertako haurrek ez zuten euskaraz ikasteko aukerarik ere. Gainera, oso politizatua zegoen guztia: euskaldun izateagatik etarra deitzen ziguten.
Nik Iruñeko San Fermin ikastolan ikasi nuen, eta nire ingurua euskalduna zen, baina nerabezaroan saskibaloian hasi nintzen, Larraonako ikastetxean. Eta nire auzoan bertan egon arren, hor beste Iruñea ezagutu nuen; Pamplona.
Bi Nafarroa, bi Iruñea zeudela argi ikusten genuen, eta leku batzuetan ez zegoela aukerarik euskararekin kontakturik izateko.
Zuk, Julio, bizi izan duzu arrotz sentitze hori?
JULIO SOTO: Nire kasua pixka bat berezia da. Ni Iruñean sortua naiz, nire ama euskalduna da, Gorritikoa. Aita, berriz, Lizarraldeko herri txiki batekoa dut, Irurrekoa, eta ez daki euskaraz. Badaramatzat ia bost urte erabat Gorritin bizitzen, baina ordura arte asteburu batzuk Gorritin ematen genituen, eta beste batzuk Irurren, eta astez Iruñean egoten ginen. Halako lege bat zegoen kontzientzia nerabezaroan izango nuen nik, bertso munduan murgildu eta euskalgintzan parte aktiboagoa bihurtu nintzenean.
Baina legea zegoela jakin gabe ere nik oso umetatik ezagutu dut Gorritin, eremu euskalduna delakoan, beste errealitate bat zegoela: ez da bakarrik euskaraz egiten zela ia guztia; han euskaldun izan zintezkeen. Errotuluetan, aisian, harremanetan... euskara zegoen. Bertsora hurbildu nintzenean, 14 bat urterekin, hori paradisu bat zen niretzat: Gorritin izan nintekeen bertsolari erabatekoa, eskubideduna.
Aldiz, Irurren, guztiz kontrakoa zen: bai errealitate linguistikoa, bai harremanak. Aitaren herrian ni beste pertsona bat nintzen. Han pixka bat exotikoa bihurtu nintzen behin bertsotan hasi eta gero.
Etxean, gaztelania eta euskararekin hazi zarete hirurok. Izan duzue arazorik horrekin? Edo gatazka kalean zegoen?
CRESPO: Niretzat ere nire ama hizkuntza izan da euskara; Baztanetik etorri zen ama. Aitaren familia, berriz, Zangozatik etorritakoa da —familia erdalduna da, espainiarra, hala sentitzen dute beraiek—. Ni naiz lehendabiziko tuterarra familian.
Nik uste dut hizkuntzarekin batera badatozela kultura, jarrerak...bizimodu bat da azken batean. Eta nik hartu ditut biak niretzako; ez nuke kenduko bat. Euskara asko maite dut, baina ez nuke kenduko gaztelania.
Bi errealitateak bizi eta ezagutzen ditut, eta nik neuk ez dut bizi izan gatazka baten moduan. Egia da, ordea, gizartean badagoela, eta gaztelaniak gailentzen duela euskara.
SOTO: Nik harreman gatazkatsuagoa izan nuen aitaren hizkuntzaren eta haren inguruarekin. Izan ere, ni euskalduna sentitzen nintzen, eta Irurren egoten nintzenean esaten nuen; «ni ez nauk hemengoa!».+Urteak aurrera egin ahala ohartu naiz nire aitaren errealitate hori nigan dagoela sentitzen dudana. Eta bai, ni banaizela Gorritikoa, eta baita ere Iruñekoa eta Irurrekoa.
Ez dut batere penarik nire aitaren hizkuntza gaztelania izan eta inguru horrek eman didanarekin. Aberastu egin nau, eta ni ere banaiz hori. Ohartu naiz ni nafar naizela bi errealitate horiekin osatuta.
NAUSIA: Gure belaunaldian hizkuntzak pisu handia eduki du nafar identitatea eraikitzeko orduan. Ziurrenik, garaiak oso politizatuak zirelako.
Nik etxean ez dut bizi izan gatazkarik. Nire aitak gaztelaniaz egiten zuen; ama, berriz, euskaldun berria zen. Amarentzat hautu politiko bat izan zen euskaraz aritzea. Biak ezkertiarrak ziren, eta euskararen borroka ere horrekin lotzen zuten, beste Nafarroa bat irudikatzen zutelako. Frankismoarekin apurtzeko hautu bat izan zen.
Beraz, nik nire euskalduntasuna oso politizatua bizi izan dut, ez dut modu natural batean bizi izan, nire testuingurua ez delako euskalduna izan. Orain, belaunaldi berriek inbidia pixka bat ematen didate, batzuek behintzat euren identitatea ez dutelako eraikitzen hizkuntzaren inguruan edo auzi nazionalaren inguruan. Zenbait kasutan, beste kontu batzuk gailentzen dira gaur egun; klaseaz dihardute batzuek, edo feminismoaz. Ikusten ari naiz belaunaldi bat, Iruñean, adibidez, zeinarentzat euskara ez den subjektu politiko bat.
Saioa Crespo, Amaia Nausia eta Julio Soto. Jagoba Manterola, FOKU
Tuteran ere gertatzen da hori? Euskara modu «naturalagoan» erabiltzen da egun?
CRESPO: Nik zortea eduki dut nire amaren familia izateagatik. Askok ez dute hori, ikastolako haur asko euskaldun berriak dira, eta ikastola dute eremu euskaldun bakarra. Hortik aterata, ez dute aukerarik ezertarako, ezpada euskaraz diharduten taldeek zerbait antolatzen dutela.
Tuteran euskaldun izatea hautu politikoa da erabat, egunerokoa. Tuteran eta Erriberan, ez aisialdian, ez udalean, ez herriaren egituran... euskara ez dago inon. Beraz, euskaraz bizitzeko hautu sendoa egin behar da.
Euskara identitatea eraikitzeko garrantzitsu izan dela esan duzu, Amaia, eta Eusko Ikaskuntzaren azken ikerketan ere lotuta ageri dira euskara, identitatea, eta gatazka. Zergatik?
NAUSIA: Ikerlanaren barruan herritarrei galdegin genienean zer zen beraientzat Nafarroa eta zer izatea gustatuko litzaiekeen, bertako gatazka propio gisa identifikatzen zuten euskara, edo euskararen kudeaketa. Eta kudeaketa horrek sortzen zuen polarizazioa.
Azpitik beste gatazka bat dagoela uste dugu: bi nazio identitateen arteko lehia. Eta lehia horren isla da euskararen kudeaketak sortzen duen ezinegona.
Identitateen auzi hori bizi izan duzu, Julio?
SOTO: Oso euskaltzalea da gure aita, eta ume nintzenetik ikusi diot euskararik jakin ez eta horrek eragiten zion mina. Oso gogorra izan da beretzat ni oholtza gainean ikusi eta bere semea zertan dabilen ezin ulertua.
Beharbada, euskara ez duen jende askok ez du kontzientzia hori, baina nik nire aitari ikusi diot euskara kendu egin zioten kontzientzia. Bere herritik euskara erauzi egin diotela. Auzia ez dela orain dena erdaraz egiten dela eta identitate nafar desberdin bat dagoela, ez, ez; inposaketa baten ondorioz, genozidio linguistiko baten ondorioz gertatu dela, bere herriko toponimia guztia euskaraz izanik ere, berari euskararik ez ematea.
Orduan, bi identitate dauzkagula esaten denean, ba, bai eta ez. Ez dugu ahaztu behar gaztelaniak ematen digun identitate hori inposaturik datorrela orain dela oso aspalditik. Gaur bizi dugun egoera mendeetako zapalkuntza izugarri baten ondorioz dator. Eta bigarren identitate horren azpian, identitate euskaldun bat badagoela nik Irurren ikusten dut. Euskaraz ez dakitenengan ere bai.
Euskararen aldeko jarrerarik ez edukita ere bai?
SOTO: Badago konexio bat nik sentitzen dudana nafar izate bikoitz horretan nafar izate bat dagoela. Eta nafar izate hori nafar izate euskaldun bat dela. Nahiz eta euskaraz ez aritu.
Euskal izate horren gainean geroz eta geruza gehiago ari dira pilatzen —geroz eta urte gehiago ari direlako pasatzen—, ez digutenak ikusten uzten lehenago Tuteran ere euskaraz egiten zela, eta Lizarran zer esanik ez, eta Iruñean.
NAUSIA: Gure ikerketan Nafarroa osoko eta ideologia anitzeko jendea elkarrizketatu dugu, euskararekiko jarrera oso kontrajarriekin. Eta denek esaten ziguten nafar zirela. Nafar izatea zer den bakoitzarentzat... Ez dago nafar identitate bakarra, ez dagoen bezala euskaldun identitate bakarra edo espainiar identitate bakarra.
Nafar identitatea batzuek Euskal Herriarekin lotzen dute, eta beste batzuek, Espainiarekin. Horregatik diogu bi nazio identitate daudela, gero euren barruan anitz izan arren identitate horiek bizitzeko moduak.
Eta zonifikazioak egiten duen bereizketa ez dator bat nafar izateko moduekin...
SOTO: Zonifikazioak egiten duena da guri sinetsarazi bi Nafarroa daudela, Nafarroa iparraldean euskaldun batzuk gelditzen direla baina horiek nafar-nafarrak ere ez direla, gehiago direla baskongadoak, eta euskara Nafarroan asmakizun bat dela.
«Euskaraz hitz egin eta bizi nahi duen orok ez du bermaturik bere ongizatea. Iruñean sortutako nafar gisa, bizitza osoa pasatu dut tentsio batean»
Julio Soto
Ni ez naiz ari esaten izan ginen horrek gaur egin behar gaituenik, pasatutakoa pasatuta dago, eta, gaur, dagoen errealitatea dago, baina geruza horren guztiaren azpian nafar izate hori nik euskal izatearekin lotzen dut. Eta kontziente ez bagara ere, keinu txiki askotan ikusten da Irurreko bat eta Gorritiko bat ez direla hain desberdinak.
Zonifikazioak geroz eta lan psikologiko handiagoa egiten du, geroz eta sinetsiago dugu Tuterako bat eta Gorritiko bat ez garela berdinak; Tuteran erdaldunak direla, eta besteak, euskaldunak. Eta Tuteran ezin dela euskara eskatu, hori inposizio bat delako. Geroz eta gehiago luzatu lege hau, orduan eta handiagoa izango da distantzia psikologiko hori.
NAUSIA: Lege honek desberdintasun handiak sortu ditu. Hala ere, ez dut uste bizikidetza posible izateko homogeneizazio prozesu bat egin behar denik. Baina aukera berdintasunen defentsa eta aniztasunaren defentsa, bai, hori beharrezkoa ikusten dut.
Lege honek bereziki kalte egiten die euskara jaso ez dutenei, zeren eta desberdintasuna sortu duela ere ukatu egiten baitzaie haiei. Hau da, zonifikazioa dela-eta euskararekin ez baduzu harremanik izan zure gurasoek eskubidea izan dutelako zuk harremanik ez izateko, ba, ez duzu euskararik jaso. Eta, ondorioz, askotan polemika sortzen da: administrazioan lanpostuak sortu behar dira euskaraz? Berdintasunaren ikuspegitik, euskara jaso ez duenak pentsa dezake euskara eskatzeak egoera okerragoan uzten duela bera. Beraz, berdintasunaren printzipioa errespetatzeko, egin dezakegu goitik berdindu, eta denei euskara eskatu, edota, behetik berdindu, eta soilik gaztelania eskatu denei.
Berdintasun printzipioa errespetatzen da hizkuntza bat kontuan ez hartuta?
NAUSIA: Berdintasun printzipioa, bai, baina aniztasunaren printzipioa, ez. Beraz, ez duzu onartzen ez errespetatzen lurralde hau plurala dela eta, ondorioz, guztiak kontuan hartu behar direla.
Euskara eskubide gisa aitortuta dagoen eremuan, bermatuta al daude eskubideak guztiendako? Izan euskaldun ala ez.
SOTO: Euskaren Foru Legean idatzita dago euskara nafar guztion ondarea dela. Orduan, legea ez da betetzen. Zeren eta ez baita posible, bestela, euskarak batere presentziarik ez edukitzea hainbat tokitan. Hor ja hasten gara tranpatan; guztion ondarea da, baina hemen soilik da ofiziala, eta han ez.
Legeak ekarri du egoera linguistiko bat urteetan fosilizatzea. Ekarri du euskara ez zabaltzea, euskaraz geroz eta okerrago hitz egitea, geroz eta sinetsiago izatea batzuek euskaldunak direla, besteak, espainiarrak...euskaraz hitz egin eta bizi nahi duen orok ez du bermaturik bere ongizatea. Ni Iruñean sortutako nafar gisa, bizitza osoa pasatu dut tentsio batean. Eta euskalduna asimilatzen joaten da berea bigarren mailako zerbait dela. Ni ez naiz izan Iruñean lehen mailako herritar bat.
Saioa Crespo, Amaia Nausia eta Julio Soto. Jagoba Manterola, FOKU
Azken boladan uste duzue okertu egin dela euskaraz normal aritzeko giroa?
SOTO: Nik umetatik sentitu dut hori. Ez naizela lasai bizi izan, ongizate emozional horri dagokionez. Eguneroko borroka bat izan delako euskaraz aritzea. Eta, orain, Gorritin bizi naizelarik, borroka horrek hor dirau. Badakit ez dela berdin Tuteran bizi edo Gorritin bizi, guk baditugula legeak aitortutako abantaila batzuk. Baina ez da legeak ekarri duen zerbait, baizik eta egoera soziolinguistikoak ahalbidetu duen zerbait. Baina gaur da eguna gure etxeko umeek ezin dutela marrazkirik euskaraz ikusi telebistan. Ume horien pediatra gure herrian erdalduna da,...
Euskara ofiziala den eremuan, baita Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan ere, euskararen egoera penagarria eta kezkagarria da. Euskararen jazarpena izugarria da, eta Nafarroan zer esanik ez, edota Ipar Euskal Herrian.
CRESPO: Legeak esaten dizu: «zuk hitz egin dezakezu euskaraz, zuk erdizka, eta zuk ez». Horrek ekartzen du euskararen balioa gutxiestea, prestigio kentzea. Edonon. Zeren eta badirudi Baztango batek eskerrak eman behar dituela euskaraz ari daitekeen eremu batean dagoela esan diotelako, hori aitortu diotelako. Baina horrela jokatzeak jada kentzen dio prestigioa eta garrantzia euskarari.
Era berean, Tuteran esaten dizutenean «hemen ez dugu euskaraz aritzeko modurik jarriko, zeren eta oso gutxik hitz egiten baitzuten, eta abar», bada, bere horretan geratuko da egoera, edo, okerragora joko du.
Hegoaldean, Saioa, hainbat herri egitasmo jarri dituzue abian, Euskal Herria osorik aintzat hartuta. Zer garrantzi dute maila horretako saretzeek?
CRESPO: Euskal Herri osoa hartzen duen mugimendu bat da, baina eremu ez-euskaldunean du jarria begirada. Eta ez alderantziz. Batez ere, euskaldunok euskaraz aritzeko aukerak edukitzeko sortu dira. Ondorioz, herrietan euskararen arnasgune batzuk sortzen hasi dira, bada, Gorritin aurki ditzakegunen antzekoak. Oso eskertuta gaude mugimendu horiei, baina askoz ere gehiago behar dugu.
Herri egitasmoekin gainditzen da egungo esparrua?
NAUSIA: Legean jarri dugu azpimarra, baina nik nabarmendu nahiko nuke Nafarroan dugun arazo handietako bat jarrera arazoa dela. Azken inkesta soziolinguistikoetan agertu da datua: euskararen aldeko neurriak hartzearen alde zeuden herritarren kopurua jaitsi egin da [VII. Inkesta Soziolinguistikoaren arabera, herritarren %37 euskararen erabilera sustatzearen kontra daude Nafarroan].
Gatazka bat dugu Nafarroan, eta jarreren kontu bat da. Lehenik eta behin, zonifikazioak eraginda. Izan ere, eta legeak eskubidea ematen duenez, Nafarroako ikasleen %60k ez dute inolako kontakturik euskararekin. Ondorioz, nola errespetatuko duzu ezagutzen ez duzun hori? Ezezagutza horrek jarreran eragiten du.
Euskalgintzak Nafarroan duen benetako erronka jarreren aldaketak dira. Zeren eta legeak bide eman arren jarrerak kontrakoa badira, nekez emango baitira aurrerapausoak.
«Legeak bidea emanda ere herritarren jarrera hizkuntzaren kontrakoa bada, nekez emango dira euskara zabaltzeko aurrerapausoak»
Amaia Nausia
Euskararen aldeko jarrera sustatzeko, zer prozesu hasi beharko litzateke?
NAUSIA: Gu bezain nafar diren baina euskaldunak ez diren eta alde ez dauden horien jarreraren zergatia jakin behar dugu. Alderdi politikoek badute beraien ardura gatazka honetan, eta euskal nazionalismoak ere ikusi behar du zer rol jokatu duen honetan guztian. Euskal nazio identitateak ikur gisa hartzen badu euskara, nafar diren eta espainiar sentitzen direnek esanen dute ez dutela euskara nahi.
Bi aldeetatik falta da bestearen aitortza. Batzuek ez diogu aitortzen besteei nafar izatea, ez dutelako besarkatzen euskara, eta besteek diote, aldiz, euskara besarkatzen dutenak ez direla nafarrak. Eta jarrera horrekin, egoera indartsuagoan dagoenak beldurra du, zeren eta uste baitu euskara zabaltzen bada bere indarra jaitsi egingo dela —nahiz eta bozken datuek ez duten hori frogatzen—.
Diskurtso aldaketa bat egon beharko litzateke. Kultura demokratikoa falta baita Nafarroan, eta kultura horren bi oinarriak defendatzea: berdintasuna eta aniztasuna. Eta gaztelania ere bada Nafarroako hizkuntza. Aitortu behar zaie hori. Bestela, hemengoa ez dela esateko, non jartzen dugu muga historikoa?
SOTO:Baina nork ukatzen du hori?
NAUSIA: Batzuetan, euskaldunen artetik entzuten dut gaztelania inposizio bat dela, ez dela gure hizkuntza propioa. Baina bada, jende askorena da.
SOTO: Noski, gaur egunean derrigor.
NAUSIA: Eta nafar elebakarrak ni baino gutxiago dira?
SOTO:Euskaldunen artean egongo dira batzuk nafar elebakarrak erabateko nafar gisa hartzen ez dituztenak, baina oso-oso gutxi izanen dira. Alderantzizkoa pentsatzen dutenak, ordea, asko dira. Ez nuke berdinduko politikan batzuek eta besteek egin dutena, arriskutsua iruditzen zait.
Egun, globalizazio garaian, geroz eta zailagoa iruditzen zait nazio sentimendu bat gabe, jarrera despolitizatu batekin, euskarara hurbiltzea.
Euskal Herrian duela hamarkada batzuk arte posible zen euskaraz jardun eta euskal espainolista edo frantses izatea. Adibide gisa jar daiteke Baztango botoaren bilakaera; euskaraz bizi zen jende askok bozkatzen zuen UPN. Gaur egun, ez da hori gertatzen.
Alderdi politikoetatik ez duzue aldaketarik espero parlamentua osatu berri den eta gobernua eratzear dagoen honetan?
SOTO: Egun ez dago indar korrelazio nahikorik legea aldatzeko, eta badirudi luze gabe ez dela egongo. Tamalez, ez dut aldaketa handirik espero. PSNk argi esaten du ez duela euskararen inguruan beste pausorik emango. Gobernukideek zein abstentzioa emango dutenek euskarari zentraltasun handiagoa eman beharko lioketela iruditzen zait.
Gizartean badago aldaketarik?
CRESPO: Tuteran, adibidez, ni txikia nintzen garaiarekin konparatuta, profil diferenteko jendea dator orain ikastolara. Ez nuke esango Euskal Herriaren ideiarekin bat egiten duten familiak direnik soilik. Hau da, askok ez dute aukeratzen euskaraz ikastea Euskal Herria nazioarekin bat egiten duelako. Denetarik dator.
«Profil diferenteko jendea dator orain ikastolara. Ez nuke esango Euskal Herriaren ideiarekin bat egiten duten familiak direnik soilik»
Saioa Crespo
SOTO:Nik nire familian argi ikusi dut: bertsotan hasi nintzenetik, eta agertoki publikoan azaltzen, horri esker eduki dute euskararekin harremana nire zenbait senidek. Nafarroan euskararekin harremanik ez dutenen kopurua izugarria da [%73,5 , Nafarroako Estatistika Institutuaren azken datuen arabera], baina nire esperientzia pertsonala da euskararekin harreman goxo bat duten momenturik haien jarrera aldatzen dela. Hori izan daiteke gakoa.
NAUSIA: Aldaketak egon dira. Adibidez, Morentinen bertan, nire adineko batzuk Lizarrako ikastolara edo D ereduko ikastetxe batera eramaten dituzte haurrak. Baina gatazka badago, eta galdera egin behar dugu: gatazka hori konpontzeko gogoa ote dagoen, eta gizarte demokratikoago bat sortu nahi ote dugun.
