BARRIKADETAN IDATZITAKO ERRIMAK

This machine kills fascists, idatzia zuen Woody Guthrie folk kantautore estatubatuarrak bere gitarran. 1943. urtea zen, eta faxismoari aurre egiteko tenorean musikak izan dezakeen balioa aldarrikatu nahi zuen. Fermin Valenciaren gitarran ez da ezer irakurtzen ahal. Sei soka, erresonantzia kutxa marroi baten gainean. Baina, Guthriek bezala, faxismoari aurre egiteko erabiltzen duela dio Valenciak. «Politika egiteko nire tresna da», dio, natural, erromantizismo eta idealizazio oro saihestuta. Bere burua ez du kantautore edo musikaritzat, langile eta sindikalistatzat baizik.

La Chula Potrak ere antzeko zerbait esan ohi du bere rap emanaldietan: «Hau ez da kontzertu bat, hau mitin bat da». Iruñeko Arrotxapea auzoan jaio zen, Valenciak eta beste zenbait sindikalistak batzarrak egin eta protestak antolatzen zituzten tokitik oso hurbil. Garai hartan, ez zen La Chula Potra, Julieta Itoiz baizik. Txoperako Josefinaren alaba.

Garai eta estilo ezberdineko musikariak izan arren —folk erroko protesta kantuak abesten ditu batak, rap mestizoa besteak—, barrikadaren alde berean zaildu dira biak ala biak. Galtzaileen bandoko trobadoreak dira.

Gaztaro militantea

Mugimendu sozial askotan ibili zarete biak...

FERMIN VALENCIA: Hala da, bai.

JULIETA ITOIZ: Poeta gorriak gara, dudarik gabe. 36ko gerraosteko semea da Fermin, eta ni, berriz, gerra horren biloba.

German Rodriguezen oroitarrian egin duzue elkarrizketarako hitzordua. Zergatik?

F.V.: Nik German pertsonalki ezagutu nuen, nire bikotekide ohiaren kuadrillakoa zelako. Beran (Nafarroa) jaso genituen lehen euskara eskolak, eta hantxe ezagutu genuen elkar. Hilabetea eman genuen ikastaro hartan, eta harreman polita izan genuen. Toki eta giro bertsuetan mugitzen ginen garai hartako Iruñean: biak euskaltzaleak, biak ezkertiarrak... German LKIko militantea zen, eta ni, berriz, ORTkoa. Oso gertukoa nuen. Horregatik, 1978ko uztailaren 8a iltzatuta gelditu zitzaidan barru-barruan. Eta hurbilekoentzat bakarrik ez, Iruñea osoarentzat oso lazgarria izan zen Germanen hilketa.

J.I.: Txutxin Almingolek [Iruñeko Alde Zaharreko auzo elkarteko buru eta bizilagun historikoak] behin esan zidan 1978ko egun hartan piztu zitzaiela beldurra. Garai hartako gazteek une horretantxe ezagutu zuten errealitate gordina: Poliziak hiltzen segitzen zuela, frankismoan bezalaxe, eta edozertarako gai zela. Oso garai bortitzak izan ziren, dena borborka zegoelako.

Zuk, Julieta, zortzi urte zenituen German hil zutenean. Ez zara oroituko...

J.I.: Valentzian ginen, oporretan, eta gurasoen solasaldiez akordatzen naiz batez ere. Iruñeko mutil gazte bat hil zutela komentatzen zuten. Baina gure familian, Nafarroako beste hainbatetan bezala, ez zuten auzi horietaz hitz egiten. Gehiago zen isiltzen zutena, esaten zutena baino. Gure ama, esate baterako, askoz geroago hasi zen frankismo garaian bizitakoaz hitz egiten, gaiaren inguruko liburuak irakurtzen hasi zenean.

Etxean ez bazen politikaz hitz egiten, nondik datorkizu kontzientzia sozial eta politikoa?

J.I.: Tira, nik kontzientzia soziala eta politikoa gazte-gaztetatik garatu nuen. Agian ez modu kontziente edo intelektual batean, baina hortxe izan dut ia betidanik. Arrotxapea auzo langilean hazi izanak izugarrizko marka utzi zidan. Txopera etxekoa naiz ni, etxeek izenak zituzten garaikoa. Greba egunak, adibidez, itzelak ziren auzoko haurrondako. Guk ez genuen oso ongi ulertzen gertatzen ari zena, baina auzo osoa karrikan ikusten genuen, eta, guretzat, jolas baten gisakoa zen. Harrapaketan ibiltzen ginen, polizia eta lapurren jolasean... baina benetako poliziak ziren auzoa inguratzen zutenak. Memorian iltzatua geratu zitzaidan giro hori, bizi osorako.

F.V.: Han egiten genituen ORTko bilerak ere. El Porron tabernan.

J.I.: Bada, hantxe bizi nintzen ni ere! Porronen, barrikadak jartzen zituzten tokian.

F.V.: Hortxe gertatzen zen dena, aldirietako auzoetan: Sanduzelai, Txantrea, baina, batez ere, Arrotxapea. Klase kontzientzia izugarria nabari zen. Eta hango apaizak ere halakoxeak ziren: langileak, intelektualak, komunistak... Berebiziko elkartasuna eta konplizitatea sumatzen ziren. Manifestazioak antolatzen genituen, eta, zomorroien [polizien] furgonetak sirenak piztuta azaltzen ziren unean, etxeetako atariak zabaldu, eta barruan ezkutatzen gintuzten bizilagunek. Potasasen egin genuen itxialdietako batean, janaria ere eman ziguten. Zeukaten guztia ematen zuten borrokan ari zirenen alde.

J.I.: Egia da, bai. Greba edo manifestazio bat antolatzen zen aldiro, gure bizilagun batek bi eltzekada prestatzen zituen sistematikoki: txitxirioak, babarrunak, barraskiloak saltsan... Jakin bazekien etxea jendez beteko zitzaiola, etahor gelditu beharko zutela Poliziak alde egin arte.

F.V.: Langile auzo bat zen, finean. Pena da hori guztia galdu izana.

Zu, Fermin, auzo proletario horietatik urrun bizi zinen. Nondik datorkizu kontzientzia soziala?

F.V.: Iruñeko San Fermin karrikan bizi ginen, Guardia Zibilaren kuartelaren aurrean. Baina ni ere gaztetan hasi nintzen egurra ematen. Nafar askok bezala, apaiz eskola batean egin nituen lehen ikasketak. Elikatu beharreko aho asko ginen etxean, eta, mutikoak apaizetxean sartuta, gastu hori aurrezten zuten gurasoek. 14 urterekin bukatu nituen oinarrizko ikasketak, eta apaizteko aukera iradoki zidan aitak. Valladolidera bidean gindoazen, han traktore bat erostera. Eta nik ezetz erantzun nion. Ezetz eta ezetz, ez nuela apaiz bihurtu nahi. Ez nuela bokaziorik. Aita apur bat etsita gelditu zen, eta esan zidan lan bila hasi beharko nuela. Azkenean, Potasas de Navarra meategian hartu ninduten. Eta han norekin elkartuko, eta beste apaiz batekin: Aita Boni, jesuita. Guk Carabombilla esaten genion. Ez zen apaiz eskolan ezagutu nituenak bezalakoa. Horiek nazka handia ematen zidaten, baina Bonik langile mugimenduaz hitz egiten zigun, eta debekatutako batzarretara gonbidatzen gintuen. Horrela hasi nintzen mugimendu sindikalekin kontaktua hartzen.

Erreferentzialtasun handiko lantokia izan zen Potasas Nafarroako langile mugimenduaren barruan...

F.V.: Denbora asko genuen meatze barruan, batzuekin eta besteekin hitz egiteko, antolatzeko... Nik, behintzat, borroka sindikalean zaildutako jende baliotsu ugari ezagutu nuen han. Hala ere, Julietak lehen esan duen bezala, hasiera batean ez nuen ikasitako guztia arrazionalizatzen. Hamalau urte besterik ez nuen Potasas de Navarran hasi nintzenean, eta ez nekien zergatik nuen gustuko giro hori, baina erakartzen ninduen.

Lehen akordeak

Kontzientzia politikoaren iratzartzeaz hitz egin duzue, baina kontzientzia musikalaz ez. Zeintzuk izan ziren zuen lehen erreferenteak?

J.I.: Nire kasuan, euskal rock erradikala izan zen garrantzitsuetako bat. Hamabi edo hamahiru urte izanen nituen. Institutuko gure kuadrillan bazen besteak baino goiztiarragoa zen neskato bat, eta ordurako bazuen mutil laguna. Eta, egun batean, bere nobioak utzitako zinta bat ekarri zuen. Barricadaren Barrio conflictivo diskoa zen. Gerora, Hertzainak, Kortatu eta La Polla Records entzuten hasi ginen ere. Eh Txo! kantua, adibidez, irratian jartzen zuten maiz. Euskal rock erradikalaren bigarren belaunaldikoa naiz, dena den. Ni baino bost edo hamar urte zaharragoak izan ziren mugimendu musikal horren benetako protagonistak. Ni apur bat berandu iritsi nintzen festara.

F.V.: Nire esperientzia oso bestelakoa izan zen, aitaren eraginez bihurtu bainintzen musikazale. Une oro abesten zuen hark: jotak, mexikar kantuak... Ume nintzela, asko gustatzen zitzaizkidan kantu horiek. Udan, herrira joaten ginen familia osoa, Getzera (Nafarroa), uztarekin laguntzera; eta, behin, Cintruenigoko peoi batzuk kontratatu zituzten etxean. Eta gitarra bat ekarri zuten. Jota ederrak abesten zituzten gitarraz lagunduta. Egun batean, haien gelan sartu, eta gitarra hartu nien, baina berehala harrapatu ninduten, eta kristoren belarrondokoa eman zidaten. Hortaz, nire gitarra propioa fabrikatzea otu zitzaidan: ohol bat hartu, moztu, soka batzuk lotu... eta hortxe! Banuen gitarra! Tabernara joan nintzen orduan. Herriko gizon guztiak zeuden han. Eta ni ikusita, barrezka hasi ziren. «Ea, ba, mutiko, jo ezazu zerbait!». Eta ni abesten hasi nintzen etxean aitari entzundako kanturen bat-edo. Eta, hara non, aita agertu zen une horretan tabernan.

J.I.: Ai, ama! Eta zer egin zuen?

F.V.: Egin? Bada, beste belarrondoko bat eman zidan, jendaurrean ergelarena egiteagatik [barrezka hasi dira biak]. «Ez al zara konturatzen zutaz trufaka ari direla?», esan zidan.

Ez zenuen lezioa ikasi, antza, gitarraren sokak urratzen segitu baitzenuen...

F.V.: [Barrez] Egia da, bai. Gerora, bestelako erreferente musikal asko aurkitu nituen. Ez Dok Amairu, esaterako. Era klandestinoan lortutako zintak eta diskoak ziren horiek. Gaztetan, ezkerreko kutsua zuen musika atsegin nuen, eta kantautore katalanak izugarri onak iruditzen zitzaizkidan. Horiek imitatu nahian hasi nintzen gitarra jotzen.

Musika eta politika

Noiz igo zineten estreinakoz agertoki batera?

F.V.: Donibane mendi taldearen egunean izan zen, lagun artean. Ez zen oso gauza formala izan. Hango batek esan zidan kantaldi bat antolatzen ari zirela jesuiten ikastetxean. Etxamendi eta Larralde ziren gonbidatu nagusiak, eta, horiez gain, Oskarbi taldean kantari ibilitako Donostiako neska bat. Kantaldia apur bat gehiago osatze aldera, bi abesti jotzeko eskatu zidaten niri ere. Egun horretarako, lagun batek idatzitako poema bat musikatu nuen, eta bigarren abestia auskalo zein izanen zen, Benito Lertxundiren bat edo halako ostiaren bat. 1970 edo 1971n ORTn militatzen hasi nintzen, eta ekitaldi politiko guztietara eramaten ninduten.

Urte horietan, emanaldi klandestinoak izanen ziren...

F.V.: Bai. Hor ez zegoen ez baimenik ez ezer. Gehienetan, dirurik ere ez zuten. Iruñeko langile auzoetan jotzen nuen, batik bat. Antolatzaileek dirua zutenean, Oskorri gonbidatzen zuten, eta, dirurik ez bazuten, ni. Beraz, sosik ez nuen ikusten. Isunak eta Poliziaren kolpeak bai, ordea.

J.I.: Tira, gutxienez, ligatuko zenuen, ezta?

F.V.: Ligatu? Gitarra jotzen duena izan ohi da ligatzen azkena.

J.I.: Benetan? Ba nik asko ligatzen dut taula gainean.

F.V.: Zorionekoa zu! Kantagintzak niri ez dit amodio konturik ekarri. Eta, halakorik izan dudanean, ez da musikari esker izan.

Argi dago, dena den, musika gertu izan duzuela beti...

J.I.: Tira, nik argi utzi nahi dut ez dudala neure burua musikaritzat.

F.V.: Nik ere ez.

J.I.: Zu bai, Fermin, zu musikaria zara...

F.V.: Ezetz, ba! Ez dakit gitarra behar bezala jotzen ere! Lau akorde besterik ez. Hori ez da musikaria izatea.

Ados. Eta nola definitzen duzue zeuen burua?

J.I.: Nik testuak idazten ditut. Kontakizunak, abestien hitzak, poemak... Nik idazle edo komunikatzaile gisa ikusten dut neure burua.

F.V.: Ezagutu zintudanetik igarri nuen nik hori. Eta telebistan edo elkarrizketaren batean ikusten zaitudan bakoitzean pentsatzen dut: «Bai emakume bizkorra». Ideiak oso argi dituzu, eta, horrez gainera, ederki asko adierazten dituzu. Nik ez dakit hitz egiten.

J.I.: Baina, Fermin, zuk duzun talentu hori nik izan banu... Txikitan zeure gitarra propioa fabrikatzeaz kontatu diguzun pasarte hori ederra da. Gitarra eskuetan duzula, badakizu soinuen bidez sentimenduak azaleratzen. Nik badut erraztasuna hitzak idazteko, baina ez naiz musikaria.

Hala ere, Julieta, kantu bati esker egin zinen ezagun. Musikak badu garrantzia, beraz, zure ibilbidean...

J.I.: Ni ez nintzen rap musikaren bila atera, rapak aurkitu ninduen ni. Jolas baten gisara hasi zen dena. Nire lehenengo rap kantua, egiazki, ez zen rap bat, Alde Zaharreko inauterietako bandoa zen. Niri egokitu zitzaidan idaztea, eta jai batzordeko lagun batek iradoki zidan rap estiloan abestu nezakeela. Mozorrotuta atera nintzen egun hartan, ez bainuen neure burua serio hartzen. Nola hartuko nuen bada? Hori guztia txantxa bat besterik ez zen... Baina ongi atera zen.

Eta, horren aurretik, ez zenuen kontakturik hip-hoparekin?

J.I.: Ezagutzen nuen, eta gustuko nuen. Beti erakarri ninduen, telesail eta pelikula estatubatuarretan entzuten nuelako, eta, gerora, Eguzki Irratian esatari lanetan hasi nintzenean, apur bat gehiago hurbildu nintzen mundu horretara. Oro har, nire komunikatzeko zaletasuna indartu egin zen irratian: mikrofonoa, kaskoak, istorioak modu erakargarrian kontatu beharra, musika... Baina hortik rap kantari bihurtzeraino jauzi handia eman nuen.

Euskaldun berriak zarete biak, baina gaztelaniaz abesten duzue. Zergatik?

J.I.: Urte asko eman nituen euskaltegian; udako barnetegian ere ibili nintzen bi urtez, Lesakan, eta beste urtebete eman nuen Zubietan bizitzen. Euskaraz badut kantu bat, Ama gurea, eta 2018an kaleratuko dudan diskoan ere beste bi sartuko ditut. Zuzenekoetan ere saiatzen naiz euskaraz hitz egiten, baina kosta egiten zait. Ez dut behar bezalako jarioa.

F.V.: Nik oinarrizko maila daukat. Etxean eta lagunartean aritzekoez dut arazorik, baina, hortik harago, lotsa ematen dit. Kantuen aurkezpenak egiten ditudanean, adibidez, gaztelaniara jotzen dut. Euskarazko kantuak egin izan ditut, dena den, adiskide euskaldunek lagunduta. German Rodriguezen omenez idatzitako Hilarria da horietako bat.

Zentsurari izkin

Zuk, Julieta, Yolanda Barcinari eman beharko dizkiozu eskerrak, hari eskainia baitago zure kanturik ezagunena: Una bofetada (zaplazteko bat).

J.I.: Ezusteko handia izan zen hura. Bideoklipa biralizatu egin zen, biralizatu aditza existitu baino lehenago ere. Nire urtebetetze egunean zintzilikatu nuen bideoa Youtuben, eta, konturatu orduko, Iruñea erdiak ikusia zuen. Egun batetik bestera, 25.000 ikustaldi izan zituen. Ezin nuen sinetsi. Eta, zurrunbilo mediatiko horri esker, Barcinaren belarrietara ere iritsi zen, antza. Handik gutxira, kereila aurkeztu zuen nire kontra.

Zure kontrako kereilan, indarkeriaren apologia egiten zenuela argudiatu zuen UPNko buruak. Egia al da?

J.I.: Ez. Hori esaten duenak ez du abestia entzun, edo ez du esanahia ulertu. Kantu horretan, finean, nik Barcinari opa diodana uteroa gozamenez apurtuko dion larru jotze zoragarri bat da. Ez du indarkeriarekin zer ikustekorik.

Zer pentsatu zenuen kereila etxera iritsi zitzaizunean?

J.I.: Sekulako publizitate kanpaina izan zen niretzat. Dohainik, gainera. Eta MTVk inoiz emanen ez lidakeen gauza bat ere jaso nuen: jendearen maitasuna. Barcinak gero eta makurrago jokatu, orduan eta gehiago maite ninduen jendeak. Hori ezin duzu diruarekin erosi, herriak bakarrik eman diezazuke.

Auzia artxibatu zuen epaileak, baina kontrakoa ere gerta zitekeen. Beldur izan zinen?

J.I.: Ezta une bakar batez ere. Kereilaren berri izan nuen momentutik beretik banekien partida irabazia nuela, epaia edozein izanda ere. Alde batetik, banekien ez nuela ezer txarrik egin eta kereilak ez zuela heldulekurik, baina, batez ere, argi nuen nire jendearen babesa jasoko nuela. Barcinak eta UPNk gaizki kalkulatu zuten jokaldia, eta muturrean eztanda egin zien: abestiaren arrakasta areagotu zuten, ezagun bihurtu ninduten, eta haiek ez zuten etekin politikorik atera.

Badirudi botereak ez dituela kritikak ongi hartzen...

J.I.: Eta oso ona da hori poeta gorriak garenontzat. Ez dakite disimulatzen, eta hain argi gelditzen denean zure lan batek boterea sutan jarri duela eta benetan min eman diela... hori zoragarria da.

F.V.: Hori gertatzen da oso lasai bizi direlako. Jakin badakite eurena dela egia bakarra, ikuspuntu hegemonikoa eta autoritatea. Besteok isilik egon behar dugu. Eta, hori gertatzen ez denean, asaldatu egiten dira.

Zuk gorabehera asko izan zenituen zentsura frankistarekin, ezta?

F.V.: Emanaldietan abestu nahi genituen kantuen hitzak aurkeztu beharra genuen Informazio eta Turismo Ministerioaren erregistroan, eta hango funtzionarioek zigilua jartzen zieten: baimendua ala baztertua. Niri kantu guztiak botatzen zizkidaten atzera. Den-denak. Behin, Tafallako doinu zahar ezagun bat aurkeztu nuen, ea horrekin zer eginen zuten. Horrela zioen kantuak: «En la ilustre ciudad de Tafalla rifaron un cuto p'al santo hospital». Bada, hori ere debekatu zidaten!

J.I.: Zentsura sistematikoa. Ezagutzen zintuzten seinale [barrez].

F.V.: Bai. De facto debekatua nuen zuzenean kantatzea; hortaz, Iruñeko gabon kanta txapelketan izena ematea bururatu zitzaidan. Eta orduan bai, orduan utzi zidaten. Abestu aurretik, ordea, nik zerbait esan nahi nuen 1979ko eraikuntza sektoreko grebaz, eta antolatzaileek ez zuten halakorik nahi. Baina nik betidanik egin izan dut hori! Nire kantaldiak ez dira denbora-pasa edo dantzaldi soilak, nik politika egin nahi dut.

J.I.: Horixe bera! Nik beti esaten dut nire kontzertuak, berez, rap erritmoan kantatutako mitinak direla.

F.V.: Bada, hiru epaimahaikideetatik bi konbentzituak nituen jada, baina, azken unean, agertokira ateratzeko minutu gutxi falta zirela, ezezkoarekin etorri zitzaizkidan: «Egoera politikoaz ezin duzu hitz erdirik ere esan». Haserre, sindikatuaren itsasgarri bat jarri nuen paparrean, eta horrelaxe atera nintzen kantatzera. Hortik aurrera, ezagunago bihurtu nintzen langile mugimenduko giroan, baina ez naiz inoiz abeslari edo musikari profesionala izan. Disko ziztrin bat bera ere ez dut grabatu nahi izan.

Zergatik ez?

F.V.: Ez nago, berez, nire kantuak grabatzearen aurka. Nire anaiak grabatu izan nau etxean, eta, ondoren, kopiak egin eta banatu izan ditugu. Baina, niretzat, gitarra jotzea eta kantatzea beste zerbait da. Ez dut neure burua ikusten halako saltsetan.

Egin al dizkizute gisa horretako proposamenak?

F.V.: Bai, baina nik ezetz esan diet beti. 1970eko hamarkadan, Radio Popular irratiko Carlos Perez Conde esatariak proposatu zidan Bilbora joatea, proiektu baterako abeslari bila ari baitziren. Hara joan nintzen, eta bi abesti jo nituen. Bukatutakoan, morroi bat hurbildu zitzaidan: «Ongi egon zara, baina... hitz horiek leundu beharko ditugu». Ni harri eta zur gelditu nintzen. Leundu? Nola leundu?! Eta esan zidan kantu horiek ezin zituztela diskoteketan jarri. Hortaz, Madrilera eraman nahi ninduten, nire kantuak moldatu eta nire estiloa fintzeko. Nik erantzun nien sentitzen nuela, baina hori zela nire musika, eta ez zegoela aldatzerik. Morroiak, orduan, beste eskaintza bat egin zidan: hitzak kenduta, abestietako baten melodia erosi nahi izan zidan, beste artista batzuek kanta zezaten. Nik ezetz esan nion, noski; nire kantuak ez zeudela salgai. Baina badakizue nor zen gizon hori? Juan Carlos Calderon, Mocedades, Nino Bravo eta halakoen ekoizle eta konpositorea.

Zentsuraz gainera, arazorik izan al duzue inoiz zuen kantuen edukiarengatik?

F.V.: Bai, askotan. Txiki, Otaegi eta FRAP erakundeko hiru kide fusilatu zituztenean, adibidez, Iribas herrian ari nintzen jotzen. Oskorriren ondotik jotzea egokitu zitzaidan egun hartan, eta, kantuan hasi aurretik, hilketa hura salatu nuen jendaurrean. «Non ikasi duzu hori?», oihukatu zidan batek, oldarkor. Kaleko jantzita zihoan polizia bat zen, eta herriko bizilagun batek loreontzi bat bota zion. Nik abesten segitu nuen, eta, kontzertua bukatzean, antolatzaileetako bat etorri zitzaidan, Guardia Zibila bidean zela eta ihes egin behar genuela esanez. Oinez, mendiko bidexka batean barna, Lekunberrira heldu ginen; han auto bat hartu, eta Iruñeraino eraman ninduten. Hiru egun eman nituen amaren etxean ezkutatuta, lanera joan gabe, Guardia Zibila segika nuelakoan. Eta hala zen. Etxetik atera nintzen unean, atxilo hartu ninduten. Ez ninduten kartzelan sartu, baina jipoiaz eta isunaz ez nintzen libratu.

Aldaketa

Urteak eman dituzue aldaketa aldarrikatzen. Pozik al zarete Nafarroako egungo egoera politikoarekin?

F.V.: Ni bai, behintzat. Aldaketa agerikoa da. Eskuindarren aurpegia ikusi besterik ez duzu horretaz jabetzeko. Gehiago egin zitekeen? Bada, bai. Aldaketaren erritmoaz luze eta zabal eztabaida dezakegu. Segur aski, denbora gehiago beharko da instituzioak errotik aldatzeko, baina ni kontent nago lortutakoarekin. Erabaki batzuekin zein besteekin ados egon ala ez, ardura postuetan dagoen jendea zintzoa dela iruditzen zait.

J.I.: Nik 18 urte daramatzat herri mugimenduan militatzen, etauste dut aldaketa politikoa gu guztion lorpena dela. Auzoenea, Auzotegi, gaztetxea, auzo elkarteak... Eraldaketa politikorako gune txiki baina erabakigarriak izan dira Iruñean. Esparru horietan gorpuztu ziren bestelako sentsibilitate politikoak, eta horri gehitu behar zaio ezker abertzalearen garapen estrategikoa eta eboluzio ukaezina. Osagai horien guztien nahasketatik atera zen aldaketa instituzioetara eramateko behar zen indarra. Beraz, hein handi batean, laukoa gobernuan dago eragile sozialek urteetan eginiko lanari esker. Guk jarri ditugu hor. Gure ordezkariak dira. Eta, horrexegatik, amorrua ematen didate, ekarpenik egin gabe, kritika hutsera mugatzen diren horiek. Instituzioak aldatu badira, bada garaia gure metodologiak eta estrategiak ere aldatzeko. Zertarako bultzatu ditugu honaino? Orain bizkarra emateko?