Nola bizi izan dituzue azken hilabeteetako mugimenduak?
BEATRICE MOLLE: Aietetik gaur arte ez da kasik ezer gertatu urgentziazko aldarrikapenei dagokienez: hurbiltzea, baldintzapekoak, larriki eri direnak askatzea... Luhusoko operazioarenondotik, puzzle bat osatu zen: arduradun politikoen mobilizazio masiboa gertatu zen, eta Eusko Jaurlaritzaren inplikazioa; Parisek egiten utzi zuen, edo, gutxienez, neutral gelditu zen. Noski, horrek denak esperantza bat sortzen du. Zer nahi dute orain espainolek, ETAren desegitea...
G.E.: Bai zera! Orain desegitea nahi dute, eta gero zer, belauniko jar gaitezen?
B.M.: Nik espero dut EAJk espetxeen eskumenaren transferentzia negoziatu izana, gauzak aitzinatzeko aukera emanen duelako. Badakit militanteek ez dutela hitz hori maite, baina ikuspegi humanitariotik hartu behar da. Ni hemen engaiatu banaiz, banekien armagabetzearen aldeko ekintza indartsu bat zela; etxe hau 1963an Enbata mugimendua sortu zutenetako batena da, eta Ximunek [Haran] beti erraten zuen: «Gu burges txikien banda bat ginen». Baina beti sentitu da beste modu batera segitzen zuen jendearen arduradun. EAJn sartuta ere.
G.E.: Anitz lagundu zituen.
B.M.: Arduradun sentitzen zelako. Ez zegoen ETArekin ados 90eko hamarkadan-eta, baina bere ardura zela erraten zuen. Eta nik ere, Txetx niregana etorri zenean eta esplikatu zidanean, arduraz, egitea erabaki nuen. Denek zentzu berean bultzatu behar dugu. Nehor ez da gehiegizkoa kontu honetan!
G.E.: Nik aferari askoz ere lehenagotik begiratzen diot. Borroka armatua abiatu zutenek, erabili dutenek eta utzi dutenek ez dute sekula pentsatu armada txiki batek bi estaturen kontra irabaz zezakeenik. Hori erratea garrantzitsua da. Armagabetzea orain gertatu da, baina borroka armatua ez zen erabilia militarki irabazteko, baizik eta estatuei presio egiteko, hitz egitera bortxatzeko. Erakusteko hemen badela populu bat , planetatik desagertu nahi ez duena. Izan dira lehenago ere elkarrizketa entseguak. Gatazka ez dugu euskaldunek sortu: inposatu digute. Eta euskaldunen hautua izan da erresistitzea, ez desagertzea. Borroka armatua bukatu da. Pasatutakoak ekarri gaitu fase honetara; beharbada, berari esker! Niretzat egin beharreko guziaren hasiera da.
Badirudi posible dela Frantziako Gobernuarekin elkarrizketak izatea. Esperantzarik baduzue?
G.E.: Nik uste dut esperantza gugan dagoela. Gure hautetsiak bultzatzen baditugu, eta gobernua bultzatzen badute, uste dut giltza hor dagoela. Hautetsiak ez dira berez mugitzen; mugitzen dira herritarrek mugiarazten badituzte. Uste dut ateak irekiak direla, baina gero ate horietatik sartu behar da.
B.M.: Negoziazioaren artea da, posiblearen artea. Macronekin, zain gaude. Parisera joan zen ordezkaritzarena, adibidez, basoa erdi betea ala erdi hutsa ikus daiteke. Nork errezibitu du: bigarren mailako arduradunek: funtzionarioak, zuzendariordeak... Baina lehen aldia zen ofizialki onartua zena; ez ziren gordekako bilkurak. Noski, urte baten buruan ezer mugitu ez bada, bilana ez da ona. Baina segitu beharko da, denentzat. ETAren biktimak ditut gogoan; mendekuan egotea, gorrotoan... nekagarria da.
G.E.: Nik beste biktima batzuk ere baditut gogoan. Baina egia da gorrotoan eta mendekuan egotea pertsonaren suntsitzaile dela.
B.M.: Alde batean edo bestean, hori guzia garbitu behar da. Gero eta adostasun zabalagoa egonen da gizartean, eta gauzak aitzinatuko dira. Helburuekin bat ez eginik ere, gobernu batean zarenean, pragmatikoa zara. Erakunde batek borroka armatua uztea erabakitzen badu, badakizu sei urteren buruan ez direla berriz hasiko. Disidentzia bat bada, normala da. Momentu batean, aski da.
B.M.: Nik ez dut eroritakoen gainean hitz txarrik erran nahi, baina uste dut 90eko hamarkadan gelditzea izanen zela idealena.
G.E.: Idealena izanen zen hastera behartuak ez izatea.
B.M.: Egia da, baina ezker abertzaleak berak ondorioztatu du borroka armatua kaltegarria zela. Momentu batean, borroka armatuak negatiboa besterik ez zuela ekartzen ondorioztatu zuen.
G.E.: Noski. Hori da egina izan den analisia. Ez dakit negatiboa zen, baina ekartzen zuena baino gehiago kosta zen. Borroka armatuak ez du konpondu arazoa, baina arazo bat zegoela erakusteko balio izan du. Ez dut uste Ipar Euskal Herria gaur egun den kontzientzia mailan egonen zenik jende horrekin guziarekin harremanik izan ez bagenu. Ni lehen: 20 urteak arte biziki katolikoa nintzen; orain, Elizarengandik dibortziatu naiz.
B.M.: Enbata sortu zenean, 1963an, biziki argi markatu zuten helburua 3+4=1 leloarekin. Ondoren, 70eko hamarkadan, errefuxiatuak iritsi ziren, eta haiekin lotura izan zuten. Garai hartan, baten baino gehiagoren gogoeta zen borroka armaturik egon ez balitz sozialki askoz ere zabalagoa litzatekeen mugimendu bat osatzea erdietsiko zutela. Ximunek [Haran] zioen aitzakia bat zela, baina batzuek pentsa lezakete babes handiagoa lortzeko aukera egon zitekeela. Ni pixka bat kritikoa izanen naiz, baina azken hauteskundeetan abertzaleek %12,5 lortu dugu; ez da anitz, ezin gara horrekin gogobete. Iruditzen zait joera bat nagusitzen ari dela, nik abertzale-contento deitzen dudana: beti pozik gaude. Ez, gauza anitz dago oraindik egiteko.
G.E.: Enbata aipatzen duzula, haien kontra bortizkeria handia izan zen. Bilkura antolatu eta Enbatako kide baten autoari eraso egin zioten, errotak zilatuz eta beste. Eta garai hartan ez zegoen borroka armaturik Ipar Euskal Herrian, ez zegoen ezer.
B.M.: Hori egia da. Ximunek berak farmazia ireki nahi izan zuenean trabak besterik ez zuen izan Frantziako Osasun Ministerioaren aldetik. Eta hori, soilik aldarrikapen politikoak egiten zituen talde bateko kide izateagatik.
G.E.: Nik zera ikusten dut, mugimendu arras marjinal batetik mugimendu minoritario batera pasatu garela; kontuan hartu behar den mugimendu minoritario batera. Engaiamendurako nolazpaiteko gaitasuna onartzen digute. Begira laborantza arloan zer gertatu den: ahateak ez dituzte hil. Ortzaizen, apezpikuaren kontrako borroka irabazten ari gara, nahiz eta ez den oraindik bukatua. Herri honen indarra abertzaleak dira, eta hori onartzen ari dira. Besteengandik errespetu bat sentitzen da, eta guregandik, eraikitzen eta marrazten ari den herri bat. Orain, hori guzia lotu behar dugu: bake prozesua, ahateena, Laborantza Ganbera... norabide berean direla ohartzea.
Herritarrak izan dira, azken urteetan, bake prozesuaren bultzatzaile nagusiak .
G.E.: Herritarrek bultzatzen ez badute, ez du nehork tiratzen.
B.M.: Uste dut ez dela nahikoa. Apirilaren 8rako, egia da dozenaka boluntario aritu zirela, gordelekuetan eta beste. Baina momentu batean gobernuaren borondatea ere beharrezkoa da. Konbentzitu behar dira.
G.E.: Baina zer uste duzu, ez dira bakarrik konbentzituko! Guri dagokigu. Zergatik konbentzituak izan dira? Batzuek hurbiletik landu dituztelako. Hori ere lan bat da. Txetx eta Berhoko bakarrik ministerio bateko kabinetean, beren gibelean ez bada abenduaren 20ko manifestazioa, ez bada inplikazio hori...
Zuek ere atxilotuak izan zineten. Noiz eta nola erabakitzen da hartu duzuen arriskua hartzea?
G.E.: Guk eman duguna harri txiki bat besterik ez da. Ikusten dituzunean pertsona batzuk osoki engaiatuak, haiengan ezagutzen duzu zeure burua, haien helburuetan; ez, beharbada, osoki baliabideetan, baina haiek bezala Euskal Herrian amets egiten dut. Atxilotu ninduten lehen aldian, Le Vert epaileak erran zidan: «ETAk bezala pentsatzen duzu». Nik erantzun nion: «Ez da nire kulpa nik bezala pentsatzen badute». Bihar bizirik ikusi nahi dudan Euskal Herri horretan kokatzen dut neure burua. Eta borrokak gauza liluragarriak ekartzen ditu; zure biziari aberastasun bat ekartzen dio, lana-metroa-lo-igandean telebista bizitza horretan ez duzuna, ez diruak, ez eta ospeak ere, ematen ez dutena. Ez dut erraten hori bizitzeko nahitaez arriskuak hartu behar direnik, baina uste dut merezi duela erakustea pozik gaudela engaiamenduan. Ez dago soilik miseria, kartzela eta negarra: besterik ere bada, justuki, engaiamendua dagoelako, eta badakizulako edozein momentutan daukazuna gal dezakezula.
B.M.: Nik uste dut nire kasuan bizi ibilbide bat dela. 16 urte nituen Hendaiako elizan lehen gose greba egin genuenean. Ezagutu dugun guzia; errefuxiatuak; gero desadostasunak. Arduraz, onartu behar duzu. Borroka armatuarekiko kritiko izan zara azken 15-20 urteetan; armagabetzerako laguntza eske heldu zaizkizu, eta zer, ihes eginen duzu? Ba, ez. Heziketak ere badu garrantzia, transmititu dizkizuten balioak; diru arazorik ere ez dut, nire senarrak etxea utzi zidan, pribilegiatu bat naiz. Jasotakoaren errefera eman behar da. Gero, ez dut gezurrik erranen: ni ez naiz batere ausarta; presondegiak beldurtzen ninduen. Baina biziki lasai nengoen. Adinak ere egiten du.
G.E.: Hori guzia prestatzen da. Ez Mateo familiarentzat bezala. Baxoko emaitzak ospatzeko xanpaina irekitzen ari ziren izugarrikeria hori beren etxean sartu zenean, bortizkeria ikaragarri horrekin. Zure haurrak lurrean eskuburdinekin ikustea. Nik prestatzeko denbora izan nuen, ilobei marrazkiak bidaliko zizkidatela errateko, nire ahizpei agindu batzuk emateko; desberdina da: luxu bat da horrela atxilotua izatea.
Horrelako prozesuetan, bada ikusten dena, eta ikusten ez dena... Ikusten ez den horretan egon zarete maiz.
B.M.: Guk betidanik ezagutu dugu isiltasunaren behar hori. Nik iloba bat abisatu nuen, posible zela zerbait gertatzea, ez kezkatzeko. Baina jakinean egon zitezen.?
G.E.: Beti duzu konplizitate zerbait. Nik badakit nire familian bazekitela; ez zekiten noiz zegoen jendea etxean, baina bazekiten egoten zela. Gero, ni, engaiamenduan biziki fite gainditzen nau alde afektiboak. Ezin dut pentsatu; edozertarako gai naiz. Jendea heldu zaizularik etxera, beti baduzu afekzio zerbait haientzat, eta hain gainditua naiz, beldurra galtzen dut.
Zuen engaiamendu indibidualak kolektiboa ekarri du.
G.E.:Gu ere engaiatu gara beste batzuk bide horretan engaiatu direlako. Kolektibo bilakatu da. Eta orain kolektibo horri dagokio bultzatzea, beti urrunago. Nik ez dut sinesten jendeak horrela besterik gabe kontzientzia hartzen duenik. Parisek kontzientzia hartuko du hemengo hautetsiek erraten badiote egin behar duela, eta momentua dela. Eta hautetsiak joanen dira gizarte zibila joaten bada. Eta gizarte zibila joanen da, erdian, mugimendu abertzalean hori bultzatuko duten elektroi batzuk baldin badaude. Gizarte zibila antolatu behar da, baina ez da bakarrik antolatzen. Antolaketa hori pertsona batzuek pentsatua da. EHLGn laborantza pentsatu dute; beste leku batzuetan, ekonomia; beste batzuek politika pentsatu behar dute, eta beste batzuek, ateak nola ireki eta nola lortuko dugun..
B.M.: Eta adostasunak lotu. Biziki tuntuna eta idealista iduri nezake, baina kontuan hartu behar dugu herri honetan errealitate eta kultura ezberdinak daudela.
G.E.: Adostasunarena ulertzen dut, baina, nire ustez, behar da jende talde bat, aitzindaritza bat funtsean, hori pentsatzeko. Etxe honek zaintzako txakur bat behar du ate aitzinean. Niri berdin zait ETA desagertzea, baina zaintza lana eginen duen norbait behar da. Instituzioetan sartzen zarenean, Herriko Etxeetan sartzen zarenean, denekin lanean hasten zarenean, deskafeinatzen zara. Behar da, beharrezkoa da. Baina zure hasierako norabidea galdu gabe, ipar izarra zein den ahantzi gabe. Baina jende anitzekin lanean ari zarenean, usu, izar bat baino gehiago dago. Hautsi-mautsiak beharrezkoak dira, baina nora doazen dakitenen arteko hautsi-mautsiak. EAJk badu bere jarrera maximalista, ez dena denen adostasunean erabakia, berak bere alderdian erabakia baizik. EAJk biziki ongi daki nora joan nahi duen. Adostasunetara iristen da, berak nahi duenarekin, bai eta PPrekin ere, egoki zaionean. Baina horrek ez du erran nahi ez dakienik nora doan eta nora joan nahi duen. Ba, berdin da besteontzat ere.
80ko hamarkadatik honako bilakaera
BERRIAri eskainitako elkarrizketa batean, Ipar Euskal Herriak gatazkarekin izan dituen bizipenak aipatu zituen Txetx Etxeberrik, hemen lortu den adostasun zabala esplikatzeko. 80ko hamarkadara garamatza horrek. Nola oroitzen dituzue garai haiek?
G.E.: Nik ez dut horrela bizi izan. GAL eta bestelakoak izugarrikeria bat bezala bizi izan ditugu. Gainera erortzen zitzaizkigun, eta gu salbatzera entseatzen ginen. Hor hasi ziren errefuxiatuak gordetzen ere. Ekintzan zirenak eta ez zabiltzanak. Hor aldatu zuen Frantziako Gobernuak ikuspegia. Lehenago, errefuxiatuak etxean genituenean, sokorri katolikoa zirudien. Oroitzen naiz Baigorrin apezak aurkitu zituela altzairuak eta Jean Haritxelar auzapezak aurkitu zuela pisua ETAko lehen bi errefuxiatuentzat. Ez zen arriskutsua etxean errefuxiatuak izatea. Espainia demokratikoa zela erabaki zutenean, Frantziako Gobernuaren ikuspegia aldatu zen.
B.M.: Ehiza zen, ehiza. Ikusten duzularik 27 hildako izan direla. Guk ere biziki genuen gure baitan estutasun hori. 27 hildako, hori ikaragarria da, hiru urtean, hain lurralde txikian.
G.E.: Baina hemengo jendea ez da asaldatua izan, e! Espainolak ziren. Alta, gure etxe ondoan zen.
Ez zen Ipar Euskal Herri guzia ukitzen zuen mamu bat?
G.E.: Gu bakarrik hunkitzen gintuen, beste nehor ez. Ipar Euskal Herriko biztanleria ez da ukitua izan, ez afektiboki, ez moralki; ezer ez. Arrosan eta Azkaraten bi hildako izan zirenean, uste duzu omenaldietan bertako herritarrak zeudela? Gu bakarrik.
B.M.: Hendaian desberdina zen. Bazen mobilizazio bat, abertzalea ez zen jendearena; auzapezarena, besteak beste. Bixente Perurena eta Angel Gurmindo Stein erail zituztenean, familiak haien gorpuak herriko etxeko atarian emateko galdetu zuen, herritarrak azken agurra ematera joan zitezen; Raphael Lassallette auzapezak onartu zuen. Gaston Defferre Frantziako Barne ministroaren dei bat jaso zuen —sozialista zen—, eta gorpu horiek handik kendu behar zituela. Erantzun zion bere herriko etxea zela, eta berak nahi zuena egin zezakeela, familiari hitza eman ziola.
Errefuxiatuen aldeko babes zabala osatu zen.
G.E.: Azkaraten, Txato erail zuten lekuan, oroitarri bat ezarri genuen: «Erail duten liliak utzi ditu haziak». Auzoko emazteak uda guziz loreak ezartzen ditu, eta ureztatzen ditu. Handik hogei urtera omenaldi bat egin genuen, eta hori bada. Elizako gure kulturari lotua da, hildakoarentzat leku bat, loreak...
B.M.: Bortizkeria handi bat da. Ni oroitzen naiz garai haietaz; nolazpaiteko paralisia bat zen.
G.E.: Gu jendea hartzen hasi ginen 1979ko sarekadaren ondotik, Txapela eta beste ehunka harrapatu zituztenean. Baigorri talde politikoaren erabaki bat izan zen. Ni, beste batzuekin, etxeak aurkitzearen arduradun nintzen. Baina, garai hartan, humanitarioa zen deus baino gehiago.
B.M.: Nire aita Hendaiako Herriko Etxeko axuanta zen, sozialista, ez batere abertzalea. Harentzat, babestu behar ziren: diktadura batetik ihes egiten zutenak ziren; eta, ondotik ere, erraten zuen demokrazia ez zela aski sendotua. Harentzat, militante baten egiteko normala zen: elkartasuna erakutsi behar zen, engaiatua izan behar zen.
Gaur egunean, garai hartakoaren eraginik ikusten duzue?
B.M.: Ez zait iruditzen. Nik uste dut jokatu dena bereziki beste aldean jokatu dela: borroka armatuaren inguruko gogoetak, ETAren adierazpena... Nik uste dut horrek eragin biziki azkarra izan duela politikari frantsesengan. Hor erabaki dute: «Goazen».
G.E.: Hori arte aitzakia bat zen. Erabiltzen zuten. Nik ere ez dut Txetxen analisia. Nik uste dut GALek eta horrelakoek Frantziako politikariak izorratuko dituztela. Noizbait, beren ardurak onartu beharko dituzte. Ezinezkoa da GAL existitzea Frantziako Gobernuaren konplizitaterik gabe. Ezinezkoa. Eta, geroztik, Jon Anza hamaika hilabetez gorputegi batean. Non ikusi da hori? Arras gakotua da dena.
Emazteen lekua
Gizona borrokan, emaztea etxean: irudi hori izan da maiz Euskal Herrian. Hala bizi izan duzue?
G.E.: Nik uste dut emazteak hartzen duen lekua duela. Kendu nahi badiote, batailatu behar du. Ni, pertsonalki, aski nardatua naiz galdera horrekin, ez baitut gaur egungo feminismo «klasiko» horretan kokatzen neure burua. Badira arrazoi anitz. Lehenik, aita normal bat izan nuen, erran nahi baitu, bere haurrez okupatzen zen aita bat, sukaldean aritzen zena, erratza pasatzen zuena, egurra bildu eta bestelako lan gogorrak egiten zituena; baserri bat zen, eta lana banatua zen. Bigarrenik, ez nuen anaiarik. Ez dut bizi izan amak anaiei lana eman eta neskek baxerak eginen dituztela. Eta, azkenik, aski pertsonalitate azkarra dut; ez zait iruditu mugimendu abertzalean gizonak jazartzen zitzaizkigunik, mugatzen gintuztenik. Nik ez dut bizi izan. Lanean ere, gizonen baldintza berak nituen, lansari bera. Badakit biziki ongi matxismoa badela, emazteak ez direla gizarte postu garrantzitsuetara iristen, lansariak desberdinak direla... Baina, bizi izan ez dudanez, ez dut begirada bera. Eta sinetsia naiz lekua hartu eta defendatu behar dela, eta ez dela itxaron behar gizonek guri lekua uztea; kendu behar diegula, egunerokoan.
B.M.: Biziki interesgarria da Graxik dioena, bereziki aitaren rola aipatzen duenean. Nire ama nik 12 urte nituenean zendu zen. Nire aita, alarguna, sindikalista... Hark hazi gintuen ahizpa eta ni. Nire aitak gauza anitz egiten zuen etxean; nik beti horrela ezagutu dut, eta, nahitaez, eraikitzen zaitu. Hala ere, egia da, garai batean dena ez nuela gustukoa. Errefuxiatuak zetozenean, egun batez neska batekin ziren, biharamunean bestearekin... Baina baziren emazte errefuxiatuak, beren lekua zutenak, lekua hartzen zutenak. Ez dut ikusi pisu partekatu batean emaztea lan guziak egiten gizonak bestan ziren bitartean. Ez zen sumisio harreman bat.
G.E.: Ikusi izan ditugu emazteak haurrez okupatzen zirenak, senarra komando batean zelako eta beste. Baina gaur egun den bezala. Militanteak diren gizon edo emazte guzien kasuan, etxean haurrak badira, besteak du segurtatzen.
Emazteen parte hartzea isilpekoa izan da?
G.E.: Bai, baina gehienetan bien arteko erabakia da bat engaiatua denean haurrak izatea. Besteak bere engaiamendua betetzen du, haurrak eta etxea zaintzea. Herri berarentzat. Zuk lan horri balioa ematen badiozu, zure engaiamendua hortik ere pasatzen da, familia bat sortzen duzulako, bere haurren beharra duen herri batentzat. Egia da: gaur egun, oraindik emazteek segurtatzen dute militanteen eguneroko bizia, baina berak ere zinezko militanteak dira.
B.M.: Hala ere, gaur egun ardura postuetan emazte gutxi dira oraindik. Batzuk, nahi ez dutelako, baina beste batzuk, zokoan kizkurturik daudelako. Baldintza guziak ez dira beteak obratu dezaten, bilkuretara joan daitezen, egunerokoak gaina hartzen duelako. Lan ikaragarria dago egiteko oraindik. Nik uste dut lehengo garaietan ere, gure munduan, emazteek beren lekua bazutela..
Matxista (izan) da mugimendu abertzalea?
G.E.: Nik ez dut horrela bizi izan; seguruenik, inguruan genituen gizonak normalak zirelako.
B.M.: Zintzoki, nik ere ez dut bizi izan. Ez litzateke zuzena hala erratea.
G.E.: Gainera, badira lan batzuk sumisio gisa ikusiak direnak. Platerak garbitzea sumisioa da, baina sukaldera egurra ekartzea ez. Ni oroitzen naiz etxean hartu genituen lehen errefuxiatuez; denean parte hartzen zuten: platerak garbitzen zituzten, erratza pasatzen zuten, sukaldean aritzen ziren... Nik uste dut aitzinatuak zirela, etxeetan ziren laborari semeei konparaturik, adibidez. Gero, ez du kentzen emazteak erakundera berantago iritsi direnik.
Eta orain zer? Bakoitzaren egoera
G.E.: Nik badut kezka bat. Baraualdiarena-eta bikaina izan da, baina gazteengan, bereziki barnealdean, txispa falta bat sentitzen dut. Eta pentsatzea bake prozesua bukatua dela armak itzuli ditugulako. Hori biziki arriskutsua da. Arazoa osoa da: ez dugu herririk. Eta herririk ez badugu, ezingo dugu iraun denboran. Konbentzitua naiz. Beraz, borrokatu beharko da. Baina nik marrazten ari den herri bat ikusten dut. Badugu oinarri bat erakusten duena zer herri mota nahi dugun, eta uste dut jendeari gustagarri izanen zaiola guk nahi dugun herri hori. Librea izanen da, sozialki hobea, ekologikoki zaindua, kultura desberdin batekin... Uste dut biharko belaunaldiek pixka bat batailatzen badute zerbait sortzeko aukera izanen dutela.
B.M.: Nik uste dut txipa aldatu behar dela. Gure garaian, frankismo garaian, engaiatzeak adrenalina zerbait ematen zuen; orain, motelagoa da. Militatzeko modu berriak asmatu behar dira. Horregatik, uste dut mugimendua erakargarri bilakatu behar dela, bere zailtasun guziekin. Segur da: kostaldean gazte batek instalatu nahi badu, ez baditu gurasoak gibelean, zaila da. Nik esperantza handiak ditut Euskal Elkargoan, hori dena erregulatzeko indarrak eginen dituelakoan; ezin duzu herri bat eraiki gazte guziek alde egin behar badute. Hala ere, uste dut hobetzea badela: begira sare elebidunaren gorakada, Seaska aipatu gabe. Orokorrean, Seaskan haurrak sartzen dituztenak nahiko kontzientziatuak dira. Eta ez badira, hobe funtsean. Erran nahi baitu normalizatzen ari dela. Badira batzuk beren haurrek euskara ikastea nahi dutenak eta besterik ez. Hein batean, Seaskan ere zure haurra jar dezakezu beste guziaz axolarik izan gabe. Ez zait gaizki iruditzen, nahiz eta ez litzatekeen gehiegi zabaldu behar.
G.E.: Hara. Nire ahizpa ikastoletan ari da, eta nazkatua da motibaziorik ez dutenekin, gibelera tiratzen dutelako. Lehen aipatzen genuen adostasunarena da. Behar da norbait norabidea erakusten duena, izar polarra galtzen ez duena.
B.M.: Hala ere, irudipena dut euskalduntzea normalizatzen ari dela; orain, gure berezitasuna atxikitzea da erronka. Hurrengo hamar urteetan hori izanen da, zer nahi dugun jakin eta norabide bat atxikitzea. Baina irudipena dut gaur egun hautetsi guziak behartuak direla euskal izaera kultural eta soziologikoa kontuan hartzera.
G.E.: Behartu ditugu horretara iristen. Gaur egun ez dago eztabaida bakarra ere euskal gaiak aipatzen ez direna. Duela hogei urte ezinezkoa zen hori, ez ginen existitzen, ez ginen ezer.
Lehen erraten nuen gazteei txispa falta zaiela, baina ulertu behar da: ez dira behartuak izan. Gure garaian, dena negoziatu behar genuen: festa ateratzeko, dena. Hogei libera lortzeko, gauza bera zen. Dena tiratu, negoziatu. Orain, ez dute horren beharrik. Edonoiz edonora joaten uzten diete, eta, sartzen direnean, ez du garrantzirik, osorik sartzen diren artean. Nahiz eta goizeko zortziak izan. Gu dena aldarrikatzera behartuak izan gara. Dena. Trikota, ateratzeak, baimenak... Beste garai bat zen.
Epaiketaren zain zaudete biak...
B.M.: Nik ez dut berririk. Epailea behin bakarrik ikusi dut, eta ez zidan galdera bakar bat ere egin; besteei ere ez, funtsean. Kontrol judizialpean naiz, baina ez dut berri gehiago. Badakit halako istorioak biziki luzeak izaten direla. Espero dut bai Graxirentzat eta bai niretzat justizia eztia izanen dela. Armagabetze prozesu batean parte hartu dugu; ez zait iruditzen desohore bat denik. Kontziente naiz ekintza ilegala zela, baina ez zen ilegitimoa. Iritsiko dena iritsiko da; Damoklesen ezpata bat dugu buru gainean, baina ez dit lorik kentzen.
G.E.: Nik egunero pentsatzen dut, eta batzuetan egunean behin baino gehiagotan, nire etxean aurkitu zituzten biengan. Han utzi nituen, eta sekulako mina ematen du. Gure epaiketa, teorikoki, hemendik lau urtera izan behar litzateke, bi presondegian direlako. Uste dut epaiketa irrigarri bat izanen dela, zentzurik gabea. Armagabetze bat lagundu eta horretarako zigortua izatea... Haiek erabakiko dute; niri bost axola dit. Gure epaileak gure herriko jendeak dira. Frantziak nahi duena erabakiko du, eta nik ordaindu behar dena ordainduko dut, sufrimendurik gabe, irrigarriena haien jarrera izanen delako.
