Hildakoak

Aurkibidea

• Alfabetikoki
• Kronologikoki

Joxean Lasa eta Joxi Zabala

1983

Ramon Oñederra Bergara

Mikel Goikoetxea Elorriaga

Bixente Perurena Telletxea

1984

Jean Pierre Leiba

Xabier Perez de Arenaza Sogorb

Angel Gurmindo Lizarraga

Eugenio Gutierrez Salazar

Rafael Goikoetxea Errazkin

Tomas Perez Revillas

Christian Olaskoaga

Santi Brouard Perez

Benoit Pecastaing

1985

Xabier Galdeano

Emile Weiss eta Claude Doerr

Santos Blanco Gonzalez 'Aitite'

Juan Mari Otegi Elizegi

Iñaki Asteasuinzarra

Xabin Etxaide Ibarguren

Joxe Maria Etxaniz Maiztegi

Agustin Irazustabarrena Urruzola

Robert Caplanne

Christophe Matxikote eta Catherine Brion

1986

Juan Carlos Garcia Goena

1987

1. Inaxio
   Asteasuinzarra
   Pagola 'Beltza'
   1985eko irailaren 25ean
   

   

2. Inaxio Asteasuinzarra Pagola 'Beltza'

   Mikel Rodriguez

   Hernanin jaio zen, 1950eko uztailaren 30ean. Bi anaiatan zaharrena zen. 6 urte bertzerik ez zuela, aita galdu zuten. «Halaxe hazi ginen gu: amarekin, amonarekin eta izebarekin», kontatu du Antonino Asteasuinzarrak, Inaxioren anaia gazteak. Baserri giroan hezi ziren biak, giro euskaldunean. Garai hartako Hernanin, ordea, Euskal Herriko herri handi gehienetan bezalaxe, gaztelania zen nagusi. «Euskara etxean egiten zen, kalean ez», azaldu du Antoninok. «Gu etxera joaten ginenean, eta aitonari gaztelaniaz hasi, ez zigun kasurik egiten». Hizkuntzaren egoera horrek, hain zuzen, Inaxio Asteasuinzarraren kontzientzia piztu zuen gaztetatik. «Anaiak gaztetan asko irakurri zuen euskararen inguruan, eta jakintza maila altua hartu zuen». Euskalkiak eta hizkerak Asteasuinzarraren kezka iturri bihurtu ziren. «Gure amak eta amonak asko zekiten euskararen inguruan; horregatik, Inaxiok askotan galdetzen zizkien ez zekizkien hitzak eta halakoak». Antoninok nabarmendu du anaiak «bere buruarentzat»

   
   

   ikasi zuela hainbertze euskarari buruz, «ez besteei esateko». Euskararen zanpaketa arrazoi garrantzitsua izan zen Asteasuinzarrarentzat ETAn militatzeko pausoa emateko.

   
   

   

   Lanbide Heziketako ikasketak egin ondoren, tailer batean lanean hasi zen, eta han zegoela etorri zitzaion soldaduskarako deia. Irunen egitea egokitu zitzaion. Han atzeman zuen Espainiako Poliziak, Hernanin sarekada bat gertatu baitzen. Loiolako kuarteleko presondegian sartu zuten. Hala ere, ETAko kide batzuek atera zituzten handik Asteasuinzarra eta harekin batera preso hartutakoak. Pareta handi batetik beheiti salto egin beharra zuten ihes egiteko, eta Asteasuinzarrak zauri itsusi bat egin zuen, hanka okertuta. «Inoiz ez zen ongi jarri hartatik», dio Pili Bereziartuak, Antoninoren emazte eta Inaxioren koinatak. Loiolatik, Lapurdira ailegatzea lortu zuten iheslariek. Asteasuinzarrak 21 urte zituen. Errefuxiatu bihurtu zen.

   
   

   Baionan jarri zen bizitzen, Pannecau karrikan. Ongi egokitu zen hango bizitzara. «Goizean lanera joaten zen, eta gero poteorako edo edozer gauzatarako elkartzen ziren. Hemen bezala», azaldu du Antoninok. Bertze errefuxiatuez gain, ipar euskal herritarrekin ere harremana egin zuen Asteasuinzarrak. «Laneko jendearekin, kalean ezagututakoekin eta Hegoaldetik gerratik ihesi joandakoen seme-alabekin». Betiere, «giro euskaldunean» ibili zen Asteasuinzarra. Anaiak kontatu duenez, Hegoaldeko anitzi baino errazagoa egiten zitzaion euskalki aldaketetara moldatzea, gaztetatik euskararen inguruan bereganatu zuen jakintzagatik. Frantsesez ere ikasi zuen. «Ongi egiten zuen, baina horrek frantsesez aritzeko beste erremediorik ez zuelako izan behar zuen». Errefuxiatuta eta etxera ezin bueltatu, baina, iheslari anitzek bezala, hurbilekoen bisitak izaten zituen Asteasuinzarrak. Senideek eta lagunek, ordea, Poliziaren kontrolak eta jazarpena pairatu behar izaten zituzten sarri. Lapurditik Gipuzkoara pasatzean behin baino gehiagotan autoak jarraika izan zituztela oroitu du Bereziartuak. «Agian, hasieran ez ginen konturatzen, baina gero bai. Autoak oso kontrolatuta edukitzen zituzten». Hernani inguruan ere Poliziaren eta guardia zibilen presentzia itogarria zen garai hartan.

   
   

   

   Urte anitz egin zituen Asteasuinzarrak errefuxiatuta. Francisco Franco diktadorearen heriotza, trantsizioa, PSOEk agintea hartzea... Lapurdin bizi izan zituen aldaketa haiek. Euskal Herriko gatazkak, ordea, bere horretan iraun zuen. «Etxera itzultzeko ametsa bazuen, bai, baina gauzak zeuden bezala, hark bazekien ez zuela itzultzerik. Hori argi zeukan», azaldu du Antoninok. GAL baino lehenago ere gerra zikina agertu zen, frankismo bukaeran, eta trantsizio urteetan jarraipena izan zuen. «Han beti izaten zuten kezka hori», dio anaiak. Baina GALekin egoera aldatu zen, okerrera. «Jada ez zuten lehenago bezala poteatzen, eta halako gauzak. Gutxiago ateratzen ziren», kontatu du Bereziartuak. Tentsio horren adierazle, pasadizo batez oroitu da. «Elkar zirikatzen aritzeko ohitura genuen, baina oroitzen naiz behin bakarrik ez zidala erantzun. Etxeko sarrera oso itsusia zuen, iluna. Nik beti esaten nion 'Inaxio Mari, hemen kontu eman ezak, norbait azalduko zaik gordeta'. Egun batean, ataritik atera zen, eta esan nion 'Inaxio Mari, jarri hadi ongi'. Eta, berehala, atariari bizkarrez jarri zen, kalearen bi aldeak kontrolatzeko». Antoninok oroitarazi du segurtasuna gehiago zaintzearen arrazoi bakarra ez zela GAL, Frantziako Polizia ere errefuxiatuei jazartzen hasi baitzen garai hartan.

   
   

   Beldur haiek 1985eko irailaren 25ean gorpuztu ziren, Monbar hoteleko ostatuan. GALek ordaindutako bi mertzenariok arma automatikoekin tirokatu zituzten han zeudenak. Asteasuinzarrari bihotzean eman zion bala batek. «Esan zigutenean ez genuen sinesten. Esan ziguten futbola ikustera joana zirela, eta Inaxio futbola ikusten, ez zen posible», kontatu du anaiak. Gero jakin zuten Asteasuinzarraren kideetako bati Frantzian bizi ahal izateko paperak eman zizkiotela eta hori ospatzeko atera zirela.

   
   

   

   Hilketaren hurrengo egunak ongi gogoan dauzka Bereziartuak. «Oso gogorra izan zen». Asteazkena zen atentatua egin zutenean. Gorpua ezin izan zuten larunbatera arte etxeratu. Gipuzkoan sartu orduko, Guardia Zibila zuten esperoan. Hernani, berriz, «hartuta» zeukaten. «Izugarrizko tentsioa zegoen», oroitu du koinatak. Bereziki mingarriak egin zitzaizkion guardia zibilen isekak. «Esaten zuten: 'Zenbat jende elizan! Ezkontzaren bat dago, ala?'». Baina egoera gogor hartan Inaxioren ama Maritxu Pagolak izan zuen kemena nabarmendu du Bereziartuak. «'Bakea nahi baduzu, zure gizonak kontrolatu', esan zion guardia zibilen kapitainari». Antoninok ere ongi gogoan du amaren adorea. «Elizatik aterata, kapitainarengana joan zen berriz, eta esan zion: 'Nire semearen gorpua kanposantura eraman behar dut; beraz, errespeta ezazu'. Amaginarrebaren erreakzioak oraindik txunditu egiten du Bereziartua. «Semeari lur eman eta hurrengo egunean, goizean goiz, Arrasatera joan nahi zuela esan zigun, Pakito Arriaranen omenaldira». Arriaran ETAko kidea 1984an hil zuten, El Salvadorren, fronte iraultzailearen alde borrokan ari zela. Ekitaldian, Monbarren hildako baten senideak zeudela ohartzean, oholtzara igotzeko eskatu zieten, eta hantxe atera zioten argazkia Pagolari, ezker ukabila altxatuta. Irudi hura euskal gatazkaren ikonoetako bat bihurtu zen. Kortatu taldeak A Frontline Compilation diskoaren azalean erabili zuen 1988an. Hurrengo urtean, HBk hauteskundeetarako kanpainarako hautatutako irudia izan zen, eta 2007an EAE-ANVk berreskuratu zuen foru eta udal hauteskundeetarako.

   
   

   

   Monbarko hilketen epaiketa 1987an egin zen, Pauen (Frantzia). Pierre Frugoli eta Lucien Mattei mertzenarioak zigortu zituzten. Senideek orduan ere une mingarriak bizi behar izan zituzten. Matteik ez zuen onartu hilketan parte hartu zuenik ere, nahiz eta Asteasuinzarraren odol arrastoak galtzetan agertu zitzaizkion. Bereziartuak minduta oroitzen du mertzenario hark epaiketan eduki zuen jarrera. «Senideon ondotik pasatu zenean, halako begirada bat bota zigun, halako keinu bat!». Ez Frantziak, ez Espainiak ez zuten inoiz zehaztu Frugolik eta Matteik zein harreman izan zuten Espainiako Estatuarekin. Baltasar Garzon epaileak 2001ean itxi zuen ikerketa.

   
   

3. Santos
   Blanco
   'Aittitte'
   1985eko ekainaren 27an
   

   

4. Santos Blanco Gonzalez 'Aitite'

   Ainara Arratibel

   Santos Blanco 1933ko azaroaren 1ean jaio zen Donostiako Intxaurrondo auzoan. Gaztetatik oso konprometitua egon zen herrigintzarekin eta langile borrokarekin. Auzoko gazteak ere horretara bultzatu zituen adinean aurrera joan ahala. "Beti esaten zigun gu ginela auzoaren etorkizuna, eta herrigintzan aritzera animatzen gintuen", gogorarazi du Xabier Belokik. Hura baino gazteagoa zen Beloki, eta berak eta bere lagunek "miretsi" egiten zutela dio. "Plazera zen harekin hitz egitea. Auzoko gazteentzat beti izan zen eredu bat, eta hark ere gustuko zuen gazteekin egotea".

   
   

   Txikia eta mehea zen. Altzairugintzan aritzen zen lanean. Kirola egitea zuen gustuko. Korrika, bizikletan, palan eta eskalatzen aritzen zen. Asko zaintzen zuen bere burua. Donostiako maratoia korritu zuen. Natura ere asko atsegin zuen. Jaizkibelera joan, eta osteratxo luzeak egiten zituen. Kostaldera maiz joaten zen, leku ezkuturen bat topatu eta ordu luzez eguzkia hartzera. "Nahiko gizon isila zen, eta gustuko zuen bakardadea. Hitzetakoa baino gehiago, ekintzetako gizona zen Santos, zuzena".

   
   

   "Herrigintzarekiko konpromisoak" eraman zuen ETAn sartzera, eta 1979ko uztailean, 46 urterekin, Intxaurrondo utzi eta Ipar Euskal Herrian errefuxiatu zen. Haren anai bat ere errefuxiatu zen. Ez ziren garai errazak errefuxiatuentzat, urte hartan talde parapolizialek bi errefuxiatu hil baitzituzten: Jon LopategiPuntu eta Justo Elizaran Periko.

   
   

   

   Santos, 46 urterekin, errefuxiatuen artean zaharrenetakoa zen. Horregatik jarri zioten Aitite ezizena. Honela du gogoan Benito Leirok, harekin batera errefuxiatua egon zen lagunak. "Hasiera batean oso pertsona serioa zen, baina konfiantza hartu ahala, benetako laguna bihurtzen zen. Beti zegoen laguntzeko prest, eta errefuxiatuen artean oso maitatua zen. Adinagatik askorentzat aita moduko bat zen". Intxaurrondoko jendea ere ez zuen sekula ahaztu. "Familiarekin harreman handia zuen, eta auzoko jendearekin ere hitz egiten zuen ahal zuenean. Beti galdetzen zuen hango gorabeherez".

   
   

   Frantziako Gobernuak Ipar Euskal Herrian bizitzeko baimena ukatzen zien behin eta berriz errefuxiatuei. Hori dela eta, Iparraldean urtebete egin eta gero, Venezuelara alde egin zuen beste hainbat errefuxiaturekin. Ondo hartu zituzten, baina Blancok beti izan zuen buruan Euskal Herrira itzultzea. 1981ean, baimena lortzeko itxaropenarekin, bueltatzea erabaki zuen.

   
   

   

   Iparraldean pozik bizi zen. Oso bizimodu lasaia zeraman. Maiz joaten zen Baionatik Hendaiara. Han, arrebak egiten zion bisita. Horietako batean gertatu zitzaiona du gogoan Leirok. "Arrebak txorizoz eta urdaiazpikoz betetako poltsa bat eman zion. Bueltan, kontrako noranzkoan hartu zuen trena. Konturatu zenerako trena Irunen zegoen, eta nahiz eta martxan zegoela jaisten saiatu, ez zuen lortu". Iristean, Poliziak pasaportea eskatu zion. "Santos ez zen urduri jartzen zen horietako bat. Hori dela eta, diru zorroan zeraman beste agiri bat erakutsi zien. Poliziei ez zitzaien ezta burutik pasatu ere egin gizon hura errefuxiatua izan zitekeenik, eta besterik gabe utzi zioten joaten. Susto ederra hartuta itzuli zen". Joan-etorri horien artean, euskara ikasteko tartea hartu zuen. "Barnetegi moduko baserri batean egin zuen, beste errefuxiatu batzuekin batera. Ilusioz egiten zuen. Oso saiatua zen. Asko maite zituen euskara eta euskal kultura, eta beti izan zuen lehenago ez ikasi izanaren pena".

   
   

   Azkenean, Iparraldean bizitzeko eta lan egiteko baimena lortu zituen. Iluntze aldera, ohitura zuen Baionan paseotxo bat emateko. Gau horietako batean, 1985eko ekainaren 27an, GALek hil zuen, Victor Hugo eta Quai d'Ubourdeiu kaleen artean. Bi tiro jaso zituen, eta, erietxera eraman zuten arren, han hil zen. Lekuko batzuek baieztatu zuten emakumezko ileorde beltza zeramala tiro egin zion pertsonak. "Oso kolpe gogorra izan zen guztiontzat, denek asko estimatzen baikenuen", nabarmendu dute Belokik eta Leirok. Hurrengo egunean, Errefuxiatuen Laguntzarako Komiteak deituta, elkarretaratzea egin zuten Baionan. Ondoren jakin zen Dominique Thomas izan zitekeela hiltzailea: Dama Beltza. Thomas 1991n epaitu zuten, gaizkile talde bateko kide izatea egotzita. Hiru urteko espetxe zigorra jarri zioten. "Ez zen justiziarik egin, eta, alde horretatik, oso penatuta nago", dio Belokik. Antzera mintzatu da Leiro, eta egungo egoera politikoa ikusita Blanco "penatuta" egongo zela uste du. "Beti argi izan zuen bidea independentzia zela".

   
   

5. Santi
   Brouard
   
   1984ko azaroaren 20an
   

   

6.  

   Santi Brouard Perez

   Maite Asensio Lozano

   Maitasuna darie Santi Brouard hil ondorengo egunetako irudiei; amorrua ere bai, eta tristura, eta elkartasuna. Baina, batik bat, maitasuna adierazi zuten 1984ko azaroaren 21eko greba orokorrean Bilbon "dena itxi" zuten langileek eta biharamunean udaletxeko kanpoaldean zain egon ziren milaka herritarrek, gorpua hil kaperatik Lekeitiora eramaterako ordua iritsi zenean. "Harrigarria izan zen. Ordura arte ikusi gabeko mobilizazioa", gogoratu du Edurne Brouard alabak; "Zabalburura arteko bidean, hilkutxa hartu nuen zati batean. Gogoratzen naiz jendea baino ez nuela ikusten. Unerik hunkigarrienetako bat izan zen". Maitasuna adierazi zuten, era berean, ordu gutxitan Lekeitioko hilerrira instalazio elektrikoa helarazi zuten militante eta langileek, hilkutxa ilunpetan ehortz ez zezaten. "Herrian ez zen jende gehiago sartzen. Autoa bide erdian utzi behar izan genuen; udaltzainek aparkatu ziguten". Guztiek nahi izan zuten Santi Brouard pediatraren, HASIko buruaren, politikari sozialistaren, aitaren eta adiskidearen azken agurrean parte hartu. "Oso-oso maitatua zen gure aita".

   
   

   1919an Lekeition (Bizkaia) jaio zen Santiago Brouard Perez, zazpi anai-arrebetako sendi batean. Hain justu, haurtzaroan familian izandako bi zorigaitzek bideratu zuten bizitza osoan lanbide izango zuen esparrurantz: medikuntza. "Txikia zela, bi arreba hil zitzaizkion, biak ume, bata 7 urterekin eta bestea 9rekin. Herriko orduko medikuaren jarrera ere garrantzitsua izan zen, aitak eredu hartu zuelako". Hartara, Medikuntza ikasi zuen Valladoliden (Espainia), eta Pediatriako espezializazioa osatu zuen Bilboko Basurtuko ospitalean. "Oso umezalea zen".

   
   

   

   34 urterekin ezagutu zuen Teresa Aldamiz, Filipinetatik heldu berria zela; hara emigratutako euskal sendi bateko alaba zen, Filosofian eta Kazetaritzan lizentziaduna. Hilabete gutxira ezkondu ziren, baina sei urte egin zituzten umerik ekarri ezinda. "Ama haurdun zegoela jakin zutenean, lehengusu guztiak afaltzera eraman zituzten, ospatzera". Edurne izan zen lehena; ondoren etorri ziren Santi eta Tere.

   
   

   Bilbo eta Lekeitio artean eman zituen 60ko urte haiek, hiriburuan jarri baitzuen kontsulta. Entzutetsuak dira bertako pasadizoak, batik bat baliabiderik ez zutenei ez zielako kobratzen Brouardek. "Gizalegezko jarrera zuen". Medikuak berak aitortua zuen pediatriak eman zion ikuskera berezia: "Uste dut kontsultak gizarte mailan markatu nauela, eta uste dut nire lanbidearen praktikari nahi gabe inprimatu diodala nire bizitzaren eta nire zertzelada politikoaren gainerakoari ematen diodan eduki soziala".

   
   

   Izan ere, Brouardek "guztiz barneratuta" zituen ideia sozialistak. "Aitak beti esaten zuen bera Lekeitioko herriak egin zuela abertzale eta sozialista, hemengo bizitzak, harremanek…". Alabak nabarmendu du humanista handia zela; oso irakurle ona, ikasteari inoiz utzi ez ziona. "Iturri askotatik edan zuen, baina dena irakurrita ere, oso argi zuen gizarte justu bat edukitzeko modu bakarra sozialismoa zela". Militantzian, ordea, kulturaren mundutik sartu zen: ikastolen mugimenduaren sortzaileetako bat izan zen. "Gu geu ibili ginen ikastola klandestinoetan, etxerik etxe egiten ziren haietan", gogoratu du Edurne Brouardek.

   
   

   

   "Gero ETA sortu zen". Borroka armatuaren hasiera politikagintzan sartzeko azken bultzada izan zen pediatrarentzat. ETAko kide zen adiskide baten atxiloketak eman zion: "Aitak esaten zuen: 'Jende bat borrokan bizitza emateko prest baldin badago, guk zerbait eman beharko dugu'. Euskal Herria horrela banatu zen garai hartan: Franco hil arte itxaron nahi zutenak, eta itxaron baino gehiago egin nahi zutenak". Santi Brouardek berak kontatu zuen bere burua eskaini zuela euskal preso eta iheslariei laguntzeko: "Handik gutxira hasi ziren heltzen gazte zaurituak edo gaixoak… Gaixoak, zaurituak baino gehiago, ni ez naizelako zirujaua, baina guztiak zaintzen nituen. Orduan erabat kontziente nintzen eror nintekeela; geroago, arriskuan egon zitekeen jendea etxean hartzen hasi nintzen".

   
   

   Halaxe gertatu zen. 1975ean, bala bat atera zion etakide bati; gertakari haren haritik, Ipar Euskal Herrira ihes egin behar izan zuen. Brouard eta Aldamiz joan ziren, seme-alabak Lekeition utzita. "Gurasoengandik banatzea oso gogorra izan zen, eta hilabete batzuez neba-arrebak ere senideen etxeetan banatuta bizi izan ginen. Muga pasatzea oso zaila zen: nik eta nebak bageneukan pasaportea, baina ahizpa txikiak ez; pasatzen zen, moldatu ginelako, baina oso egoera zailak ziren, tentsio eta beldur handikoak".

   
   

   

   Donibane Lohitzunen bizi zela sortu zuen EHAS, Euskal Herriko Alderdi Sozialista, Iparraldeko eta Hegoaldeko taldeak batuta; hain justu, sozialismoa jorratu zuen lehen alderdi nazionala izan zen. Franco ohean zegoen garai hartan. Edurne Brouardek azpimarratu du "asko kostatu" zitzaiola hiltzea: "Txillardegirekin batera, adibidez, bi aldiz ospatu genuen hil zela, baina bizirik jarraitu zuen". Iparraldera ez zen informazio askorik heltzen, eta han ere Santi Brouarden ogibideak erreferente bihurtu zuen: "Komunitateko mediku bakarra zen. Osasun txostenak eta albisteak ematen zituztenean, mundu guztia joaten zitzaion galdezka, eta aitak esaten zien Francok ez zuela egun bat gehiago iraungo, oso larri zegoelako. Baina irauten zuen, eta jendea aitarekin haserretzen zen".

   
   

   Bitartean, EHASeko ordezkari gisa, KAS Koordinakunde Abertzale Sozialista plataforman ere sartu zen, gerra kontseiluen eta errepresioaren kontra borrokatzeko. "Gure aita sekula ez da izan ETAko militantea, baina urte haietan ETAko kideekin harreman handia zeukan, eguneroko bizitzan zein politikan". KASen bertan ETA biak -militarra eta politiko-militarra- biltzen ziren, beste hainbat eragile politikorekin batera. KASen Alternatiba idazteko eta Europan ezagutzera emateko prozesuetan ere parte hartu zuen.

   
   

   Beste hainbat errefuxiatuk bezala, diktadorea hil ostean bi urte behar izan zituzten Brouardek eta Aldamizek Hegoaldera itzultzeko, 1977ko amnistiarekin batera. Bilbora bueltan, HASI sortu zuen, Herri Alderdi Sozialista Iraultzailea, eta bertako buru gisa sartu zen Herri Batasuna koalizioan. Santi Brouarden hitzetan azalduta: "Nire alderdia HASI da. Eta HASI ez da inola ere klaseartekoa. Baina Herri Batasuna bai. Gu, HASIko militanteak, sozialistak eta iraultzaileak gara, eta uste dugu ona dela Herri Batasuna klaseartekoa izatea. Hortik bere arrakasta. Herritar batasuna da, eta, oraindik behintzat, herri guztia ez da sozialista"

   
   

   

   Hartara, politika publikoan bete-betean sartuta zegoen medikua: HBren ordezkari izan zen Eusko Legebiltzarrean eta Bizkaiko Batzar Nagusietan, baina alderdiak ez zuen erakunde horien jardunean parte hartzen. Bilboko alkateorde ere izan zen, posturik "kuttunena", bere alabaren arabera: "Herritarrekin egoteko aukera eman zion". Konpartsekin harreman handia izan zuen, besteak beste jai batzordeko lehen presidentea izan zelako. Ildo horretan, arkitektoa zen Jaques Brouard arbasoak Bilboko Areatzan landatu zuen ezkiaren pasadizoa ekarri du gogora Edurne Brouardek: "Zuhaitza desagertuta zegoenez, Castañares alkateak berriro erein zuen; keinu hark aita mindu zuen, uste zuelako berari zegokiola beste Brouard baten lanarekin jarraitzea. Konpartsek bazekiten, eta hilketaren bosgarren urteurrenean ezki bat oparitu ziguten".

   
   

   Halere, "buruhauste itzelak" eman zizkion instituzioetako jarduerak, sekula ez zuelako pediatra lana utzi. Hain zuzen, bere kontsultan haur bat artatzen ari zela hil zuten tiroz, 1984ko azaroaren 20an, GALek kontratatutako bi mertzenariok. Garai hartako egoera "oso gogorra" zela azaldu du Edurne Brouardek: "Indarkeria handia zegoen, eta negoziazioaren beharra argia zen alderdi guztientzat, baina estatuaren aldetik interes handia zegoen negoziazio hura gerta ez zedin, gaur arte luzatutako inposizio estrategia mantentzeko. Abagune horretan, aita arriskutsua zen: bere izaeragatik, inguruagatik, eta oso maitatua zelako, bide horretan aurrera egiteko aukera asko zituen".

   
   

   

   
   

   Izan ere, harreman pertsonalen alorrean askotariko lagunak zituen: Lekeitiora uda igarotzera joaten ziren markesak eta kondeak, zein bertako arrantzaleak. Politikan ere, alderdi guztietako kideekin zuen erlazioa. "Gureen artean bakarrik bizi bagara, beti daukagu arrazoia, ez dugulako kontrastatzen. Eta gure aitak mundu guztiarekin zeukan tratua. Kontsultara ere polizien umeak etortzen ziren. Horrek bestelako ezagutza eman zion munduaz. Dohain inportantea da".

   
   

   Gerora, "militante integralaren" kontzeptua zabaldu izan da Santi Brouardekin lotuta. "Oso koherentea zen, eta oso soila; luxurik gabe bizi zen". Koherentzia horren adierazle bihurtu da 1980an pediatrari ateratako argazki bat: kontsultan ageri da, haur txiki bat artatzen, gas lanpara baten argipean. Euskal kostaldean -tartean Lemoizen- eraiki nahi zituzten zentral nuklearren aurkako protestaren ondorio izan zen. "Iberduerori boikot egitea planteatu zuten, argindarraren faktura ez ordainduz. Kanpaina harekin bat egin zuen aitak. Ez zuen pagatu, eta Iberduerok egin zuen enpresa kapitalista batek egiten duena, eta ez gizalegeak agintzen duena: argindarra kendu. Aitak erabaki zuen kontsultarekin jarraitzea eta bere egoera publiko egitea".

   
   

   
   
    

   
   

    

    

7. Robert
   Caplanne
   
   1985eko abenduaren 24an
   

   

8. Robert Caplanne

   Jon Olano

   1986ko urtarrilaren 6an hil zen Robert Caplanne. 38 urte zituen. Argiketaria zen lanbidez. Marinel ohien elkarteko idazkari izatea eta errugbi partidetara joatea zen haren bizitza publiko nagusia. Ez zen errefuxiatua, baina Enrique Errasti zelakoan egin zioten eraso. Caplanneren gurasoek La Croix taberna zuten Miarritzen, eta hara joan ohi ziren errefuxiatu ugari. Caplanne bera ere sarri joan ohi zen tabernara, eta Errastirekin nahastuta hil zuten.

   
   

   1985eko abenduaren 24ko 07:50ean egin zioten tiro, Miarritzeko Royal tabernatik atera berri zela. Gurasoenera edo Royalera joaten zen goizero, bikotekide ohiarengandik banandu zenetik. Alaba bat zuen harekin: Veronique. 14 urte zituen aita hil zutenean.

   
   

   Bi gizonek lau aldiz egin zioten tiro, eta 1986ko urtarrilaren 6an hil zen. Ismael Miquel, Javier Rovira, Jorge Porta, Luis Fariñas, Carlos Pedemonte eta Carlos Laborda atxilotu zituzten egun batzuetara, Bartzelonan, urtarrilaren 17an. Lehen laurei espetxe zigorra ezarri zieten; Miquel zen taldeko buru, eta hura da oraindik ere espetxean dagoen bakarra, 'Parot doktrina' ezarrita.

   
   

9. Xabin
   Etxaide Ibarguren
   'Eskumotza'
   1985eko irailaren 25ean
   

   

10. Xabin Etxaide Ibarguren

    Mikel Lizarralde

    1957ko uztailaren 12an jaio zen Zestoan (Gipuzkoa) Xabin Etxaide Ibarguren, familia abertzale batean. Lau anaia-arrebatan zaharrena, txiki-txikitatik ume oso mugitua eta bizia izan zen, "geldi ez egotekoa, bihurria", Maritxu Ibarguren amak gogoratzen duenez, eta ezaugarri hori gainean eraman zuen bere bizitzako lehenengo urteetan. "Trastea zen, trastekeriak egiten ibiltzen zen beti Xabin", dio amak, eta gaineratu du Marijo arrebak: "Ez zen inoiz geldi egoten. Trebea zen, kirol kontuetan iaioa, eta gainera bazekien jendea bereganatzen". Aita zenaren amak Etxaideri esaten ziona ondo gogoan du Maritxu Ibargurenek: "Ez zara ba zu mundu honetan bizitzekoa!".

    
    

    Bitxoa, trastea, bihurria... ingurukoek jarritako adjetiboek deskribatzen dute Etxaide. Baina amaren kuttuna ere bazen, "maitagarria" baitzen haren hitzetan. Bazekien jendea limurtzen eta haserrealdi gogorrenetan ere, bere eremura eramaten zuen ama. Baita amama ere Jose Ramon anaiak gogoratzen duenez: "Bazekien jendea bereganatzen, bere burua saltzen. Amamarekin beti ondo eramaten zen. Ez zion inoiz ezetzik esango, baina, hori bai, gero nahi zuena egiten zuen!". Arrebekin parrandan atera, eta amak ezarritako ordua baino beranduago etxeratzen zirenean ere ez zen gehiegi kezkatzen. Bi arrebak arduratuta heltzen ziren etxera; Xabin ez. "Hura beti barrez eta lasai", ekarri du gogora Marijok.

    
    

    Ez zen ikasle txarra izan, baina behin baino gehiagotan irakasleak haserrearazten zituen bere bihurrikeria eta irteerekin. Zarautzera bidali zuten, La Salle ikastetxera, baina han ere ez zen oso ondo moldatu. Zigortzen zuten askotan eta maisuak agindutako esaldia ehun edo berrehun aldiz kopiatu behar izaten zuen. Irudimena, baina, lagun zuen. Behin, halako esaldi bat kopiatzeko sistema bat asmatu zuen: boligrafo andana elkarri lotu eta haiekin guztiekin azkarrago bukatzen zuen lana. Marije arrebak ondo gogoan du anaia nolakoa zen: "Azkarra zen, eta ez zuen asko ikasi behar izaten. Gaur egungo hitzak erabilita, beharbada hiperaktiboa izango zen!".

    
    

    

    Zarautzen, ordea, zigorrak pilatzen zitzaizkion, eta marrazten ona zenez, Zumarragara bidali zuten 17-18 urte zituela, Lanbide Heziketara eta hain zuzen ere, delineante ikasketak egitera. Hara joan aurreko udan, ordea, lanean aritu zen Danona enpresan beste hainbat lagunekin batera oporretako ordezkapenak egiten. Gida-baimena ateratzeko dirua ateratzea zuen helburu. Han izandako istripu baten ondorioz, esku bateko hatzak galdu zituen. Zumarragara joatearekin batera, Xabin bihurri eta mugitu hura baretu egin zela gogoratzen du amak; errotik aldatu zen haren iritziz: "Adina izango zen, istripua... baina erabat aldatu zen. Baretu egin zen". Baretu egin zen Etxaide, baina jarraitu zuen izaten lagunen lagun. Etxekoek gogoratzen dute lagun asko eta asko zituela. Mutil ireki eta alaia zen, asko hitz egitekoa. Istripua izan zuenean ere, adiskide asko izan zituen alboan.

    
    

    Zumarragara ikastera joatearekin batera politikara ere hurbildu zen. Ez zen gauza berria beretzat, etxean abertzaletasuna bizi izan baitzuen txikitatik. Baina han, Francoren diktaduraren amaieran eta etortzekoa zen trantsizioaren hastapenetan, politizatu egin zen. Politikari emanak zeuden lagunak egin zituen Zumarragan eta Azpeitian, eta bera ere hasi zen asanbladetara nahiz manifestazioetara joaten. Haren lagunek Danbolin Zestoako aldizkariari 2005ean azaldu ziotenez, "lagunak ETA (pm)-koak ziren, eta erakunde horretan sartu zen, baina 1976an KASen tesien alde egin zuen eta ETA militarreko kide egin zen". Nolanahi ere, ezkerreko abertzaletasuna hamaika taldetan banatuta zegoenean ere, ikuspegi ezberdineko lagunak zituen Etxaidek, bere anaia Jose Ramonek dioenez: "Hasieran Xabin EIAkoa zen. Hemen inguruan EIAko jendea zegoen, LAIA (bai) eta LAIA (ez)-koa, Azpeitian Autonomoak... Xabin autonomoekin, adibidez, oso ondo konpontzen zen; bere lagun handienetakoa autonomoa zen".

    
    

    Etxean ere ikusten zuten seme zaharrenak ideia politiko garbiak zituela. Aita EAJkoa zen, ideia abertzalekoa, eta Maritxu Ibargurenek gogoratzen duenez, beti esaten zion semeari "aurrera bakarrik ez begiratzeko; alboetara ere begiratu beharra zegoela". Baina bizi zuten politika etxean, abertzaletasuna oso errotuta baitzuten.

    
    

    1979ko urriko egun batean, goizaldean, Guardia Zibila agertu zen etxera eta dena hankaz gora jarri ostean, Etxaide eraman egin zuten. 22 urte zituen orduan. "Guardia zibil piloa etorri ziren, eta oso zakar eta harroputz sartu ziren etxera", ekarri du gogora Marijek. "Oso une gogorra" izan zen Marijok dioenez: "Beste etxe batzuetara ere joan ziren... Eta gero laupabost egun egon zen inkomunikatuta. Ez genuen inolako informaziorik eta egun gogorrak izan ziren". Bederatzi hilabete egin zituen espetxean. Lehendabizikoak Martutenen, "espetxeetako egoera bestelakoa, lasaiagoa, zenean". Familia astean bitan joaten zitzaion, jatekoa eramaten zion eta ez zen arazorik izaten. Preso politiko ugari ere bazuen ondoan; haietako batzuk ezagunak gainera. Hala ere, 1980ko urtarrilaren 20an, San Sebastian egunez, Izaskun Arrazola, Jesus Mari Salegi eta Mikel Matxirena ETA (pm)-ko kideek ihes egin zuten espetxetik eta horrek segurtasun neurrien gogortzea ekarri zuen. Etxaide Soriako kartzelara eraman zuten. Maiatzean aterako zen handik.

    
    

    

    Gerora bere izena berriro ere sumario batean agertu zenean, abokatuarekin Madrilera joan zen, baina ikusita auzi hark itxura txarra zuela, Ipar Euskal Herrira alde egitea erabaki zuen. 1982ko urriaren 28an izan zen. Felipe Gonzalezek eta PSOEk aurrenekoz Espainian hauteskundeak irabazi zituzten egunean. Erbesteko lehenengo garaia gogorra izan zen familiarentzat, Marijoren iritziz: "Zulo bat utzi zuen hemen. Kartzelakoa bizi izan genuen, baina erbestea...". Gainera, hasieran egonkortasun gutxi zuen. Pisu aldaketa etengabeak, etxekide ezberdinak... Gerora, ordea, Baionara aldatu zen eta han bizitza normal samarra egiten hasi zen. Sokoan lanean hasteko aukera ere izan zuen, eta bizimodu lasaia zeraman. Urte batzuk lehenago izandako istripuaren ondorioz Eskumotza ezizena jarri bazioten ere, eskuzabaltasuna erakusten zuen askotan, eta etxetik eramaten zizkiotenak behar handiagoa zutenen artean banatzen zituen: "Bisitan joan eta ikusten nuen jende bat nik egindako jertseekin; han bat, han bestea", dio Maritxuk: "Partitzailea izango zen! Guk emandakoa banatu egiten zuen. Gero egun batean lo egiten zuen koltxoi eder batean eta beste batean lurrean..."

    
    

    Errefuxiatu garaiko lehenengo garaiak lasai samarrak izan baziren, egoera aldatu egin zen GALen agertzearekin. Marijek gogoratzen duenez, Lasa eta Zabala desagerrarazi egin zituztela jakin baino lehenago anaiak adierazi zien zerbait larria gertatu zela errefuxiatuen artean: "Arratsalde pasa bat egin genuen Xabinekin Hendaian, eta ez zigun ezer esan iluntzean elkar agurtu arte. Orduan esan zigun bi egunetan edo jakingo zela zerbait larria". Handik bi egunetara Euskal Herri osoan jakin zen Joxi Zabala eta Joxean Lasa desagertuta zeudela.

    
    

    

    Gero etorri ziren Ramon Oñederra Kattu-ren hilketa eta beste hainbat...1985eko irailaren 25ean, Etxaide beste hiru lagun errefuxiaturekin zegoen Baionako Monbar hoteleko tabernan, Lucien Mattei eta Pierre Frigulie GALek kontratatutako mertzenarioak bertara sartu eta tiroka hasi zitzaizkienean. Inaxio Astiasuinzarra, Joxe Mari Etxaniz eta Agustin Irazustabarrena bertan hil ziren eta Etxaide ospitalera eraman zuten, oso larri. Familiakoek dei baten bidez izan zuten gertatutakoaren berri, eta berehala aita eta Jose Ramon anaia Baionara joan ziren. Baina hara iristeko hilda zegoen. Gorpua jaioterrira eramateko lau egun igaro behar izan ziren, eta itzulera ez zen tentsiorik gabea izan. Guardia zibil asko izan zen herrian, baina atentatuan hildakoen besteen herrietan ez bezala, etxera eraman aurretik, gorpua Zestoako kaleetatik igaroarazi zuten.

    
    

    Zestoako Udalak, Herri Batasunaren mozioa onartuz, senideei elkartasuna adierazi, eta Xabin Etxaide "herriko gudari" izendatu zuen. Gainera, "GAL talde hiltzailearen eta Espainiar Estatuaren aparatu errepresiboaren arteko lotura nabarmena" gaitzetsi zuen.

    
    

11. Jose Maria
    Etxaniz Maiztegi
    'Potros'
    1985eko irailaren 25ean
    

    

12. Joxe Maria Etxaniz Maiztegi 'Potros'

    Igor Susaeta

    Gernikako arbola zortzikoa idatzi zuen herrikide Jose Mari Iparragirre jaio zen kale bereko 30. zenbakian munduratu zen Jose Mari Etxaniz Maiztegi Potros, Urretxun (Gipuzkoa, 1954). Iparragirreren jaiolekua izan zenak badauka plakatxo bat atariko atearen gainean, eta baita Etxanizenak ere, orain hiru urte haren heriotzaren 25. urteurrena bete zenean paretan itsatsitakoa. Umetan, gaztetan, olerkari urretxuarraren estatuarekin topo egiten zuen Etxanizek, parez pare, kalera irteten zen bakoitzean, eta musikariaren izena daraman plazan jolasten zuen. Nork esango zion handik urte batzuetara haren izena jarriko ziotela herriko beste plaza bati. Urretxu eta Zumarraga banatzen ditu egun kokagune horrek.

    
    

    Labeaga kaleko mojen ikastetxean egin zituen aurreneko ikasketak, Urretxun, eta La Salleko anaietan, Hermanotan, Zumarragan alegia, gainerakoak. Orduan hasi ziren lagunak hari Potros deitzen. "Potrohandia" zelako jarri zioten, baina urduria ere bazen, Jabi haren anaiaren esanetan. Joxe Mari Lasa, Naparra, Atxunberri, Astotxo, Inma Albisua, Peio Areizaga eta beste zituen lagun Etxanizek. Euskal kulturaren bueltan mugitu izan zen, eta mugitzen da egun ere, haren lagunartea. Hortaz, bera ere hasi zen atabala jotzen Urretxuko Txistularien Bandan, eta baita Irrintzin dantzatzen ere.

    
    

    16 urte bete artean eskolan edo kalean, jolasean, ematen zuen eguna. Aitari ere laguntzen zion baratzean; batzuetan, gogoz eta, gehienetan, ordea, behartuta. "Aitak aipatzen zigun hari, anaia gazteenari eta niri gu ez ginela espainolak. Orduan hasiko zitzaion barnean zerbait pizten... Gainera, lagunek ere antzeko kontuak aditzen zituzten etxean", zehaztu du Jabik.

    
    

    

    Frankismopean kalean euskaraz ezin zenez egin, eta hizkuntzari eusteko intentzioarekin, bizi mantentzeko asmoarekin, Pagoetan antolatutako gau eskoletara joaten hasi zen. Garai hartan herrian ez zen mugimendu politiko handirik, baina ordurako Patricio Etxeberria (Legazpi) fabrikan ari zen Etxaniz lanean, tornulari, eta Urretxu, Zumarraga eta Legazpiko lantegietara Espainiako hainbat tokitatik etorritako langileak antolatzen hasita zeuden haien eskubideak aldarrikatzeko asmoarekin.

    
    

    Militantea zen Etxaniz, baina baita "ganberro samarra" ere. Errefuxiatu behar izan zuen egunaren bezperan Atotxara joan zen Reala-Real Madril partida ikustera. "Ahotsa urratuta zuela eta, apur bat kaxkartuta bueltatu zen Donostiatik. Zumarragan, Urretxun eta Legazpin jendea atxilotu zuten egun hartan, ETAkoak zirelakoan. Izan ere, sarekada handia prestatu zuen Espainiako Poliziak, eta ez soilik hiru herri horietan". Joan zen astebukaera, heldu zen astelehena, eta Etxanizek etxean bazkaldu zuen, arratsaldeko erreleboan lan egitekoa zelako. Jabi anaiari esan zion paper batzuk erretzeko, eta inoiz ez zen fabrikara heldu. 1975eko irailaren 29a zen.

    
    

    Ezkutatu zen herriko baserriren batean, eta gero Larraitz aldean ere ibili zen, Iparraldera igaro baino lehen. Polizia, bien bitartean, haren etxera joan zen, erregistroa egitera. Horretan ari ziren bitartean, Jabik sukaldeko ekonomikan erre zituen anaiak emandako paperak. Ikurrinak-eta bazituzten etxean, orduan haiek edukitzea legez kanpokoa zen arren. "Gurasoek disgustua hartu zuten, semea militantea zela jakinagatik, baina bi sentipen kontrajarri zituzten. Alde batetik poza, atxilotu ez zutelako; eta bestetik tristura, alde egin behar izan zuelako".

    
    

    Berehala abisatu zuen etxera, eta hasieran Hendaian bizi izan zen beste errefuxiatu mordoxka batekin batera. Hasi zen mugitzen, eta denetariko lanak egin zituen: pintore, igeltsero, telegrafoetako argiketari, mekanikari… Hamaika bizitoki izan zituen, eta, tartean, Baionako ijitoen auzoan ere bizi izan zen. Bazituen adiskideak: Ataungo bikiak, Arrasate ingurukoak (Gipuzkoa), Barrikako jendea (Bizkaia), Etxarri Aranazkoa (Nafarroa)... "Mutil maitagarria zen, eta jendea joaten zitzaion bisitan.". Halere, Jabi anaiak uste du errefuxiatuen lagunak eta familiako kideak "alaiegi" ibiltzen zirela Iparraldeko herrietako kaleetan, bisitatzen ari zirenak erakunde militar bateko kideak zirela kontuan hartuta. "Hark, gainera, lasaitasuna transmititzen zuen. Tira, GAL atentatuak egiten hasi zenean ardura handiagoa azaltzen zuen, eta mesfidatiago jokatu; inoiz ez, ordea, gurasoen aurrean".

    
    

    

    1983an Makeara, Ursuaia eta Baigura mendien artean dagoen Lapurdi ekialdeko herrira, joan zen bizitzera, baserri batera. Garaian garaiko lanak egiten zituen han. Eta herriko apaiz Mixelen lagun min egin zen, nahiz eta Etxaniz ez zen mezatara joaten. Murgildu zen hango bizitzan, eta festetan-eta atabala jotzen zuen, adibidez. Pala txapelketa bat ere antolatu zuen, pilota maite zuelako. Gogoko zuen, aldi berean, Realaz, bertsolaritzaz edo bestez hitz egitea. "GALen presioa, ordea, geroz eta handiagoa zen. Neurriak hartu behar ziren...".

    
    

    Poliziak 1984ko abenduan atxilotu zuen Mendiondo (Lapurdi) herrian. Epaiketan leporatu zioten baimenik gabe armak edukitzea, eta espetxean sartu zuten hilabete batzuetarako. 1985eko maiatzaren 2an aske utzi zuten, baina Paueko (Okzitania) entzutegiak sententziaren kontrako errekurtsoa jarri zuen. Haren arabera, Etxanizek epaitegira joan beharra zuen abenduaren 25ean. Ezin izan zuen sententzia aditu, ordea, Pierri Frigulie eta Lucien Matteik, Marseillako hanpako bi mertzenariok hil zutelako, GALen aginduz, irailaren 29an, Baiona Ttipiko Pannecau kaleko Monbar hotelean.

    
    

    Etxaniz han zegoen; eta baita Iñaki Asteasuinzarra Pagla, Agustin Irazustabarrena Urruzola Legra eta Xabin Etxaide Ibarguren Eskumotza ere, besteak beste, Espainia-Islandia futbol partida kafetegiko telebistan ikusten. Atetik tiro egin zieten mertzenarioek. Kafetegian zeuden gainerako gehienak ere errefuxiatuak ziren, eta tiroen egileak jazarri zituzten Baionako kaleetatik. Harrapatu zituzten, baina kideak hilda zeuden.

    
    

    Kortatuk Hotel Monbar kanta egin zuen hura gertatu eta hilabete batzuetara. "Campanadas a la muerte en el Hotel Monbar", dio abestiak. Etxanizek ez zituen hil kanpaiak entzun nahi, eta hori izan zen gurasoei eskatu zien bakarra: haren gorpua elizan ez sartzeko. Ihes egin eta hamar urteren ondoren itzuli zen haren gorpua Urretxura, baina Poliziak ez zien familiakoei gorpua udaletxean sartzen utzi. Elizara eraman zezaketen, eta ama amore ematekotan egon zen. Seme hilaren hitzak gogoratu zituen, ordea. Hortaz, atarian, eman ahal izan zioten agurra, Iparragirre kaleko 30. zenbakian, eta gero hilerrian ehortzi zuten.

    
    

    Potros ez da argazki askotan ageri. "Bazekien zein esanahi zeukan militante izateak garai hartan, eta ez zuen lekukotasunik utzi nahi. Gainera, orduko argazkilariek salatari fama zeukaten herrian...", esan du, umorez, Jabik. Bada bat, baina, atabala jotzen azaltzen dena. Argazki harekin silueta bat egin zuten Urretxuko Aldiri tabernako pareta batean. Urte batzuk geroago, 2010eko irailaren 26an, heriotzaren 25. urteurrenaren hurrengo egunean, Presoen L agunak kuadrillak karroza bat eskaini zion Urretxuko Euskal Jaietako desfilean, Izan direlako gara lelopean. Plakatxoa jarri zuten, gero, 30. zenbakiko atarian.

    
    

13. Xabier
    Galdeano
    Arana
    1985eko martxoaren 30ean
    

    

14. Xabier Galdeano

    Ainhoa Sarasola

    Bilbon, 1934an jaio zen Xabier Galdeano Arana, ongi kokatutako familia batean. Beste lau anaia izan zituen -haietako bat gazterik hil zen-. Abertzaleak izaki, gerraren ondorioz urte batzuk Ipar Euskal Herrian erbesteratuta eman zituzten galdeanotarrek, gero atzera Bilbora itzultzeko. Jesuitetan ikasketak burututa, ingeniaritzakoei heldu zien, eta, haiek amaituta, familiaren eraikuntza enpresan hasi zen lanean anaiekin batera. Garai hartako bere bizi mailari lotutako zaletasunak zituen, besteak beste, eskiatzera joatea eta rallyetan parte hartzea …-auto txapelketa batzuk ere irabazi zituen-. Familiak beste etxe bat zuen Algortan, uda bertan pasatzeko. Han ezagutu zuen bikotekide izango zuena, Maribe Prieto algortarra, hura ere ongi kokatutako familia bateko alaba. Ezkondu, eta Algortan jarri zuen bizilekua bikoteak. Bertan jaioko ziren Bego eta Karmen alabak.

    
    

    Kontzientzia abertzalea familiatik zetorkion Galdeanori, eta garai hartan nolabait "lokartuta" bazuen ere, uneren batean berriro piztu zitzaion. Alabek familian entzunda dute 1968an Poliziarengandik ihesean zebilen lagun bat beren etxean aurkitu eta gorde zuenean gertatu zela berpizte hori. "Uste dut batez ere ezaguna edo ingurukoa zelako ezkutatu zutela", dio Bego Galdeanok. Haren ustez, baina, urte batzuk lehenago azaleratu zitzaion kontzientzia abertzalea. "Ni 62an jaio nintzen, eta Algortako ikastolan sartu ninduten, etxez etxe genbiltzanean eta hura nola bukatuko zen inork ez zekienean; beraz, borroka hartan sartzeko zerbait bazegoen hor barruan ordurako". Lan handia egin zuen Galdeanok Algortako Ikastola sortzen.

    
    

    

    Bestelako proiektuetan ere laguntzeko ateratzen zuen tarterik. 1976an, Egin egunkaria sortzeko asmoen berri izan zuenean, gogotsu ekin zion lanari. Proiektua azaldu eta diru iturriak lortzeko hitzaldiak eskaintzen herriz herri ibili zen, baina beste edozein lanetarako ere prest agertzen zen. "Proiektu bat argi ikusten bazuen, asko inplikatzen zen, eta edozein lanetan jarduten zen", alaben hitzetan. "Inurrien gisan aritzen zen, lan isilean; beti zegoen prest gauzak egiteko, baina ez zuen gogoko nabarmentzea; oso diskretua zen", Karmen Galdeanoren hitzetan. Egunkari berria kalean, 1977an, Bilboko ordezkaritzan haren beharra zegoela esan zioten. Familiaren enpresa utzi, eta Egin-eko lanetan buru-belarri sartu zen. Hernaniko egoitza nagusian haren beharra sortu zenean ere ez zuen zalantzarik egin, eta han ere aritu zen lanean. "Oso ona zen gure arteko istiluak konpontzen", ekarri du gogora Joxe Felix Azurmendik, garai hartan Egin-eko zuzendari zenak. "Egunkari batean garai zailak egoten dira, eta urte haiek nahiko gogorrak izan ziren. Eta hor ibiltzen zen bera, gauzak baretzen". Asteburuetan joaten zen Galdeano Algortara, etxekoekin egotera.

    
    

    

    Baina garai gogorrak iristear zeuden. Ordurako jabetuta zegoen Polizia inguruan zebilkiola. 1979an, lehen aldiz atxilotu zuten. "Etxera deitu zuen atxilotuta zegoela, amari polizia etxera zerbait argitzera joateko esanaz. Ama ez zen agertu. Gero kontatu zigun aitak buruan pistola bat jarrita eginarazi ziotela dei hura, mehatxupean". Basauriko espetxera bidali zuten, eta bi hilabete ingururen ostean, libre utzi zuten. Handik urtebetera Maribe Prieto emaztea atxilotu zuten. Hilabete batzuk eman zituen Madrilgo Yeseriasen preso, eta, aske utzi eta hilabete gutxira, Guardia Zibila berriro joan zen Galdeanoren bila, baita atxilotu ere. "Larunbata zen, eta gau osoan eduki zuten kalean, etxeko zapatiletan hara eta hona, bere lonjak miatzen". Azkenean, aske utzi zuten, baina argi ikusi zuen ezin zuela egoera horretan jarraitu. "Atxiloketez ari gara, baina ez zen hori bakarrik", diote alabek; "jarraipenak egiten zizkioten, autoak zeuden etxe azpian, deiak, jazarpena… estutasun handia sortzen du horrek". Biek oso gogoan dituzte familiak bizi izandakoak. "Etxean sartzeko hirutan jotzen genuen txirrina, eta, gauez, ezin zen deitu". Hala ezin zela bizi, eta Ipar Euskal Herrira joatea erabaki zuen Galdeanok. Prieto harekin joan zen, eta alabak, berriz, amamaren etxean geratu ziren, Algortan, ikasketak ez eteteko.

    
    

    Iritsi bezain pronto, zeregin nagusi bat jarri zion Galdeanok bere buruari: Egin-en Ipar Euskal Herriko egitura indartzea. "Egin leku guztietara iristea zen bere helburua. Egunkariaren banaketa antolatzeko, denda eta kioskoekin hitz egin zuen, eta sare bat osatu. Goizero mugara joaten zen egunkarien bila; han jaso, eta kioskoetara banatzen zituen", kontatu dute alabek. Argazkilaritza ere, lehendik ere zaletasun zuena, Egin-en mesedetan jarri zuen, orduko ekitaldi eta manifestazioetako irudiak hartzen baitzituen, gero kazetara bidaltzeko. "Karretea autobusez Donostiara bidaltzen zuen, eta han Egin-eko norbaitek jaso eta egunkarira eramaten zuen", azaldu du Bego Galdeanok. "Esan izan da aita kazetaria zela, baina berez ez zen horrela. Hori bai, leku guztietara bere argazki kameratxoarekin joaten zen; oso gustuko zuen hori", kontatu du Karmen Galdeanok.

    
    

    

    Lehenago aitak egin bezala, orain Bego eta Karmen joaten ziren astebururo gurasoengana, Donibane Lohizuneko Urdazuri auzoan hartu zuten etxera. "Aitak beti egin izan du oso bizimodu familiarra, eta hara iristen ginenean, dena zen guri gustua ematea: hondartzara eramaten gintuen, edo erosketetara…". Galdeanok alabekin "oso harreman polita" zuela du gogoan Azurmendik, baita alaben "aitarekiko pasioa" ere. Aita zoriontsu ikusten zutela diote alabek, "lehenago bizi izandako tentsio edo zama hori gainetik kenduta". Errefuxiatuen arteko elkartasuna eta giro ona nabarmentzen dute biek. "Iristen ziren errefuxiatuei laguntzen aritzen zen. Adinagatik gizon bat zen, eta iristen zirenak gaztetxoak. Hala, jende pila bat ezagutu zuen". Gazte haiekin herrietako jaietara nola joan ohi ziren ere gogoan dute. "Lehen urte haietan, jende pila bat zegoen, eta kalean bizi ziren".

    
    

    Baina giro hura laster bihurtu zen ezinegon GALen atentatuekin. Galdeanoren oso gertuko hainbat lagun hil zituzten, mertzenarioak sumatzen zituzten etxe azpian zelatan… "Igandero, etxeko eskaileretan agur esatean, korapilo handia sortzen zitzaigun", oroitzen dute alabek. Hark, ordea, etxekoak lasaitzeko hitzak zituen beti. "Ez zen bere kezkak trasmititzen zituen pertsona bat, alderantziz; oso lasaia zen, baikorra, eta garrantzia kentzen zien arazoei, berezkoa baitzuen bere ingurukoak mimatu eta pozik eduki nahi izate hori. Horrelakoa zen: egoerarik txarrenean ere, gu pozik egoteko zerbait egingo zuen". "Oso pertsona berezia zen", gehitu dute; "guk ez dugu inoiz haserre ikusi, ezta oihuka, agobiatuta edo lur jota ere; dena alde baikorretik hartzen zuen, eta arazoen aurrean irtenbideak bilatzen zituen". Oroitzapen bera du Azurmendik ere: "Hitz egiteko modua ere lasaia zuen. Prestigio pertsonal izugarria zeukan, baina beti umil eta apal jokatzen zuen". Horren adibide, elkarrekin pilotan jokatzen zutenekoak ekarri ditu gogora: "Frontoian nahiko txarra zen, bilbotar gehienen moduan [barrez], baina frontoian eta kartetan ezagutzen dute elkar pertsonek, eta Jabier gizon on-ona zen. Antxon Etxebestek hala esan zidan behin, ezagutzen zuen pertsonarik onena zela. Gehiago egongo dira agian, baina niretzat bi pertsona egon dira nabarmen ezker abertzalean ETAren aurrean prestigio handikoak, eta biak hilak izan dira: bata Santi [Brouard] zen, eta bestea Jabier. Halako pertsonak, autoritate moralarekin, inportanteak dira edozein prozesutan; beraz, ez zituzten kasualitatez hil".

    
    

    

    Zorigaiztoko egun hori iritsi zen azkenean. Galdeano jakitun zen GALen jomugan zegoela, baina horrek bere bizimodua eta lana ahalik eta gutxien baldintzatu zezan saiatu zen beti. Hala azaltzen zien gertukoei, kontuz ibiltzeko esaten ziotenean: "Hil nahi banaute, hilko naute, han, hemen edo bestean; beraz, ez naiz etxean geratuko'". GALen azken atentatuak salatzeko, etxekoekin manifestazioan izan zen Galdeano 1985eko martxoaren 30 hartan, eta, ohi bezala, bertan hartutako argazkiak Egin egunkarira bidaltzera joan zen etxeratu aurretik. Karrete hartan geratzen ziren hiruzpalau argazkiak alabekin batera ateratzeko baliatu zituen, eta txantxetan ere aritu ziren, 'hau gogoan zaitugu jarri behar denerako' esanez elkarri. Etxean berriro elkartzekoak ziren denak. Argazki haiek Egin-era bai, baina Galdeano ez zen etxera iritsi. Alabek argi urdinez eta jendez inguratuta topatu zuten etxeko ataria. Hilik zegoen Galdeano; autotik irten eta etxe ondoan zela, tiro egin zioten. "Aita lurrean ikusi genuen".

    
    

    Egin egunkariak berehala kaleratu zuen oharra, eta kazetaren sortzaile, administrazio kontseiluko kide eta Ipar Euskal Herriko ordezkari zenaren hilketa " Egin-en aurkako atentatu zuzena" izan zela adierazi. Hurrengo egunetan ugariak izan ziren Galdeanoren heriotza salatzeko eta hura omentzeko ekitaldiak, haiek eragozteko Poliziak muga itxi bazuen ere. Handik egun gutxira, atentatuaren ustezko egileak atxilotu zituen Frantziako Poliziak. Lau lagun epaitu zituzten: Alain Parmentier, Jacky Pinard eta Bernard Foucher mertzenarioei hogeina urteko espetxe zigorra ezarri zieten; Guy Cantavenera, ordea, absolbitu egin zuten, taldeko burutzat jotzen bazen ere.

    
    

15. Juan Carlos
    Garcia
    Goena
    1987ko uztailaren 24an
    

    

16. Juan Carlos Garcia Goena

    Samara Velte

    GALen azken biktima ofiziala Juan Carlos Garcia Goena izan zen (1959 - 1987). Tolosakoa zen jaiotzez, baina zazpi urte zeramatzan Ipar Euskal Herrian errefuxiatuta. Ez zen ohiko iheslaria: ez zuen erakunde batean militatzen, eta ideal politiko argirik ere ez zitzaion ezagutzen; soldadutzatik ihesi joan zen Ipar Euskal Herrira.

    
    

    Familia apal bateko hiru anai-arrebetan zaharrena zen Garcia Goena: ama Ataungoa zen, eta aita, Tolosakoa, Espainiako etorkinen ondorengoa. Seme-alabek gaztelaniaz egiteko joera zutela azaldu du haren anaia Jose Marik: "Baina Juan Carlosek gehiago egiten zuen euskaraz, oporretan sarriago joaten baitzen Ataungo baserrira". Tolosako langile auzo batean bizi ziren haurtzaroan, babes ofizialeko etxebizitza batean. Txikitatik, ezinezkoa zen seme zaharrena menderatzea, Jose Mariren hitzetan: "Ez sinestekoa zen. Esaten zenion: 'Juan Carlos, eskolara', eta ez zen joaten. 'Juan Carlos, hamarretarako etxean', eta hamabietan agertzen zen".

    
    

    14 urterekin eskolatik atera zuen aitak, eta berekin lanean jarri zuen Ibarrako tailer txiki batean. Osagarri elektrikoak egiten zituzten: bertan ikasi zuen Juan Carlosek argiketari ofizioa.

    
    

    Gaztaroak garai gatazkatsuan harrapatu zuen. Gorabehera politikoak ez ezik, iskanbila ugari izaten zen Tolosan: festazalea ere izanda, aise sartzen zen saltsetan Garcia Goena. "Juan Carlosek ez zeukan konbentzimendu politikorik", ekarri du gogora anaia gazteak. Haren koadrila ere ez zen bereziki militantea, baina sarri hartu ohi zuen parte kaleko protestetan. "Zalaparta zegoen lekuan egoten ziren. Guardia Zibila herrira jaisten bazen, bagenekien anaia han ibiliko zela".

    
    

    17 urterekin, Laura Martin ezagutu zuen, hil artean bikotekide izango zuena. Harreman estua izan zuten hasieratik: "Ezin ziren luzaroan bereizita egon". Handik pare bat urtera, ordea, soldadutza egiteko garaia iritsi zitzaion Juan Carlosi. Herrialde Katalanetara joatea egokitu zitzaion, Gironara, baina sarjentuek ere ez zuten lortu gazteak obeditzerik: seigarren egunean, ihes egin zuen. Familiak ezustean hartu zuen albistea: "Etxean ez zuen ezer esan. Gironako kuarteletik jasotako dei baten bidez jakin genuen". Hurrengo egunean, Juan Carlos bera jarri zen haiekin harremanetan: Laurarekin Hendaian zegoela esan zien, eta ez zeukala etxera itzultzeko asmorik. Jose Mariren ustez, planifikatu gabeko ekintza izan zen hura: "Ez zeukaten txakur txikirik. Ezer aurreztu gabe joan ziren; gurasoak astero joaten zitzaizkien patatak eramatera, zer jana izan zezaten".

    
    

    Hasieran lan txikiak egiten zituzten, eta alokairuko etxe batetik bestera ibili ziren egoitza baimena lortu arte. Azkenean, Juan Carlosek lanpostu finkoa topatu zuen Transfesa enpresan: mugan, trenetako gurpilak aldatzen zituen beste aldeko errailetan kabitzeko. Ordurako, alaba bat zeukan bikoteak, eta bigarrena bidean zen.

    
    

    

    Erbesteak nabarmen aldatu zuen Tolosatik alde egindako bala menderakaitza. "Familia osatu zuenean, asko lasaitu zen". Aitarekiko harremana ere asko hobetu zela gogoratu du Jose Marik: "Urte horien guztien ondoren, lagun minak ziren. Asteburuetan elkarren zain egoten ziren, patxaran bat hartzera joateko".

    
    

    Senideak astebururo joaten zitzaizkien bisitan. Denbora gehiena etxe barruan ematen zuten: "Juan Carlosi ez zitzaion gustatzen kalera jaistea, zirkulu jakin batzuekin lotu ez zezaten". Inork ezagutzen ez zuen errefuxiatuak guztien errezeloa piztu zuen hasieran: "Oso beltzarana zen; ile luzea zeukan, eta puntadun bota luzeak eraman ohi zituen. Ijito bat zirudien, eta bi aldeetatik joan zitzaizkion: nor zen jakin nahi zuten". ETAko kide batzuek ere harengana jo zutela azaldu du, baina behin hori argituta ez zuela haien berri gehiago izan. "Noiz edo noiz topo egiten zuen errefuxiatuekin: [Joxean] Lasa eta [Joxi] Zabala ere ezagutu zituela kontatu zigun, baina ez zuen harreman handirik izaten iheslariekin". Poliziaren presentzia sumatzen zuen, ordea. "Beldurtuta zegoen. Hil baino lehenxeago esan zigun jarraika zebilkiola norbait, baina ez zekiela nor".

    
    

    1987ko uztailaren 24an gertatu zen inork espero ez zuena. Juan Carlosek ohi baino goizago hartu zuen autoa lanera joateko, eta Citroen Dyane 6a bertan lehertu zen, gurpilera itsatsita zeukan bonbak eztanda eginda. Tolosako familia iritsi zenerako, Baionan zegoen gorpua. Espainiako Gobernuak han daukan kontsulatura jo zuten: "Baina ez ziguten jaramonik egin, existituko ez bagina bezala". Artean ez zekiten lehergailua nork jarri zuen ere: "Ez zegoen politikan sartuta. ETA izan zitekeen? GAL? Okerren bat izan zen?".

    
    

    Segituan aldarrikatu zuen GALek atentatua. Jose Amedo komisariordea eta Michel Dominguez polizia auzipetu zituzten, haien bikotekideek haien aurkako lekukotasuna eman ostean. Dominguezen neska-lagunak, ordea, atzera bota zuen bere akusazioa azken unean. Gerora oker zabaldu denaren aurka, Amedo eta Dominguez ez zituzten zigortu Garcia Goenaren hilketagatik; absolbitu egin zituzten, eta auzia bere horretan gelditu zen. 2011. urtean, Baltasar Garzon epaileak behin-behinean artxibatu zuen nahikoa frogarik ez zeukala argudiatuta. Baina istorioa ez da amaitu: 2011n, ustez GALekin elkarlanean jarduten zuen argazki denda baten berri eman zuen El Mundo egunkariak. Haren arabera, Hendaiako errefuxiatu askok (tartean, Garcia Goenak) Photo Galaxie estudiora jotzen zuten familiako argazkiak ateratzeko; jabeak ale batzuk gordetzen zituen, gero GALi helarazteko. El Mundok zioenez, argazki horietako batean oinarrituta antolatu zuten Garcia Goenaren aurkako atentatua. Auzia zabalik da berriz.

    
    

17. Mikel
    Goikoetxea
    Elorriaga 'Txapela'
    1983ko abenduaren 28an
    

    

18. Mikel Goikoetxea Elorriaga

    Maite Alustiza

    1956ko uztailaren 3an jaio zen Mikel Goikoetxea derioztarra; bost anai-arrebetan gazteena zen, Txapela neba-arrebetatik gazteena, izen horrekin baitzen herrian ezaguna Goikoetxea sendia. Nerabezaroan, herriko hainbat talde eta elkartetan aritu zen, eta dantza eta mendia zituen bereziki gustuko; txistua ere jotzen zuen.

    
    

    Baina 1972an haren anaia zaharrena hil zuen Guardia Zibilak, Jon Ugutz -ETAko militante zen-, eta denbora gutxira Iparraldera bizitzera joan zen familiarekin. "Uste dut berarentzat oso-oso mingarria izan zela eta familian lotura handia sortu zuela ekintza horrek". Hala azaldu du Izaskun Ugartek, Goikoetxearen bikotekide izandakoak.

    
    

    

    Hemezortzi urteren bueltan ezagutu zuten elkar Txapelak eta Ugartek, eta 1979ko urtarrilaren 1ean hasi ziren elkarrekin bizitzen Donibane Lohizunen, apartamentu txiki batean. "Oso gogorrak" gogoratzen ditu garai haiek, bai Goikoetxearentzat, baita etxean gelditzen zirenentzat ere. "Zain egotea ez da erraza, baina berak konbentzimendu osoa zeukan, bestela ez luke egingo". Ugartek azaldu duenez, konbentzimendua eduki arren Goikoetxeak onartzen zuen "oso gogorra" zela hiltzea. Iparraldean zirela, han jaio ziren haien bi alabak: Hodei eta Haize.

    
    

    Goikoetxeari, taldetxo baten konpainian, zer-nolako herria eraikiko zuten asmatzea gustatzen zitzaion; hori "oso garrantzitsua" zen harentzat: "Adibidez, auzo bakoitzean jantokiak egotea, jendea lanetik etorri eta elkarrekin egon, afaldu, gero komentatu auzoa nola zegoen; zer jarri, zer kendu… Zerbitzu batzuk sortzea denontzat, eta, aldi berean, sortzea bizimodu bat, denon artean eta denontzat ona izango zena". Ugarteren arabera, irekia zen Goikoetxea, "zentzu guztietan". Oroitzen du nola zaintzen zituen alabak: "Altxatu, dutxatu, janaria prestatu… Gaur egun oso arrunta dirudi, baina etxe gehienetan funtzionamendua ez zen hori". Haien etxean ez ezik, familiarenean ere halakoxea zela dio Ugartek.

    
    

    

    Musika zuen gustuko, baita irakurtzea ere; telebista, aldiz, "ezin zuen jasan". Idaztea ere maite zuen. Letraz betetako papertxo txikiak bidaltzen zizkien urrunetik bikotekideari eta alabei; poemak eta ipuintxoak idazten zizkien sarri. Ugartek dioenez, asko gustatzen zitzaion idaztea, eta harentzat "bide bat zen barruko gauzak adierazteko". Euskara ere kuttuna zuen. "Oso euskararen aldekoa zen, gure etxea euskararen espazio bat zen; ez zitzaion gustatzen jendea etortzea eta erdaraz egitea". Azken hilabeteetan euskara klaseak eman zituen; "engaiatuta" jardun zuen gustuko zuen horretan. "Zinta batzuk grabatzen zituen; elkarrizketa laburrak ziren, entzumena lantzeko". Hala dio Haizek, bi alabetan gazteenak; horien bitartez entzun ahal izan du aitaren ahotsa. Hain zuzen, Haizeren ekimenez plazaratu zen 2009an Josu Martinezek zuzendutako Itsasoaren alaba dokumentala. Horretan, Goikoetxearen inguruan mintzatzen dira haren inguruko hainbat lagun. "Ezagutza, lasaitasun handia eta mina" eman dio aitaren berri jakiteak. "Hori izan zen behar nuen zerbait aurrera egiteko. Niri pena ematen didana da Mikel dela besteen oroitzapenetan geratu den zerbaiten isla".

    
    

    Ugarterekin bizitzen jarri eta egun gutxira atxilotu zuten Goikoetxea, 1979an; Valensolera konfinatu zuten, beste hemezortzi euskal errefuxiaturekin batera. Herritar ugarik bisitak, askotariko jarduerak eta kontzertuak antolatu zituzten han. Iparraldera bueltan, bidean, kontrol batean atxilotu zuten Martin Apaolazarekin batera, estradizio eskaera bat zela medio. Marseillara eraman zuten kartzelara; 22 urte zituen. Espetxean sartu zutenean jakin zuen Ugartek haurdun zegoela. Preso eman zituen hilabeteetan bi aldiz jarri zen gose greban, eta zainak moztu zituen, protesta modura. Frantziak ez zuen estradizioa onartu; militante politikoa zela ebatzi zuen epaileak.

    
    

    

    Momentu batean Goikoetxea Poliziarentzat "obsesio bat" izan zen, Ugarteren arabera: "Eta hori [Jose] Amedok esaten du, nik entzun diot telebistan, zeukatela bere argazkia mesanotxean". Ugartek gogoan du bai Miarritzen bizitzen egon ziren garaian baita Donibane Lohizunen ere "gertaera arraroak" bizi izan zituztela inguruan; etxe aurrean orduak eta orduak igarotzen zituen auto baten presentzia, esaterako. Goikoetxeak arnasa hartzen zuen etxera iristean: "Etxeko atea ixten zuen gauean iristen zenean; atearen kontra jarri, eta esaten zuen: 'Egun bat gehiago'".

    
    

    "Berak ikusten zuen etortzen". 1983ko abenduaren 28a zen, eta goizean, 2 urte bete gabe zituen Haizerekin ogia erostera atera ondoren, herrian "jende arraro asko" zegoela esan zion Ugarteri. Lagun bat bisitatzera joan ziren gero Ugarte eta biak Miarritzera, eta bueltan, bidean zihoazela, jada nabaritu zuten atzetik segika zituztela; horretaz konturatuta, bide ezberdinetatik ibili ziren. Etxe parera iritsita, Ugarte eta Haize jaitsi ziren autotik lehenik. "Entzun nuen bala bat barandaren kontra; klin egin zuen, eta esan nion: 'Mikel, ez dut ezer ikusten, ez dakit nondik datorren'. Eta orduan atera ziren, eta ikusi nituen, baina nik jada Mikel ez nuen ikusten, lurrean zegoen". Erietxera eraman zuten, baina zaurien ondorioz 1984ko urtarrilaren 1ean zendu zen, Bordeleko ospitalean, 27 urterekin. Errautsak Bidasoak itsasoarekin bat egiten duen lekuan zabaldu zituzten.

    
    

    

    

    Ez da argitu nork egin zuen hilketa hura, eta ez dute inor atxilotu ez zigortu. Ugartek 1985eko uztailean epaile baten aurrean izandako aurrez aurreko saio batean ustezko hiltzaileetako bat identifikatu zuen, Mohand Talbi, baina auzia horretan geratu zen. 2001ean, GALen inguruko ikerketen artean, Espainiako Auzitegi Nazionaleko Baltasar Garzon epaileak inputatu gisa deklaratzera deitu zituen Julian Sancristobal Espainiako Segurtasun zuzendari izandakoa, eta Jose Amedo, Michel Dominguez, Francisco Alvarez eta Miguel Planchuelo polizia ohiak. Guztiek ukatu egin zuten atentatuan parte hartu izana. "Ikertzeko asmorik" ere ez dutela uste du Ugartek. "Egia jakiteko inongo aukerarik ez dugu, ez dugu eduki, eta ez dakit inoiz edukiko dugun. Baina hori ere guri zor digute".

    
    

    

19. Rafael
    Goikoetxea
    Errazkin
    1984ko maiatzaren 3an
    

    

20. Rafael Goikoetxea Errazkin

    Arantxa Elizegi

    Rafael Goikoetxa Hernaniko Zikuñaga auzoan jaio zen 1954ko urtarrilaren 19an, BiyakBat paper fabrikak langileentzat eraikitako etxeetako batean, aita bertako langilea baitzen. Garai hartan telebistarik ez, eta kalean eta Urumea ibaian igarotzen zituen egunak. "Eskolatik gehien gustatzen zitzaiona atsedenaldia eta irteerako ordua izaten zen. Ez zen liburuen aurrean egon zalea", dio Felik, haren arrebak.

    
    

    Ikastea gustuko ez, eta oinarrizko ikasketak bukatu orduko lanean hasi zen, aitarekin. Denbora librean, berriz, motorrean ibiltzen zen. "Mugitzen zen guztia gustatzen zitzaion. Hasi bizikletatik eta itsasontzietaraino. Askotan, tailerra zuen beste lagun batekin elkartu eta motoak konpontzen aritzen ziren. Gogoan dut behin mendira joan zela bere motorrean eta itzuli zenean besoan erredura handi bat zuela. Motoa erori eta erre egin omen zitzaion". Baina paper fabrikan ere ez zuen denbora asko egin. Anaia Pedro Marirekin harreman estua zuen oso, eta hura diru gehiago irabazte aldera arrantzale sartu zenean, atzetik joan zen Goikoetxea bera ere. Haurtzaroa ibaian igarota, gustura sentitzen zen itsasoan. Handik denbora batera, lantoki berri baten bila hasi zen, baina enpresek soldaduska eginda izatea eskatzen zuten. Beraz, boluntario aurkeztu zen, eta itsas armadan hartu zuten. "Lehengusu batekin batera bidali zuten Ferrolera. Haiek estreinatu zuten Andalucia fragata".

    
    

    Urte eta erdiz soldaduskan aritu ostean, kamioi gidari hasi zen. Hernaniko enpresa txiki batean lehenik, eta Pasaiako kooperatiban ondoren. "Kamioia ere erosi zuen. Gustatzen zitzaion bere lanbidea, eta baita bere bizimodua ere. Askotan, goizeko zazpietan irteten zen etxetik, eta ez zen itzultzen iluntzeko zazpiak arte. Oso langilea zen", gogoratu du Felik.

    
    

    

    

    1980ko irailaren 7ko goizaldean, haren bizitza kolpetik aldatu zen, ordea. Bezperako gauean, lagunekin afaltzera joan zen Ereñozuko Fagollaga jatetxera, eta, ondoren, Zikuñagako jaiak zirenez, auzora joan ziren. Han ibili ziren goizeko ordu txikiak arte. Goizaldera, Mari Jose neska-laguna Andoainera eraman behar zuela-eta autoan etxera gerturatuko zituela esan zien Goikoetxeak lagunei, baina haiek ezetz, oinez itzuliko zirela.

    
    

    Hurrengo egunean jakin zuen bere lagunetako bi tiroz hil zituztela etxera bidean. Miguel Mari Arbelaitz Etxebarria Portu eta Luis Mari Elizondo Batallon Vasco Españolek hil zituen, 1980ko irailaren 7ko goizaldean. "Rafa jota geratu zen". Hurrengo aste eta hilabeteetan, kamioian gauzak bere tokietatik kanpo aurkitu zituen maiz Goikoetxeak. "Txakur bat utzi ohi zuen gauetan, inor sar ez zedin. Gero jakin genuen Poliziak el camionero del perrito [txakurtxoaren kamioilaria] deitzen zuela".

    
    

    1981eko otsailean ihes egin aurreko asteetan, haren aita osasun arazoekin hasi zen. Goikoetxeak, kezkatuta, Feli arrebarekin bildu eta aurrerantzean zer asmo zuen galdetu zion -Feli zen zazpi anai-arrebetatik gazteena-; hark gurasoak zaintzen geratuko zela erantzun zionean, lasaitua hartu zuen. "Agian beste zerbait esan izan banio, ez zuen hain azkar alde egingo". Ordurako etxea erosia zuen neska-lagunarekin, Andoainen. Baina haren asmoak bertan behera geratu ziren.

    
    

    

    Joxe Arregi eta Isidro Etxabe atxilotu zituzten Madrilen, 1981eko otsailean. Atzetik zeuzkala susmatuta, iparraldera ihes egin zuen Goikoetxeak, anaiarenera, ordurako Pedro Mari mugaz bestaldera joana baitzen. Hasieran arrantzale ibili zen han ere, bandera frantseseko ontzietan, baita banatzaile ere kamioi txiki batekin. Denok altzari enpresan sartu zen arte. Arrosan zegoen enpresa, eta Baigorrin etxea hartua zuen berak. 1984ko maiatzaren 3an, bere lankide zen Jose Mari Zugarramurdi Kixkur-ekin batera amaitu zuen lana. "Bostetan bukatzen zuten berez, baina egun hartan lehenago amaitu zituzten lanak, eta normalean beraiekin joan ohi zen hirugarren langilea bertan geratu zen bere eginbeharrak bukatzen. Rafak bere autoa utzi zion, gero etxera buelta zedin", azaldu du Felik.

    Goikoetxeak gidatzen zuen Dyane 6 markako autoa, eta Kixkur aldamenean zihoan. Bat-batean, moto batek hartu zien aurre. Handik gutxira, bidegurutze bat igaro berri zutenean, aurreko motoa agertu zen bigarrenez. Bi lagun zihoazen gainean, beltzez jantzita eta kasko gorriekin. "Nondik atera da moto hori?", esan zuen Goikoetxeak. Bi motorzaleek, autoaren parean jarri, eta bost tiro egin zizkieten. Goikoetxea aldez alde zeharkatu zuten; Kixkur, berriz, belaunean eta ukalondoan zauritu zuten. Gerora Zugarramurdik familiari azaldu zionez, motoak aurrera egin eta buelta eman zuen. Hasitako lana bukatzera zetorrela pentsatuta, Zugarramurdik hil itxurak egin zituen, baina motoak aurrera jarraitu zuen abiadura bizian. Zenbait minuturen buruan, etxera zihoazen Denok enpresako beste langile batzuk aurkitu zituzten, baina ordurako berandu zen Goikoetxearentzat.

    Kixkurren arabera, atzean zihoanak, tiro egin zienak, ile luze eta horia zuen. Baina bi erasotzaileak ez ziren inoiz agertu. Motoa, berriz, handik egun batzuetara aurkitu zuten, erasoa izan zen tokitik gertu.

    
    

    

    
    

    Zalantzak argitu ezinik

    Goikoetxea hil eta hurrengo egunean, Espainiako prentsak eman zuen erasoaren berri. Baina informazioa nahasgarria zen. Izan ere, zenbait tokitan hildakoa Pedro Goikoetxea zela jartzen zuen, eta, beste batzuetan, izena zuzen bazegoen ere, 1976an Andoaingo alkatearen hilketa saioaren erantzule zela zioten. "Eraso hartan, Pedro Mari anaiak parte hartu zuen, baina ez Rafak". Beste iturri batzuen arabera, ordea, autoa ETAko beste kide batena zen, Pedro Martikorenarena, eta GALen lehen asmoa hura hiltzea zen; hori dela eta, erasotzaileek Pedro deitu zioten Goikoetxeari tiro egin ziotenean.

    
    

    Jose Mari Zugarramurdi Huizi Kixkur, bestetik, zaurituta eraman zuten erietxera. Gaur egun, preso jarraitzen du ETAko militante historikoak; besteak beste, 1973ko abenduan Luis Carrero Blancoren hilketan parte hartzea leporatzen diote.

21. Angel Gurmindo
    Lizarraga
    'Stein'
    1984ko otsailaren 8an
    

    

22. Angel Gurmindo Lizarraga 'Stein'

    Joxerra Senar

    1950eko abenduaren 17an jaio zen Angel Gurmindo, Olatzagutian. Bi arrebaren neba zen: Maria Josefa urtebete zaharragoa, eta Belen sei urte gazteagoa. Eskolan ikasle ona zela gogoan du Juan Antonio Lasa lagunak: "Gu baino finagoa zen; gu bihurriagoak ginen". 10 urte zituen aita herriko harrobian lanean ari zela izotzarekin labaindu eta erori zenean. Bederatzi egun egin zituen larri, hil zen arte. Langile ohi baten seme gisa, Portland herriko zementu enpresa ezagunean hasi zen beharrean. 12 urte eta hamar hilabete baino ez zituen. Garai hartan, 13 urtetik gora hasi ohi ziren lanean: egunero lau orduko prestakuntza ikastaroa jasotzen zuten goizez, eta arratsaldean beste lau ordu norberak gogoko zuen atalean: "Angelek argiketari izatea atsegin zuen", dio Lasak. Lau urteko trebakuntzaren ostean, 16 urte betetzear zituela hasi zen lanaldi osoan beharrean, astelehenetik larunbatera. Lana gogorra izanagatik eta fabrikan hauts ugari egonagatik, giro bikaina izaten zela gogoan du Lasak. "Ez zen egungo multinazionala".

    
    

    

    Lanetik kanpo, ehiztari amorratua zen Gurmindo. Kuadrillako lagunek pilotan aritzea gustuko zuten, eta hark Olatzagutitik gora doan bidea hartu eta Urbasan ehizatzea atsegin zuen. "Basurde ehizarekin itsutzen zen", gogoan du Lasak. Olatzagutia inguruetako zelaietan lakioz harrapatutako azeriekin edo ibaian arrantzatutako karramarroekin dirua lortu, eta harekin erosten zituen kartutxoak. Parrandazalea ere bazen. Lagunak Arabara joan ohi ziren maiz. "Araian zenituzten neskak, eta Agurainen, dantzalekua", oroitarazi dio Maria Josefa Gurmindo arrebak Lasari. Gogoan dute Araian gaua parrandan igaro ostean herrira itzultzeko motoa ostu zutenekoa, eta elurtea bota zuenekoa; trenean itzuli nahi izan zuten, baina zerbitzurik ez zen egun hartan, eta oinez egin behar izan zituzten etxerainoko hamabi kilometroak, gauez eta elurretan.

    
    

    Angel Gurmindok beti euskaraz mintzatzeko esan ohi zion amari -Ergoiena bailarako Unanua herrikoa zuen-. Euskara hobetu nahian, herriko gau eskolan ere hasi zen. Ordurako, herriko gazte batzuk hasiak ziren "zerbait egiteko" gogoz. 20 urte inguru zituztela, gaizki prestatutako txoko bat hartu, eta denbora eman zuen toki hura atontzen. "Gaurko gaztetxe moduko bat zen. Handik atera zen, adibidez, lehen Olentzero", azaldu du Lasak. Han ikasi zuen txistua jotzen Angelek -"oraindik ere etxean gordea dugu", dio Maria Josefa arrebak-. Haatik, euskal kulturaren adierazpenak debekatuak ziren diktadura hartan euskal kutsuko elkarteek berehala polizien arreta bereganatzen zuten.

    
    

    Lanean ere egoera aldrebesten ari zen: "Kategoriaz igo nahi zuen, baina nazkatuta zegoen ez zutelako igotzen. Matxura bat zenean, berriz, hari deitzen zioten gauez, eta batzuetan ez genien erantzuten edo ez zegoela esaten genien". Maria Josefak gogoan du nola behin enpresan langile bati zerbait larria gertatu zitzaiola: "Ez dut gogoan hil ote zen, baina norbaiti zerbait gertatu zitzaion. Anaiak egun batzuez ez zuen ezer jan". Handik gutxira, egun batez, askoren ezusterako, Angel Gurmindok enpresa utzi eta Eivissara (Balearrak) lan egitera alde egin zuen, bakarrik. Sant Antoni de Frutera herrian izan zen, zerbitzari lanetan. Neguan hilabete pare batez etorri zen Olatzagutira, baina gustura zegoen Eivissako hippy giroan.

    
    

    

    Uharte hartan harrapatu zuen diktadurak deklaratutako salbuespen egoerak. 1975eko apirilaren hasieran, diktadurako segurtasun indarrek sarekada erraldoia abiatu zuten Euskal Herrian. Apirilaren 29an, Olatzagutiko kultur etxe haren lau sustatzaileak atzeman zituzten, Angel Gurmindo barne. Familiak ez zekien ezer: "Ez ziguten ezer esan". Poliziek Eivissatik zuzenean Bilboko La Salve polizia etxera eraman zuten. Han, atxilotutako beste olatzagutiarrak Gurmindok abestu ohi zuen abestia aditzean jabetu ziren hura ere atxilotu zutela, eta sendiari abisatu zioten. "Amak berarekin egon ahal izan zuenean Angelek galdetu zion ea etxean izan al ziren miatzen. Ez ziren egon, baina guardia zibilek hori esan zioten", dio arrebak. 11 egun eman zituen polizia etxean, eta beste 35 egun espetxean. Olatzagutira itzuli zen, baina Franco hil berritan, herrian "gero eta jende arraroagoa" agertzen hasia zela ikusita, alde egitea erabaki zuen. "Amak animatu zuen. Amak asko zekien, eta harreman ona zuen harekin". 1975eko abendua zen, eta ez zen berriro Olatzagutira itzuliko.

    
    

    Muga zeharkatuta, ETAk garai hartan jasandako hausturaren aurrean, ETApm-ren alde egin zuen Gurmindok, baina 1978an, Komando Berezietako gainerako kideen modura, ETA militarrera pasa zen. 1977an, Miguel Angel Apalategi Apala-rekin batera atxilotu zuen Frantziako Poliziak, baina handik gutxira aske utzi zuten. 1981eko maiatzean, berriz, bigarren aldiz atzeman eta Baionako polizia etxera eraman zuten. Euskadi eta Askatasuna liburu sortak (Txalaparta, 1994) espetxetik amari igorritako gutunaren pasarte bat jaso du: "Munduko pertsonarik zorigaitzenetako sentitzen naiz [...]. Preso politiko guztiak gose greban ziren ni heldu nintzenerako, eta neronek ere bat egin nuen haiekin. Fresnesko ospitalera eraman gintuzten gero. Hamahiru bat kilo galdu ditut, 63-64 kilotan gelditu naiz, baina aurrerantzean berreskuratuko ditut [...]. Bueno, ama, konturatuko zara semeok arazoak besterik ez dizugula ematen. Izorratuta egongo nintzela uste nuen, baina 22 egun baraurik eginda ere, indartsu sentitzen naiz".

    
    

    

    1981eko azaroan, Naoned (Nantes) hiritik gertu den Yeu uhartera konfinatu zuten, beste zenbait euskal errefuxiaturekin batera. Hala, autobusa hartu eta Maria Josefa Gurmindok amarekin bidaiatu zuen anaia bisitatzera. "Ontzian pasa ginen Yeura, eta berarekin izan ginen egun osoan; gero, etxera itzuli ginen. Amarentzat handia zen hura, eta niri beti egiten zidan txantxaren bat". Denbora gutxi izan zen Yeun, eta handik Iparraldera itzuli zen. Arrebak gogoratzen du ahal zutenetan biltzen zirela harekin eta beti agertzen zela alai. Hala ere, denborak aurrera egin ahala, segurtasun neurri gero eta handiagoak hartu behar izaten zituzten.

    
    

    Lasa eta Zabalaren desagerpenarekin eta Ramon Oñederraren hilketarekin, egoera errotik aldatu zen 1984 hasieran. Urtarrilean, Baionako katedraletik kanporatuak izan ziren 30 euskal errefuxiatuk itxialdi eta baraualdiari ekin zioten Arbonako parrokian; otsailaren 8an, horietarik batzuk ospitalera eraman zituzten. Goiz hartan, Bixente Perurena errefuxiatua laguntza eske joan zitzaion Gurmindori, eta behin baino gehiagotan inguruetan ikusitako Bilboko matrikuladun Seat Supermirafiori arraro baten berri ematera joan ziren Frantziako polizien etxera. Arratsaldean, berriro autoa hartzera zihoazela, metrailetaz tirokatu zituzten. Hilketa izan eta berehala, 60 bat euskal errefuxiatuk babes gabezia eta polizien pasibotasuna salatu zuten. 08:45ean, epaileak gorpuak altxatu zituen. Frantziako Gobernuak, berriz, mugak itxi zituen, eta inguruetako eskuin muturreko pertsonak galdekatu zituen, hiltzaileak etxean hartu ote zituzten argitu nahirik.

    
    

    

    Familiak gau hartako albistegian izan zuen hilketaren berri: "Gauez joan ginen Hendaiara, hemengo zinegotziekin, eta Donibane Lohizuneko hotel batean pasa genuen gaua. Tramite guztia egin behar izan nuen, paperak eta errausketa. Gero, ama eta Belen ahizpa etorri ziren. Amarentzat oso kolpe gogorra izan zen". Biharamunean, GALek aldarrikatu zuen hilketa Bilbon Herri Irratira deituta, eta Hendaian milaka lagun manifestatu ziren. Mugak itxi egin ziren, eta poliziek negar gasarekin erantzun zieten manifestariei. Hego Euskal Herrian ere protesta ugari izan ziren, eta Herri Batasunak greba orokorrera deitu zuen otsailaren 10ean. Olatzagutian poliziek Gurmindoren etxeari eraso zioten: "Ke pote bat bota zuten, eta nire alaba ganbarara igo behar izan zuten arnasa hartzeko arazoak zituelako".

    
    

    Maria Josefa Gurmindo errautsekin itzuli zen, eta, anaiaren nahia betez, hark hainbeste maite zituen Urbasako larreetan barreiatu zituzten. Geroztik, ia 30 urte pasa dira. Hilketaren ikerketa Oñederra auziaren barruan sartu zuen Baltasar Garzon epaileak, eta instrukzioa amaitutakoan, 2002an, Enrique Dorado eta Felipe Leal guardia zibilak auzipetu zituen, "nagusien aginduak betez hilketa terroristak egitea" egotzita. Inputazioa kendu egin zien, besteak beste, Enrique Rodriguez Galindo Guardia Zibilen jeneral ohiari, Andres Casinello Guardia Zibilen Estatu Nagusiko buru ohiari eta Emilio Alonso Manglano CESIDeko buru ohiari. Urtebetera, 2003an, Auzitegi Nazionalak auzi osoa artxibatu zuen. Horregatik, Maria Josefa Gurmindo arrebak ez ditu ezagutu nahi 1984ko otsailaren 8 hartako xehetasunak. "Ez dut jakin nahi. Batzuetan gogoratzen zara eta besteetan ez, baina nahiago dut jada ez atera gaia amagatik, edozer gauzagatik emozionatu egiten baita". Ignazia Lizarraga amak 93 urte ditu, eta oraindik ere buruan ondo gordeak ditu oroitzapenak. Hilketaren inguruko inguruko auzi judiziala ezerezean bukatzeak min handiagoa eragin die, eta, horregatik, Maria Josefak orain nahiago du amari bakea ematea, hura babestea.

    
    

23. Eugenio
    Gutierrez
    Salazar, 'Tigre'
    1984ko otsailaren 25ean
    

    

24. Eugenio Gutierrez Salazar 'Tigre'

    Aitziber Laskibar

    Leioako San Juan auzoan jaio zen 1955eko urtarrilaren 14an. Hiru anai-arrebatik gazteena zen, eta bizitzako lehen urteak jaio zen langile auzoan egin zituen; litekeena da horrek aurrerago hartu zuen bidean eragin izana. Izan ere, borroka sozialarekiko sentsibilitate berezia sortu zitzaion gazte-gaztetik, eta ezinegon horrek mugiarazi zuen aurrenekoz. Sindikalismoan hasi zuen militantzia.

    
    

    Udondo auzoko Domini eskolan egin zituen oinarrizko ikasketak. Ondoren, Derioko Institutuan. 14 urte zituela, ordea, aita hil zitzaion, eta lanean hastea erabaki zuen. Berangoko Alkonza lantegian hasi zen tornulari. Urte batzuk bertan egin ondoren, labe garaietan ere aritu zen geroago.

    
    

    Lehen lanpostuan jada buru-belarri jardun zuen langileen eskubideen alde. "Beti zegoen enpresako borroketan sartuta, sindikatuan, langile borrokan. Orduan ezagutu nuen nik sakonago", dio gerora lagun izango zuen Victor Galbarriatuk. "Nik arazo politikoarekiko lotura handiagoa sentitzen nuen hasieratik, baina bera ikuspegi sozialarekin hasi zen lanean; sentsibilitate berezia zuen arazo sozialekin. Egia da bi alorrak oso lotuta daudela eta batak bestera daramala, baina gure abiapuntua ez zen bera izan". Militante gisa CCOO sindikatuan aritu zen lehenengoz Gutierrez.

    
    

    Gaztetan, Algortarako joera hartu zuen. Inguruan mugimendurik handiena zuen lekua zen Getxoko auzoa. Bertan egiten ziren eskualdeko batzar eta protestak. Izan ere, Leioan ez zen mugimendurik sortu 1975 arte. Horregatik bihurtu zitzaion ohikoa Algortarako joan-etorria, eta lagun taldea ere bertan sortu zuen.

    
    

    

    Langile borrokan sortutako militantzia zabalduz joan zen bor-bor zegoen 1970eko hamarkadako egoera politikoak eraginda. Eta bada bestelako jauzi bat egitera bereziki bultzatu zuen gertaera bat: 1976ko martxoaren 3an Espainiako Poliziak bost langile hil izanak ezinegona eta haserrea nabarmen areagotu zizkion. Hilketa haiek salatzeko protestaldietan aktiboki parte hartu zuela gogoratu dute haren lagunek. "Manifestazioetan ausartenetariko bat" zela diote; "lehenengo ilaran ibiltzen zen". Eta orduko gertaerek eragindako hausnarketaren ondoren, "herri honen alde borrokatu behar zela" sinetsi zuen, harekin jarduten zutenen esanetan. "Behin eta berriz errepikatzen zuen hori".

    
    

    Sindikalismoko garaietatik Amnistiaren Aldeko Batzordeetan militatzera igaro, eta mugimendu horretan jardun zuen, 1983an Leioako etxea utzi eta ihes egin zuen arte. Apirilaren lehen egunetan alde egin zuen, sarekada baten ondoren. "Ni maiatzaren 31n atxilotu ninduten; lehenengo bat erori zen, gero beste bat... Torturatu egin gintuzten. Tigrek, ni erori eta egun batzuetara egin zuen ihes", kontatu du Galbarriatuk. Iparraldera joan zen, eta Donibane Garazin hasi zuen asko iraungo ez zuen bizimodu berria.

    
    

    Ezizenarekin izendatzen dute lagun izan zituenek: Tigre. Eta barre egiten dute izenaren zergatiaz galdetzean. Erraza da goitizenaren azalpena, baina izena emango zion irudia nola egin zuen gogoratzeak eragiten die irria: "Parranda batean egin zuen tatuaia besoan, oso modu primitiboan", azaltzen du Galbarriatuk. "Ikustekoak ziren orratzak! Erabat handitu zitzaion beso alde hori, eta irudi horrek ez zuen ez tigre baten antza, ez katu batena, ez ezerena. Hori lardaskeria!".

    
    

    Festazale gogoratu dute. "Oso". Gustukoa zuen lagunartean txikito batzuk hartzea. Parranda ere bai. "Sekula ez zuen presarik. Beti zen etxera joaten azkena. Kalean hiru geratzen baziren, han egongo zen bera, eta bi geratzen baziren, ere bai", dio Galbarrituk berriz irribarrea aterata. "Eta bromazalea zen, saltseroa".

    
    

    

    Tigrek bere azken hilabeteetan bizileku izan zuen eskolan ezagutu zuen Bego Clementek. Ikaskide izan zuenaren brometarako joera du gogoan. "Beti zegoen lagunei ziria sartzen eta broma txikiak egiten; egunero otartekorako txorizoaren bila joaten zenari txorizoa ezkutatzea gustatzen zitzaion, haren aurpegia ikusi eta umorea jartzeko. Nahiko barre egiten genuen harekin". Haren alaitasuna eta baikortasuna nabarmendu ditu: "Alaia, hori da ondoen definitzen duen hitza".

    
    

    Neskak erakartzeko zuen gaitasuna aipatzen du Galbarriatuk. Gutierrezek bazuen neska-laguna; betidanik "bere begietako neskatoa" izan zena. Baina, hala ere, neskak hari begira jartzea lortzen zuen. "Arrakasta handia zuen. Ez zen polit-polita ere, baina bazuen zerbait, antza".

    
    

    "Bai, bazen mutil ederra", moztu dio Clementek. Baina horrek baino gehiago, beste ezaugarri batzuk egiten zuten erakargarri, emakumearen hitzetan. "Bazuen zerbait. Oso alaia zen, eta atentoa; arretaz entzuten zuen esaten zenuena, gertukoa zen, eta ondo sentiarazten zintuen".

    
    

    1983ko urria aldera ezagutu zuen Clementek Gutierrez. Anai Artea elkarteak antolatuta, euskara ikasteko barnetegi batean izan ziren biak, GALek Tigre eskola atarian bertan tiroz hil zuen arte. Orduan amaitu ziren eskolak ere.

    
    

    Bospasei hilabeteetako ikastaroa zen Mendikokoa. Mauletik bospasei kilometrora zegoen mendialdeko herri txikia zen Idauze-Mendi. Sakabanatutako baserriek osatzen zuten. Errefuxiatu taldeak osatutako ikasleak eskolan bertan bizi ziren. Ikasi, jan, lo, dena egiten zuten han. Eskolak bi baserri zituen aurrean, eta aldapa bat igota zegoen herrixkaren erdigunea. Ikasle, irakasle, sukaldari eta gainontzekoen artean, 30-40 bat lagun bizi zirela oroitu du Clementek. "Ilaran egiten genuen guztiok lo, bata bestearen ondoan zeuden ohe txikiak zituen gela handi batean".

    
    

    Barnetegian euskara maila desberdinetako ikasleak zeuden, hainbat ikastarotan banatuta. "Hutsetik hasi behar zuen Tigrek". Ez zekien euskaraz, eta helburua handik euskaraz bizitzeko moduan ateratzea zen. Hartarako arau bat zuen barnetegiak: ezin zen gazteleraz hitzik egin. Euskara hutsez aritu behar zen egonaldi osoan. "Oso egoera barregarriak sortzen ziren", kontatu du Clementek. "Oso zaila da apenas dakizun hizkuntza batean bizitzea". Antzerkian asko jantzi zirela dio. "Ikustekoak ziren Tigreren ahaleginak! Imaginatu ezin diren keinuak egiten zituzten lehen mailan zeudenek ulertarazteko".

    
    

    GALen lehen atentatuek ikastaroetan harrapatu zuten errefuxiatu taldea. "Baina oraindik nahiko nahasia zen egoera. Desagertzeak izan ziren, susmo txarrak zeuden, baina egoera ez zen argia... Abenduan hil zuen lehen pertsona GALek: Kattu, gogoratu du orduan ihes eginda zegoen emakumeak.

    
    

    Errefuxiatuen aurkako erasoek segurtasun neurriak hartzera behartu zuten ikasle taldea. "Bi erabaki hartu genituen: eskola hutsik sekula ez uztea, eta bakarrik ez ibiltzea". Jendarmeen joan-etorriak ere hasi ziren. "Dokumentazio eske etortzen ziren, eta, noizean behin, mugimendu arraroak zeudela esaten ziguten. Behin esan ziguten auto bat aurkitu zutela barrutik kanpora egindako bala baten arrastoa zuena. Guk ez genekien gu beldurtzeko esaten zizkiguten halakoak, edo informatzeko. Baina guri eskatzen ziguten dokumentazioa!", kexu da. "Ez inguruetan zebiltzan beste haiei!". Ikasleek errefuxiatu dokumentazio arautua zuten, eta, beraz, beldurra sartzeko nahia ikusten zuten, sarri, jendarmeen bisiten atzean.

    
    

    Baina inguruko baserritarrek ere behin baino gehiagotan esan zieten "mugimendu arraroak" ikusi zituztela; autoen ez ohiko joan-etorriak nabaritu zituztela, esaterako. Ikasleek hartu zituzten segurtasun neurriak, adostu bezala. Taldean ibiltzen ziren beti, eta eskola ez zuten hutsik uzten.

    
    

    Gerora jakin zuten neurri horiek beste atentatu saio batzuek saihestu zituztela. "Ofizialki ez dakigu ezer, inork ez baitigu inoiz ezer esan. Baina Amedok kontatu du gaiari buruz gehien, eta elkarrizketa batean esan zuen eskola lehertarazteko asmoa izan zuela GALek. Ezin izan zuela egin, eskola ez zegoenez sekula hutsik ezin izan zutelako bertan lehergailurik jarri".

    
    

    Amedoren esanetan, barnetegian ziren errefuxiatuen auto bat zartaraztea ere pentsatu zuen GALek. Egunero auto bat herri erdigunera joaten omen zen kafea hartzera, eta bidean autoa lehertaraztea pentsatu zutela. Baina, Clementek azaltzen duenez, ideia hori ere atzera bota zuten. "Bost emakume joaten omen ziren auto horretan, eta, iradoki zuenez, bost emakume hiltzea ez zen horren ondo ikusia izango". "Ni nintzen auto horretan kafea hartzera joaten ziren bost emakume horietako bat".

    
    

    Baina atentatua, azkenean, egin egin zuen GALek. Clementek iltzatuta du 1984ko otsailaren 25 hori: "Larunbata zen, ez baikenuen klaserik. Eta hemen [Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan] gogoeta eguna zen -hurrengo egunean, Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeak ziren-. Maule inguruetan behe laino handia egoten zen sarri. Eta, egun horretan, izugarrizko azpilainoa zegoen Mendikon. Ez zen metro batera zegoena ere ikusten. Goizean nahiko goiz atea jo zuten. Oraindik lauzpabost besterik ez ginen egongo altxatuta. Ez zen ezer ikusten. Ondo gogoratzen dut, zalantzan egon baikinen atea ireki edo ez. Azkenean, gasa aldatzera zetozenak zirela konturatu ginen, oihuka esan zigutelako eta leihotik bonbonen kamioia ikustea lortu genuelako. Sartu ziren, eta gasa aldatu ziguten, normal".

    
    

    Pare bat ordu geroago izan zen erasoa, ia eguerdia zela. "Behe lainoari kosta zitzaion alde egitea, eta argitu zenean, Tigre kanpora atera zen", kontatu du Clementek. "Eskolako atearen ondoko murru txikiaren kontra jarrita zegoen, ogitarteko txiki bat jaten. Hortxe jo zuten tiroz. Tiroa jaso, eta barrura sartu zen korrika, baina hilda zegoen dagoeneko. Inertziaz buelta eman, eta barrura sartu zen, eta eskola barruan erori zen zerraldo. Pultsuaren arrastoren bat bazuen, baina praktikan hilda zegoen. Bihotza lehertu zioten".

    
    

    Eskola barruan zeuden gainontzeko guztiak. Pentsatu gabe, "erreakzioz", atea itxi zuten, eta barruan geratu ziren. Gero, kanpora atera ziren berehala, hiltzailea, autoa edo zerbait ikusi nahian. "Eskerrak ez genuen horietako inorekin topo egin, gu ere bertan eroriko baikinen bestela".

    
    

    Clementeren ustez, azpi lainoa argitu zenean kanpora atera zen lehena izan zelako hil zuten Tigre. Beste edonor izan zitekeela seguru dago; "edonork balio zuen". Eta atarira bat baino gehiago atera izan balira, gehiago hil zitzaketela ere uste du. Frankotiratzaile iaio batek egin zuen Gutierrez bihotzean jo zuen tiroa, ehun edo berrehun metro inguruko distantziatik.

    
    

    Bi egun lehenago, Enrique Casas PSOEren senataria hil zuten Komando Autonomo Antikapitalistek, eta, Amedoren hitzetan, PSOEren gobernuak atentatu horri emandako erantzuna izan zen Idauze-Mendikoa. Gutierrez tiroz hil zuten egun berean hartu zuen bere gain atentatua GALek. Sekula ez da inor epaitu hilketa honegatik. Ikerketarik apenas eginda artxibatu zen auzia.

    
    

25. Agustin
    Irazustabarrena
    Urruzola 'Legra'
    1985eko irailaren 25ean
    

    

26. Agustin Irazustabarrena Urruzola "Legra"

    Agustin Irazustabarrena Urruzola 'Legra'

    Nekane Zinkunegi

    Astigarragako Guardi baserrian jaio zen, 1952ko ekainaren 2an, eta sei anai-arreben arteko bigarrena zen. Txikitatik bihurri fama hartu zuen. Herriko eskolan piper gehien egiten zutenetako bat zen, eta horrek zigor ugari jaso beharra ekarri bazion ere, gehienetatik libratzea lortu zuen, baita horretarako leihotik salto egin behar bazuen ere. Ondorioz, ez da harritzekoa lan bila hasteko eskola garaiz utzi izana. Edonola ere, haren bikotekide izandako Begoña Arbelaizek gogora ekarri du "buruz oso azkarra" zela. Hamasei urte zituenerako, Irungo Montero hiltegian abere hiltzaile hasi zen lanean, eta hantxe aritu zen, Lapurdira ihes egin behar izan zuen arte.

    
    

    

    Gazte garaian, inguruko herrietako festetan eta ehizarako zuen afizioan gozatu zen; herri kirolak ere gustuko zituen. Egun batez boxeoan hastea bururatu zitzaion, Hernaniko Oialume auzoan lagun artean egindako apustu bat zela medio, eta ordutik, Legra goitizenez deitu zioten –garai hartako luma pisuetan txapelduna zen Jose Legra boxeolari kubatarraren abizena–. Sarri ibili ohi zen ingurunearen ondorioz eraiki zuen bere ideologia politikoa, modu naturalean, eta arrunta zen mobilizazioetan zein kultur ekitaldietan ikustea. "Oso pertsona irekia eta alaia zen, borondate handikoa", Arbelaizen hitzetan; "besteengatik goseak egoteko kapaza ere bazen". Nolanahi ere, ez zuen inolako malgutasunik drogen gaiari zegokionez. 1970eko hamarraldian modan jarri zen marihuana eta haxixa erretzea, baina Irazustabarrenak ezin zuen jasan inor horretan ikustea.

    
    

    Hil ostean, haren oroimenez liburuxka bat kaleratu zuten, eta hor bada besteei laguntzeko zuen prestasunaren adibideetako bat. Montero hiltegian lanean zebilen garaian, lankide bat kaleratu zuten, eta Irazustabarrenak nagusiari planto egin zion, lankidea berriro onartzen ez bazuten berak ere lana utziko zuela esanez. Laguna berriro onartzen ez zutela ikusita, mehatxua konplitu egin zuen Legrak, eta beste lantegi batean hasi ziren biak lanean. Handik egun batzuetara, Monteroko nagusiak berak deitu zien berriro hiltegira itzultzeko eskatuz.

    
    

    

    1982ko irailaren 26an, Espainiako Polizia Donostiako San Martin kaleko etxe batean sartu zen, eta Irazustabarrenaren lagun Fernando Barrio hil zuen tiroz. Hilketaren ostean Astigarragako herritar askori egindako arakatzeak eta hainbat etxeren miaketak etorri ziren. Irazustabarrenari berari ere egin zioten miaketa, nahiz eta gero joaten utzi zioten. Hurrengo egunean bertan ihes egin zuen Lapurdira.

    
    

    Errefuxiatu gisa Baionan igaro zituen lehen urteak nahiko gogorrak egin zitzaizkion, Astigarragako lagunak, sendia eta egunerokotasuna faltan sumatzen baitzituen. Horrez gain, lanik ere ez zuen, eta gertukoek bidaltzen zioten diruarekin egiten zuen aurrera. Neska-laguna ia astebururo joaten zitzaion bisitan: "Astero galdetzen nion ea noiz itzuliko ginen herrira; nik banuen esperantza, han bizi beharko zuela esan zidan arte". 1983. urtean, Arbelaiz berarekin bizitzera joan zen.

    
    

    

    GALen jarduera handieneko hilabeteak ziren haiek, eta Irazustabarrenak eta Arbelaizek beren inguruko lagunak nola hiltzen zituzten ikusi zuten. Urte gogorrak izan zirela oroitu du Arbelaizek: "Nik beldur handia pasatzen nuen; kalera ez horrenbeste irteteko esaten nion, baina hura ez zen etxe zuloan sartuta egotekoa". 1985ean beren semea jaio zen; Suharri jarri zioten izena, Guardi baserriaren gertuko iturri baten izen bera. Hiru hilabete geroago, irailaren 24an, errefuxiatu politikoaren agiria eman zioten Irazustabarrenari. Lagun batek afaltzera gonbidatu zuen horregatik. Afaltzera joan aurretik lagun zituen beste zenbait errefuxiaturekin trago batzuk hartzera zihoala esan zion bikotekideari, eta aurki joango zela lagunaren etxera. Lagun haiekin sartu zen Monbar hoteleko tabernara.

    
    

    Euren atzetik GALeko mertzenarioak sartu ziren, eta errefuxiatuei tiroka hasi ziren. Irazustabarrenarekin batera, Jose Mari Etxaniz eta Inaxio Asteasuinzarra hil zituzten eraso horretan; Xabin Etxaide geroago hil zen, zaurien ondorioz, erietxean. Bi egun geroago, protestaldi luzea eta greba orokorra antolatu ziren Gipuzkoan.

    
    

    Monbar hoteletik gertuko etxe batean ziren afaltzekoak, eta Arbelaiz hara joana zen: "Lagunak futbolzaleak ziren, eta telebistan ematen ari ziren partida ozen jarria zuten; nik ez nuen tiroketarik entzun. Baina albistearen berri eman zidatenean, berehala pentsatu nuen Agustin tartean izango zela". Arbelaizek eta Irazustabarrenaren gertukoek bazekiten hil osterako zuen nahia, eta haren gogoari jarraiki, gorpua erre, eta Astigarragako Santiagomendin zabaldu zituzten errautsak, hark gehien maite zituen lekuetako batean.

    
    

    

    

    Atentatuaren ostean, Pierre Frugoli eta Lucien Mattei Marseillako mertzenarioak atxilotu zituzten. Euren armak Errobi ibaira bota eta ihes egitera zihoazela, errefuxiatu talde batek gerarazi eta Frantziako Poliziaren esku utzi zituen. Paueko tribunalak bizi guztiko espetxe zigorra ezarri zien biei, eta fiskaltzak Matteiren kondena 18 urte baino gehiagokoa ez izatea aholkatu zuen. Frugolirena, berriz, 20 urtera murriztu zuten 1989an. Ez zen inoiz ikertu tiroketan parte hartu zuten gainerako kideak nor izan ziren.

    
    

    

    Bi akusatuek aitortu zuten Espainiako zerbitzu sekretuek errekrutatu zituztela, eta Francis eta Miguel izenak aipatu. Francis izena zeramana Bilboko komisariorde Jose Amedo zela aitortu zuten. Miguel izenari zegokionez, berriz, fiskaltzak usten zuen Michel Dominguez zela, jatorri frantziarreko Espainiako polizia bat, Amedorekin lanean aritutakoa.

    
    
    

    " Nik beldur handia pasatzen nuen; kalera ez
    horrenbeste irteteko esaten nion, baina
    hura ez zen etxe zuloan sartuta egotekoa".
    Begoña Arbelaiz

    Espainiako prozesu judizialaren kasuan, 1991ko martxoan, Monbar hoteleko atentatuarekin lotura zuen Amedoren eta Dominguezen aurkako auzia bertan behera geratu zen froga faltagatik. Baina urte bereko irailean, 108na urteko espetxe zigorra ezarri zieten, GALen beste eraso batzuk antolatzea leporatuta. 1994ko azaroan, Baltasar Garzon epaileak berriz jarri zuen abian Monbar hoteleko erasoaren auzia, eta Julian Sancristobal Bizkaiko gobernadore zibil eta Espainiako segurtasun idazkari izandakoa, Juan Alberto Perote zerbitzu sekretuetako zuzendari ohia eta Francisco Alvarez brigada antiterroristako buru izandakoa inputatu zituzten. Horiek guztiek euren aurkako akusazioak ukatu zituzten. 2001eko urrian, berriz itxi zuten auzia, eta Garzonek azaldu zuen inputatuen aurkako susmoak bazituzten ere ez zegoela behar adina froga haiek epaitzeko.

    
    

     

     

27. Joxean Lasa
    eta
    Joxi Zabala
    1983ko urriaren 16an
    

    

28.  

    Joxean Lasa eta Joxi Zabala

    Gurutze Izagirre

    Joxean Lasa eta Joxi Zabala Tolosako Olarrain auzoan jaio ziren, eta haurtzaroa han igaro zuten; ez zituen auzoak eta haurtzaroak lotu, ordea; frankismoaren azken urteak, trantsizioak eta egoera irauli beharrak lotu zituen, konplizitate berezi eta banaezin bat sortzeraino, beren azken hatseraino.

    
    

    Joxean Lasa 1963ko martxoaren 21ean jaio zen, familiak Olarrainen bertan daukan baserrian, Aldaba-Txikin. Bederatzi senide, gurasoak, aiton-amonak eta osaba bat bizi ziren baserrian. Olarrainen bertan egin zuen lehen eskolatzea Joxeanek, eta ondoren Tolosako udal ikastetxean. "Olarrainen, irakasleak erabat erdaldunak ziren. Guk erdaraz nola edo hala ikasi genuen, halabeharrez, behartuta. Eta, gai horretan, aita beti gure defentsan ateratzen zen. Eskolari buruzko beste kexaren bat eramaten bagenuen 'zerbait egingo zenuten' esaten zigun, baina euskararen gaian beti gure alde ateratzen zen. 'Gure garaian ez, eta orain horrela!' esaten zuen. Kanpotik etorriak agindu behar horrek asko sumintzen zuen aita, eta horrek eragin zuen seguruena Joxeanengan ere". Horiexek dira Joxean Lasaren arreba Axunen haurtzaroko oroitzapenak.

    
    

    

    Haurtzaroa auzoan baina gaztaroa iritsi ahala Tolosara jaisten zela gogoan du Axun Lasak, eta garai hartan, 70eko hamarkadaren erditik aurrera batez ere, euskal gizartean bizi zen giroan erabat murgildu zen. Lemoizko martxan parte hartu zuen, baina ez zen bere pentsaerak modu arinean azaltzen zituenetakoa. Horregatik harritu zen Josetxo Jauregi etakidearen hilketaren berri izandakoan eman zuen erantzunarekin. "Ibarrakoa zen, Izaskungo baserri batean harrapatu zuten, eta guardia zibilek tiroz josi zuten. Nik egun horretan ikusi nuen oso aztoratuta, bere onetik aterata. Onartezina zela esaten zuen, eta oso aztoratuta zegoen".

    
    

    Oso lasaia zela du gogoan haren arrebak. "Zerbait egiteko presa sartuz gero, beti patxadaz erantzuten zuen. Egingo zuela, eta lasai hartzeko. Etxeko lanak bukatu eta kalera zihoala esaten zuenean, amak erantzun egiten zion: 'Dirurik gabe eta nora zoaz kalera orain?'. 'Ama, lasai, dirurik ez da behar lagunekin egoteko', erantzuten zion".

    
    

    Arrauna zuen zaletasunen artean Joxean Lasak. Espainiako txapeldun izan ziren. Domina hori jaso eta gutxira alde egin zuen Baionara, 1981eko azaroaren 6an, errefuxiatuta.

    
    

    Joxi Zabala, 1962an, urtarrilaren 5ean jaio zen. Sei senidetako bigarrena zen. "Gu oso familia umilekoak ginen. Sei anai-arreba ginen, eta aitak bakarrik egiten zuen lana etxetik kanpora. Diru sarrera bakarrarekin, baliabide gutxi zeuden gure etxean", esan du Pili Zabalak, Joxi zenaren arrebak.

    
    

    

    Tolosako eskolapioetan ikasi zuen Zabalak: "Oso gaizki eramaten zuen ikastetxe hartako itxitasuna: zigorrak, zorroztasuna, apaizen mespretxua euskararekiko, klase sozial ezberdinekin egiten zuten bereizketa... ". Izaera irekikoa, jendartean erraz moldatzen zena, "saltsa guztietako perrexila" zen. "Maitagarria zen, bihotz onekoa, bizipoza zuen, hitz jario handikoa zen, jendea inguruan izatea gustuko zuen, mugitua eta bizia zen eta gizartean pil-pilean zeuden gaietan parte hartzea gustuko zuen. Behin Laurarekin, neska-lagunarekin, joan zen feministen bilera batetara. Hango neska batek galdetu zion ea zer egiten zuen han, eta berak erantzun zuen emakumeen eskubideen aldekoa ere bazela. Injustizia bat ikusten zuen lekuan protesta egingo luke".

    
    

    Gazte mugitua zen, eta eskulanetan oso iaioa. Garai hartako hainbat gazteren zaletasunak ere konpartitzen zituen: mendizaletasuna eta musika, esaterako. "Itoitz zuen gustuko", Pili Zabalak gogoratzen duenez.

    
    

    Oso gaztetatik agertu zuen politikarako interesa Joxi Zabalak, eta, garai hartan, giro politikoa oso bizi zegoen. "Joxe Bernardo Bidaola Atxega Txirrita desagertu zen frankismo garaian Tolosan; pentsatzen zen poliziek hil egin zutela. Haren oroigarria Joxiren mesanotxean egoten zen. Lehen kolpea Txirritaren desagertzea izan zen. Gure amaren lehengusu baten semea ere ETAkoa zen, Beltza, eta lehergailu bat esku artean lehertu zitzaion. Horiek eragin egin zioten, eta 70eko hamarkadako giro politiko sozialean buru-belarri murgildu zen".

    
    

    Gaztaroak elkartu zituen Tolosan. Axun Lasa: "Joxeanen laguna Joxi zen, eta gero, juntatzen zitzaiena. Baina Joxi zen haren laguna". Orduak egiten zituzten elkarrekin. Axun Lasak eta Pili Zabalak garai hartako zenbait pasadizo gogoan dituzte: "Tolosan bikote batek lokal bat hartu zuen. Pitxi denda moduko bat jarri nahi zuten. Joxi eta Joxean tartean zirela, lokal hori egokitzen buru-belarri aritu ziren bikotearekin hainbat gazte", ekarri du gogora Lasak. "Zenbat ordu egin ote zituzten han lanean, eta zein polita utzi zuten!", gehitu du Zabalak.

    
    

    Denda jarri nahiko zuten, baina, urteak joan ahala eta hainbatetan pentsatu ostean, uste dute beste interesen bat ere bazutela denda hartan: "Hango kapa dobleak eta hainbeste ordu han barruan sartuta...". Hor ibili ziren gehienak ETAkoak ziren, atxilotuak izan ziren, edo ihes egin zuten. Dendaren jabea ere atxilotu zuten gerora, Joxean Lasaren hiru arrebekin batera: Axun, Arantxa eta Izaskunekin.

    
    
    

    

    Ihesa

    1981eko azaroaren 6an Tolosako Euskadiko Kutxan lapurreta saioa izan zen. Eta ordutik ez ziren etxera itzuli bi gazteak. Ihes egin aurreko egunak gogoan ditu Pili Zabalak: "Oso berandu etortzen zen gauetan etxera. Eta amak galdetzen zion non zebilen ordu horietan; biharamunean lana eta ikasketak zituen". Axun Lasak ere ez du ahazteko joan ziren eguna: "Gure etxean gaztaina jana zen. Iritsi zitzaigun ez zela afaltzera etorriko. Gero esan ziguten egun batzuetan ez zela etorriko".

    
    

    Pili Zabalak gaur bertan gertatu balitz bezala du gogoan nola etorri zen Polizia beren etxera egunean bertan, 1981eko azaroaren 6an: "Ni eskolatik bueltan nentorren, zortzigarren mailan nengoen; 12:30-13:00 izango ziren. Bi gizonezkok tinbrea jo zuten, eta Joxiren karnetaren ziurtagiria erakutsi ziguten. Gogoan dut amaren aurpegia. Esan ziguten zer gertatu zen, Joxi tartean zela eta ezer baldin bagenekien jakinarazteko".

    
    

    Lapurreta saioaren ondoren, sasira jo zuten. Egun horretan karnetak berritzea egokitu zen Tolosan. Poliziaz "josia" zegoela gogoratzen du Axun Lasak: "Nik Tolosan lan egiten nuen. Gogoratzen dut non nengoen, norekin; fruta jartzen ari nintzen, eta herriko bat etorri zitzaidan esanez lapurreta saioa izan zela eta Joxean tartean zela. 'Joxean lapurretan? Berarentzat ez'. Ez zen sartzen haren izaeran. Egia baldin bazen lapurretan aritu zela, hartutakoa harentzat ez zela izango garbi nuen, lagun batentzat edo... Baina ez nuen pentsatzen beste ezer. Ez nuen inongo kontu politikotan sartuta egongo zenik pentsatzen ere. Gero jada iritsi zitzaigun kontu politikoetan zebilela, egun batzuetan ez zuela deituko...".

    
    

    Bi gazteen berri izateko amorratzen zeuden senideak. Ihes egin ostean, Tolosa inguruko herri batean izan ziren lehen egunetan, Amasan, baserri batean gordeta. Joan zirenean esan zieten bolada batean ez zituztela ikusiko. Luze egin zitzaien senideei tarte hori. Gabonen ostean ikusi ahal izan zituzten, 1982ko urtarrilean, Baionan. Bien bitartean, ondo zeudela iristen zitzaien. "Gure etxera iritsi zen haren eskutitz bat esanez ondo zeudela, ez kezkatzeko", gogoratu du Pili Zabalak.

    
    

    Haiek ikusteko aukera iritsi zitzaienean, bi familiak Baionara joan ziren. Bisitak ia astero egiten zituzten. Gurasoak normalean hamabostean behin joaten ziren, eta anai-arrebak beste asteburuetan, lagunekin. Etxe txiki batean elkartzen ziren denak. Prestatuta jateko eramaten zutena denen artean banatzen zuten. Axun Lasa: "Amak Cola Cao eta gustuko zituen gutiziak jartzen zituen... eta Joxeanek esaten zidan: 'Amari esaiozu bidaltzeko arroza, dilistak... Hemen gauden denok jatea dauzkagun gauzak'. Gure amak zer egiten zuen orduan? Arroza, dilistak… horiek jarri... eta Cola Cao ere bai. Gure anaiak esaten zuen hara iristen zena denentzat zela: 'Batek gosea baldin badauka, denek daukagu' ".

    
    

    Pili Zabalak ere gogoan ditu Baionarako joan-etorriak: "Gogoan dut amak nolako emozioarekin jartzen zituen paketeak eramateko, eta gero agurraren tristura. Amak esaten zion: 'Noiz itzuliko zara Tolosara?'. Joxik ez zuen kezka adierazten. Saiatzen zen beldurrak-eta uxatzen".

    
    

    1982ko irailetik aurrera hasi ziren jada giro arraroa zegoela sumatzen, giroa aldatzen ari zela. Pili Zabala: "Joxik askotan esaten zigun: 'Hor doana polizia da'. Baina ez zuten sumatzen inondik ere zetorrena. Baionan zeuden errefuxiatuek ja begiz jota zituzten poliziak, baina besterik gabe pasatzen ziren albotik". Axun Lasak hala pentsatzen du: "Ibiltzen ginen kalean poteatzen normal-normal. Lehenengoak izan ziren, ez zuten beldurrik izan, ez zien denbora eman. Kuadrilla handiak ibiltzen ginen Baionan, kalez kale, giroa kalean zegoen. Hasi ziren esaten zerbait arraroa gertatzen ari zela, baina ez zuten esaten ez joateko, ez zirela aterako... Sumatzen zuten zerbait bazela, baina, baina zer zen... lehenengoak izan ziren. Harrapatu zituzten oso erraz".

    
    

    

    Desagertzea

    Lasa eta Zabalak, polizia zelatan zebilela jakitun ziren arren, ez zuten inondik esperoko 1983ko urriaren 15 hark beraientzat gordea zuena. Martinez Kolomo errefuxiatuak Arrangoitzeko festetara joateko utzi zien autoa hartzerakoan bahitu zituzten. Eta hortik aurrera gurutze bide bat hasi zen gazte bientzat eta haien ingurukoentzat. Lasa eta Zabalarentzat, bahitu, torturatu eta tiroz hil zituztelako, Busoten (Alacant, Herrialde Katalanak). Eta senide eta lagunentzat, haien aztarnarik ez zutelako izan 1995 arte, desagertu eta hamabi urte igaro arte.

    
    

    2000. urtean, epaiketa egin zen, eta Espainiako Auzitegi Nazionalak bost lagun zigortu zituen: Angel Vaquero, Felipe Bayo Leal eta Enrique Dorado Villalobos guardia zibilak, Julen Elgorriaga Gipuzkoako gobernadore zibil ohia eta Enrique Rodriguez Galindo komandantea. 67 eta 71 urte arteko zigorrak jarri zizkieten. Estrasburgoko Giza Eskubideen auzitegiak 2010ean epaia berretsi zuen. Inor ez dago preso egun.

    
    

     

     

29. Jean
    Pierre
    Leiba
    1984ko martxoaren 1ean
    

    

30. Jean Pierre Leiba

    Jon Olano

    1984ko martxoaren 1ean hil zuten Jean Pierre Leiba, Sokoakoa eta Hendaiako tren geltokiko langilea. 28 urte zituen, eta hiru anai-arrebatik bigarrena zen. Errefuxiatu ugariren lankidea zen. Martxoaren 1eko goizeko zortziak aldera, lanerako arropa jantzi eta beharrera bidean zihoan hiru errefuxiaturekin batera. Harekin zihoanetako baten aurka prestatu zuten erasoa.

    
    

    Vicente Manuel Fernandez, Mariano Moraleda eta Daniel Fernandez espetxeratu zituzten Leiba hiltzea egotzita. Daniel Fernandez Leibaren lankidea zen; Fernandezek berak Frantziako Poliziari adierazi zionez, lankide errefuxiatuen aurkako atentatu bat egiteko asmoen berri izan zuen Leibak, eta asmo horien inguruan ohartarazi zien. Daniel Fernandez salatu zezakeelakoan, Leiba bera hiltzea erabaki zuten.

    
    

    Mariano Moraleda eta Daniel Fernandez zigortu zituzten. 23na urteko zigorra ezarri zieten hilketagatik, eta beste sei GALeko kide izateagatik. Haiek izan ziren GALeko kide izateagatik zigortutako lehen espainiarrak.

    
    

    Ezagun zuen indarkeria Leibak. Haren osaba Hendayais tabernako jabea zen, eta Batallon Vasco Español taldeak 1980ko azaroaren 23an tirokatu zuen taberna. Errefuxiatu ugari elkartzen ziren bertan, eta bi lagun hil zituzten erasoan; Jose Camio langilea eta Jean Pierre Aramendi erretiratua; jardun politikorik gabeak biak. Beste hamar lagun zauritu zituzten.

    
    

31. Christophe Matxikote
    eta
    Catherine Brion
    1986ko otsailaren 17an
    

    

32. Christophe Matxikote eta Catherine Brion

    Adrian Garcia

    Christophe Matxikote

    60 urteko baserritarra, Itsasun jaioa. Ameriketara joan zen gaztaroan, baina zorte handirik ez zuen izan, eta jaioterrira itzuli zen haren jabetzez arduratzeko. Alarguna zen, eta seme-alabak zituen. Bidarraiko baserrirainoko bidea egiten zuen egunero, hango artaldea zaintzeko. Ez zuen loturarik mugimendu abertzaleekin. Euskal iheslari bat zuen bizilagun, eta uste dute harekin nahastu zutela.

    
    

    

    Catherenine Brion

    Parisen jaioa, 16 urte zituela hil zuten. Christophe Matxikotek lur eremu bat alokatzen zien Brionen gurasoei oporretan karabana paratzeko, eta hara zeraman gaztea, gurasoengana, GALek biak zihoazen autoa tirokatu zuenean. Zenbait iturrik dio, baina, gurasoak han bizi zirela. Hil zutenean batxillergo ikasketetan buru belarri zebilen Brion. Landa eremua gustuko zuen, eta baserri batean bizi nahi zuen.

    
    

33. 
    Christian
    Olaskoaga
    1984ko azaroaren 18an
    

    

34. Christian Olaskoaga

    Adrian Garcia

    Ziburun jaioa, dantza egitea zuen zaletasun; hamar urtez aritu zen dantza talde batean. Claude anaiarekin zebilen Biriatuko festetan hil zutenean. 22 urte zituen. Anaia hanka batean zauritu zuten, baina ihes egitea lortu zuen. Claude Urruñako errugbi taldeko kapitaina zen, eta goiz etxeratu nahi zuen biharamuneko partida zela eta. Jean Batit haien aita udal aholkularia zen Ziburun, eta pertsona ezaguna zen.

    
    

35. Ramon
    Oñederra
    Bergara 'Kattu'
    1983ko abenduaren 19an
    

    

36. Ramon Oñederra Bergara 'Kattu'

    Nekane Zinkunegi

    1960ko martxoaren 28an jaio zen Azkoitian Ramon Oñederra Bergara Kattu. Osaba Antoniok kontatzen zizkion 36ko gerrako gertakariak pasatzen ziren txikitan haren irudimenetik. Asko sufritu zuen eskolan, frankismo garaian. "Mugitua eta bizia" zela diote haren gurasoek eta senideek. Hiru anai-arreben artean erdikoa zen Ramon, arreba zaharrago bat eta gazteago bat zituen.

    
    

    Eskolak eta bere haurtzaroko giro eskuindarrak izaera bihurria izatera eraman zuten. Ikurrinak margotzeko zeukan grina da horren erakusle. Prudentzio Oñederra aitak ondo gogoan ditu pasadizo haiek. "Maisua komunera-edo joaten zenean, arbelean edo gelako beste txokoren batean ikurrina margotzeko ohitura zuen. Maisuak, bueltan etortzean, nork egin zuen galdetzen zuen, baina gurea isilik egoten zen", kontatzen du irribarrez. Arantxa Bergara amak, berriz, "txiki-txikitatik halakoxea" zela dio: "Denak zituen lagunak, baina bera baino zaharragoekin ibiltzea gustatzen zitzaion". Helduagoengandik ikasteko nahiarekin lotzen du hori Bergarak: "Haren parekoek hark adina zekiten; berak baino gehiago zekitenekin ibili nahi izaten zuen".

    
    

    

    Nahiko azkar aspertu zen ikasketekin, eta berehala sartu zen lan mundura. Lehenik, Azkoitiko Etxe-Aitz tabernan aritu zen zerbitzari lanetan; ondoren, herriko Elorza auto tailerrean txapista gisa; eta, horren ostean, tabernari gisa lan egitera itzuli zen, besteak beste, Donostian, Ormazabal tabernan aritu zen, eta hil zutenean ere, Baionako Kayetenian ziharduen. Pare-pareko lana zuen gurasoen ustez, "hain mutil irekia eta alaia izanda, jendeak asko estimatzen zuen" kontatzen du aitak. Aisialdian, berriz, kirola egiteko ohitura zuen; herriko futbol taldean, Anaitasunan, atezain gisa ibili zen hainbat urtean. Horrez gain, xakezalea zen. Zaletasun hori dela medio, urtero haren oroimenez Azkoitian egiten duten omenaldian parte hartzen dute herriko xake eskolako kideek ere.

    
    

    Parrandazalea ere bazela gogoan du Bergara amak: "Etxe-Aitz tabernan lanean aritu zenean, hango nagusiari parrandara joateko kaxatik dirua hartu izan zion. Oso ondo moldatzen ziren, eta nagusiak hainbat alditan esan zion: 'Ikusten nagok, soldata nik hiri ordaindu ordez hik ordaindu beharko diadala niri, zorrak kitatzeko'. Baina bai, ederki moldatzen ziren; parranda askotara joaten ziren elkarrekin, eta gureak beti bestearen aitzakia egiten zuen".

    
    

    Franco zerbitzatu nahi ezta

    Gaztetatik inplikatu zen politikan. EGAM Euskadiko Gaztedi Abertzaleen Mugimenduko kide izan zen, eta 16 urterako propaganda lanak egiten zebilen. Etxekoek ez zekiten horren berri; "gerora jakin genuen", kontatu du haren arreba zaharrenak. Soldadutza egiteko garaia iritsi zitzaionerako, Lapurdira ihes egina zen, baina haren aitak gogoan du nola esaten zion "Franco ez zuela zerbitzatuko".

    
    

    19 urterekin joan zen Ipar Euskal Herrira. Aitari kontatu zion alde egingo zuela, ondo gogoan du Prudentziok: "Gau batean, bidezorroa prestatzen ikusi nuen, eta zer zebilen galdetu nion. Besarkada bat eman zidan, eta 'aita, dena Euskadigatik' esan zidan". Bakar-bakarrik ihes egin zuen, Irunera iristean, amaren lehengusu batekin topo egin, eta hark esan zion muga pasatzen lagunduko ziola, baina Oñederrak ezezkoa erantzun zion, "beste inor ez konprometitzeagatik", aitaren arabera. Muga inguruan galduta zebilela "eskapada bat" egin zuela gogoan du Prudentziok: "Argia eta jende ahotsa sumatu eta kanpadenda batzuetara hurbildu zen. Lagun bat pixa egitera-edo irteten ikusi zuen, eta ilargiaren argitan trikornio baten distira antzeman zuen Ramonek, eta buelta eman eta azkar alde egin zuen handik. Berak kontatua da pasadizo hori".

    
    

    Behin bide zuzena hartu zuenean, Aita Larzabalek egin zion harrera; "errefuxiatuak hartzen zituen" gizon hark. Hurrengo egunean, "Telesforo Monzonen bisita jaso zuen, eta hark bilatu zion etxea Miarritzen", azaldu du Prudentziok. "Gerora, Baionan, aspaldi hara joandako errefuxiatu jeltzale batzuen familiakoek hartu zuten etxean", dio Oñederraren amak, "etxeko bat gehiago balitz bezala eduki zuten". Ondoren, lagun batzuekin egon zen Baionan bizitzen. Sarri joaten zitzaizkion familiakoak eta lagunak bisitan hara, haren amak oroitzen duenez, "txipiroiak eta kroketak hartuta". Bolada batez, neska-lagun izan zuenarekin Hendaian ere bizi izan zen, baina azken urteetan Baionan egon zen berriro. Joxean Lasa eta Joxi Zabala bizi ziren etxetik gertu, hain justu.

    
    

    Senideen arabera, "berehala" ohitu zen Iparraldeko bizimodura, eta horretan lagundu zion bere izaera lagunkoiak. Berehala ikasi zuen frantsesez hitz egiten, eta ongi etorri zitzaion Belgikara joan zen batean poliziarengandik libratzeko. Aitak ederki oroitzen du gertaera: "Berak eta lagun batzuk kanpora joan beharra izan zuten, eta bueltako hegazkina hartzerakoan atxiki egin zituzten. Segurtasuneko haiek azkarrak izango ziren, baina baita gure mutila ere. Han hartutako harri batzuk erakutsi eta arkeologiako ikasleak zirela kontatu zien gure Ramonek frantsesez, eta libratu ziren hartatik ere". Horregatik hasi zitzaizkion Kattu deitzen Arantxa arrebaren hitzetan: "Nahiko arrisku pasatakoa zen nonbait, eta katuek ere zazpi bizitza edukitzen omen dituztenez...".

    
    

    

    "Hurrengoa ni izango nauk"

    Oñederraren familiak ez du erraz ahaztuko Lasa eta Zabalaren desagertzea. Lagun onak ziren hiruak, eta Oñederra izan zen GALek eraildako bi tolosarrak ikusi zituen azken laguna. Hala azaldu du Kattu-ren arrebak: "Elkarrekin afaldu zuten Lasa eta Zabalarena gertatu zen gauean; gurea etxera abiatu zenean, beste biak autora bidean zihoazen, eta orduan harrapatu izango zituzten". 1983ko urrian gertatu zen hori. Oñederraren amak ondo gogoan du nola deitu zion semeak: "Telefonoz deitu eta 'ama, bihar komunikabideak esaten hasiko dira; hau eta hau pasatu da, eta ni ere ez naiz urruti ibili' esan zidan". Garai horretan, Oñederra "antzemanda" zegoen jarraipenak zituela. Aitak kontatzen duenez, ingurukoak jakinaren gainean jarriak zituen: "Lasa eta Zabalarena gertatu zenean, 'hurrengoa ni izango nauk', esan zien lagunei".

    
    

    1983ko abenduaren 19an, GALeko mertzenario talde batek tiroz hil zuen Kattu, lan egiten zuen tabernan, Kayetenian. Lagun artean xakean jokatzen aritu eta gero, lagunek alde egin eta tabernan bakarrik geratu zenean sartu ziren GALekoak. Haren arrebaren hitzetan, "oso erraza zeukaten hil nahi zutenek gure anaiaren aurka egitea; ondo zainduta zeukaten". Zazpi tiro jaso zituen gerritik gora; haren aitak gorpua ikusi zuenean kontatu zituen bala zulo horiek. "Baina auzitegiko medikuarekin hitz egin nuen, eta hark esan zidan guztira hamar bala zulo zituela, hitzez hitz, ' tenía diez orificios de entrada', esan zidan", dio Prudentziok. Geroztik, esan izan da Kattuk berak ere tiroak bota zituela, "baina ez dago argi", familiaren arabera. Arrebaren hitzetan, "defentsarako pistola txiki bat bazuen, poliziak hantxe aurkitu zuena, baina ez dut uste erabiltzeko denborarik izango zuenik".

    
    

    Oñederraren aitak oroitzen duenez, "bere burua GALeko kide gisa aurkezten zuen batek Interview aldizkariari eskainitako elkarrizketa batean aitortu zuen berak eta zein lagunek hil zuten Ramon, baina, gero, zoratuta zegoela esanarazi zioten goikoek, eta berehala desagerrarazi zuten". Prozesu judiziala, berriz, "oso nahasia" izan zela oroitzen dute Oñederraren senideek: "Kontu asko sartu zituzten Caso Oñederra deitutakoaren barruan, eta ez zuten ezer argitu".

    
    

    Lasa eta Zabalaren desagertzea lehenago gertatu bazen ere, Kattu izan zen GALek eragin zuen lehen hildakoa, eta haserrea piztu zuen herritarren artean. Gorpua Azkoitira eramateko prozesuan ere eragina izan zuen jendearen erantzuteko gogoak. Hala kontatu du Arantxa arrebak: "Estatu batetik besterako prozesu bat izanik, egun askoko kontua izango zela esan ziguten hasieran. Astelehenean hil zuten, eta ostiralera arte gorpua herrira ekartzerik ez genuela izango zioten. Egun horietan, mobilizazioak egin zituzten Baionan bertan, eta gorpua ekartzerako hegoaldean ere ekintzak prestatzen hasi ziren ostiralerako, tartean, gorputza autopistaz ekarri ordez herriz herri ekartzeko ideia atera zen. Baina, ohartu zirenean zer omenaldi egiteko asmoa zuen jendeak, min hartu zuten nonbait, eta egun batetik bestera esan ziguten gorpua asteazkenean bertan eraman genezakeela". Oñederraren arreba Baionan egon zen egun horietan guztietan, eta kosta egin zitzaion erabakia hartzea, baina, azkenean, "jendeak omenaldiak prestatzeko hartutako lana eta gero", gorpua ostiralera arte ez mugitzea erabaki zuen.

    
    

    

    Gorpuaren bila familia eta lagun asko joan ziren Baionara. Lehen omenaldia beilatokitik irten berritan egin zioten, eta Baiona osoan zehar igaro zen hileta autoa, bildutako jendetzaren txalo artean. "Donibane-Lohizunera heltzean, berriz, Telesforo Monzonen emaztea zegoen errepide erdian gorpuaren zain", oroitzen du aitak. Mugara arte ondo joan zen dena, baina behin mugara helduta, Guardia Zibilaren auto ugari zituzten zain. "Guardia zibilek hileta autoa inguratu zuten euren autoekin; ziztu bizian autopistara sartu ziren, eta gu mugan atxikita eduki gintuzten", kontatu du arrebak. Herriz herriko omenaldi guztiak saihestu zituzten hala, eta Azkoitiko kaleetara sartu artean, hileta autoa inguratuta izan zuen Guardia Zibilak. Baina jaioterrian jaso zuen omenaldia Kattuk. "Bazkalondoa zen herrira iritsi ginenean, gabon egun bezpera zen, eta jendetza irten zen kalera gorpuari ongietorria egitera", kontatu du aitak.

    
    

    Geroztik, urtero egiten diote omenaldia Azkoitian bertan, hil zuteneko urtemugan. Aurtengo abenduaren 19an, 30 urte beteko dira.

    
    

37. Juan Mari
    Otegi
    'Txato'
    1985eko abuztuaren 2an
    

    

38. Juan Mari Otegi Txato

    Jon Ordoñez

    "Gogorra zen Txato. Konfinatuta egon ginenean, futbol talde bat osatu genuen, eta bertakoen aurka jokatzen genuen futbolean. Partida batean sudurra hautsizioten, baina jokatzen jarraitu zuen amaitu zen arte. Poliziek begiratzen zioten, eta galdetzen ziguten ea nola zen posible jokatzen jarraitzea. Baina horrelakoxea zen bera". GALek 1985eko abuztuaren 2an hil zuen Juan Mari Otegi, Azkaraten (Nafarroa Beherean), tiroz. Txato ezizenarekin ezagutzen zuten errefuxiatuen artean, baina etxekoentzat Juan Mari zen. "Guk sekula ez genion esan Txato. Lantokian jarri zioten ezizen hori, sudurra luzea zuelako", dio Joxek, haren anaiak.

    
    

    Otegi 1942. urtean jaio zen Itsasondoko (Gipuzkoa) Beitia baserrian. Hamaika senide ziren, baina bat jaio eta urtera hil zen. Giro politikorik ez zen Itsasondon garai horretan, ezta Otegi-Elizegi sendian ere. Aita abertzalea omen zuten, baina gazte hil zen hori ere. Baserriko familia arrunt bat zen. Juan Mari Otegik ez zuen ikasteko aukera askorik izan, eta hutsune hori posta bidez ikasten bete zuen. Elektronika gustatzen zitzaion. "Ikasgaiak etxean ikasten zituen, eta gero hondatutako irratiak konpontzen zituen -gogoratzen du Martin anaiak-. Eta aurretik marrazketako zerbait ere ikasi zuen galdaragintza planoetarako". Izan ere, ofizioz, galdaragilea zen. Ordizian aritu zen lanean, Gaztañaga galdarategian, eta gero Ikaztegietan, Eizmendi enpresan. Azken horretan lanean zela joan zitzaizkion bila poliziak, haren bi lagun atxilotu ondoren, baina berak leihotik errekara salto eginda egin zuen ihes, 1976an.

    
    

     

    

     

    "Nola izan zen ez dakit. Baina Txatok gauza bat argi zuen, momentuan ez zegoen atzera bueltarik", dio Karmele Martinezek, Otegiren alargunak. 1972 eta 1973 urteak bitartean sartu zen Otegi ETAn. Gazte garaiko lagun batek gogoratzen duenez, 1960ko hamarkadaren erdialdean "hasi zen jendea esnatzen Itsasondon". Eustakio Mendizabal Txikia-rekin mugimendu abertzalea pizten hasi zen herrian -itsasondoarra hori ere-, eta Juan Mari orduan hasi zen mugitzen. "Oso euskaltzalea zen, beti zegoen prest euskararen eta ikastolen alde dena egiteko. Gizon konprometitua zen, nabarmendu egiten zen: dena ikastolarako, euskara laguntzeko", azaldu dute gaztetako lagunek eta senideek. Otegi izan zen herrian euskara eta kultura sustatzea helburu zuen Oargi elkartearen bultzatzaile nagusietako bat. Gero harekin errefuxiatuta egon zen batek lanerako zuen gogoa azpimarratu du: "Oso langilea zen. Oso ondo ikusia zen errefuxiatuen artean. Ez zuen haserrerik".

    
    

    1976ko apirilaren 30ean Ikaztegietako galdarategiko komuneko leihotik salto egin ondoren, Itsasondo inguruetan ezkutatu zen, eta hiru egunera pasatu zuen Bidasoako muga. Aurretik ezagutu zutenak eta ondoren ezagutu zutenak bat datoz bere izaera ez zela aldatu. "Oso alaia zen. Zorrotza zen, baina ez zen serioa. Kantatzea gustatzen zitzaion, bertsoetan aritzea ere bai; gaizki egiten zuen, baina gustatzen zitzaion. Bai alde honetan, bai bestean horrelakoxea zen: beti bromatan, kantuan, lanean… Beti irribarretsu zegoen", dio lagun batek. Anaiek gogoan dute Eguberrietan Itsasondon koplari moduan aritzen zela. "Eguberrietako afarietan ere kantak berak ateratzen zituen".

    
    

    Korrika egitea ere gustatzen zitzaion. "Kirol kontuan bizitza arruntean bezalakoa zen: zezena baino gogorragoa", dio Isidro Etxabe Zumai-k Euskadi Ta Askatasuna entziklopedian. Soldaduska Irungo Bentetan (Gipuzkoa) eta Arakan (Araba) egin zuen Otegik, etxean meningitisa pasatu berri. Behin Iruñean kros militar batean hartu zuen parte, eta bigarren geratu zen, Mariano Haro atleta espainiarraren atzetik. Ez zen fisikoki handia, baina bai gihartsua. Otegirekin errefuxiatuta egon zen batek kontatu du Baionan izandako anekdota. "Festetan behin erreka ondoko arku batean tipo bat zegoen, poste baten atzean ezkutatuta, pasatzen ziren umeei ostikoa ematen: umea pasatzean, danba ematen zion. Gu han geunden lagun batzuk, eta Txatok esan zuen: 'Ikusi behar diagu niri egiten didan...'. Joan zen, eta poste ondotik pasatu behar zuenean besteak hanka bota zuen, baina Txatok atzera egin zuen azken momentuan. Berriro egin zuen Txatok pasatzeko keinua lehenik eta atzera ondoren, eta besteak berriro kale. 'Ez zidak ba berriro egingo'. Eta hirugarrenean pasatzera zihoala jo-eta muturrekoa eman zion Txatok besteari begi ondoan. Lurrean utzi zuen. Ez zituen berriro horrek umeak joko".

    
    

     

    

     

    Otegi ez zuten sekula atxilotu. Errefuxiatuta zegoela, konfinatu egin zuten 1979an, Valensolen (Okzitania), beste errefuxiatu askorekin batera. Bi hilabetez izan ziren han, eta, bueltakoan horietako asko atxilotu egin bazituzten ere, Otegi Ipar Euskal Herrira itzuli zen. Baionan ezagutu zuen Karmele Martinez emaztea 1981. eta 1982. urteen artean. Bilbon bizi zen hura orduan, eta Juan Marik Martin anaiari bera ordezkatzeko baimena emanda ezkondu ziren, Bilbon. Nagore alaba 1983an jaio zen. p>

    Altzarigintzan eta instalazio elektrikoekin lanean aritu ondoren, Otegi Arrosan hasi zen lanean, Denek kooperatiban, beste bost edo sei errefuxiaturekin batera, eta familiarekin Donibane Garazira joan zen bizitzera. Nafarroa Behereko hiriburuan bizi izan zen garaian oso maitatua zela oroitzen du Martinezek. "Jende guztia laguntzen zuen". Hil ondoren egin zen manifestazioa oso jendetsua izan zela ere gogoan du. "Ez zen handiuste bat, apala zen. Zorrotza, baina zuzena. Ez zen bere gauzak esaten aritzen zen horietako bat. Mugitua zen", dio Martin anaiak.

    
    

     

    

     

    Donibane Garazira joanda errefuxiatu gune handietatik aldendu zen. "Batzuetan joaten ginen Baionara, batez ere GAL agertu zen arte…", dio Martinezek. 1985eko abuztuaren 2an hil zuen GALek Otegi, Azkaraten, Denek kooperatibatik etxera zihoala. "Denok ibili behar genuen kontu handiz. Arriskua bazen, eta neurriak hartzen hasi ginen", dio Txatorekin errefuxiatutako batek. "Beldurra horixe bagenuela, bagenekien gerta zitekeela egun horietako batean, nahiz eta neurri guztiak hartu. Beti bide batean ibili behar zuen, ordea, Txatok, etxetik lanera eta lanetik etxera, ordu berean. Askotan hitz egiten genuen horretaz, baina zer egin behar genuen ba?".

    
    

    Senarrak eta emazteak ere hitz egin zuten arriskuaz. Izan ere, hil aurretik ohartarazi zioten Otegiri GALeko mertzenario talde bati-Xabier Galdeano hiltzeagatik 1985eko apirilean Parisen atxilotutako Jacky Pinard, Bernard Foucher, Alain Parmentier eta Guy Cantavenera- haren argazki batzuk atzeman zizkietela. "Donibane Garaziko poliziaren arduraduna etorri zen etxera, Txatoren argazkiena kontatuz. Hasieran ez genuen sinesten, Poliziak ez zituelako errefuxiatuak laguntzen, baina gero Fando [Christianne] etorri zen horretaz ohartaraziz, eta orduan bai. Hilabete txarrak izan ziren, batik bat niretzat. Nik esaten nion lana uzteko, baina berak esaten zuen bizi egin behar genuela", gogoratu du Martinezek.

    
    

     

    

     

    Arriskua benetakoa zen. 1984ko maiatzean GALek Rafa Goikoetxea eta Jesus Zugarramurdi Kixkur Denek kooperatiban lanean zeuden errefuxiatuak tirokatu zituen; lehenengoa hil egin zuen, eta bigarrena, zauritu. Otegi bakarrik joaten zen, hala ere, lanera. Hasieran, beste batzuekin batera egiten zuen, baina horrek arriskuan jartzen zituen horiek ere, eta bakarrik hasi zen gero. Hil zuten egun horretan, beste errefuxiatu batekin haren etxera joatear izan zen lanetik atera berri, baina emaztea eta alaba Arrosako kanpinera eraman nahi zituela eta, etxera joatea erabaki zuen. Bidean moto batetik egin zioten tiro, Rafa Goikoetxeari eta Zugarramurdiri bezala, eta hiru balak bizkarrean zauritu zuten. Hiltzaileek ihes egin zuten. Otegiren autoaren atzetik zihoan beste gidari batek Otegi jaso, eta Izpurako osasun etxera eraman zuen. Handik helikopteroz eraman zuten Baionako ospitalera. "Helikopterora igo nahi izan nuen nik ere, baina ez zidaten utzi. Ospitalera autoz joan ginen, eta bizirik aterako zela sinetsita nengoen, baina hilda zegoen iritsi ginenerako". Itsasondon bi dei jaso zituzten egun horretan: lehenengoa, zauritu egin zutela esateko, eta, bigarrena, hil zutela esateko. "Hil duk", esan zieten telefonoz beste aldetik etxekoei. Senideak, berehala autoa hartu, eta Baionarantz joan ziren. "Guk ez genuen pentsatzen gerta zitekeela. Bera, gainera, zorrotza zen, ez zuen tontakeriarik egiten", dio Martin anaiak. "Bai, oihartzuna izan zuen haren hilketak, hain zuzen horregatik, arreta asko jartzen zuelako, zorrotza zelako", gaineratu du Martinezek.

     

    Itsasondon seme kuttun izendatu zuten Otegi, hilketaren ostean, aho batez, HBko, Euskadiko Ezkerrako eta EAJko zinegotzien babesarekin. "Juan Mari herrian oso ondo ikusita zegoen. Itsasondon Beitia baserria oso ezaguna da, eta ezaguna zen bera ere, beti ona egin zuena", diote senideek. Gorpuaren ekarrera, ordea, ez zen erraza izan. Irunen hilkutxa zeraman autoan sartu ziren guardia zibilak, eta haiek gidatu zuten; Martinez autotik atera zen. N-1 errepidea kontrolez josita zegoen, eta asko kostatu zitzaien senide eta lagunei Itsasondora iristea. Gorpua herrira iritsi zenean senide guztiak iritsi gabe zeuden hartara. Eta Guardia Zibilak, Itsasondora iritsi, eta gorpua berehala ehorztera behartu zuen, hiletarik egin gabe. Egun batzuk geroago egin zuten.

    
    

    Hilketa telefono dei batean hartu zuen GALek bere gain. 1997an Georges Alphonse Mendaille GALeko mertzenarioa epaitu zuten Parisen, Otegiren hilketa prestatu zuen taldeko buru izatea leporatuta, horiei ere aurkitu baitzizkieten Otegiren argazkiak, hura hil eta bi hilabetera. Epaileek, ordea, absolbitu egin zuten. Fiskalak esan zuen ezin zuela frogatu Mendaillek antolatu zuela Otegiren aurkako atentatua, nahiz eta sinetsita egon hori horrela zela. Epaiketa berean Joseph Arraztoa eta Fernando Egileorren aurkako atentatu saioan parte hartzeagatik, hogei urteko espetxe zigorra jaso zuen Mendaillek.

39. Benoit
    Pecastaing
    
    1985eko martxoaren 29an
    

    

40. Benoit Pecastaing

    Jon Olano

    21 urte zituen Benoit Pecasteing ikasle angeluarrak tirokatuta hil zutenean. 1985eko martxoaren 29an, 20:30 aldera, Baiona Ttipian dagoen Cafe Des Pyrenees taberna tirokatu zuten, errefuxiatu ugari han elkartzen zirela eta. Egun hartan, ordea, ostirala izanik, ohi baino jende gehiago zegoen. Pecasteing hil zuten, eta beste bi lagun zauritu zituzten: Jean Marc Mutio, Jean Jacques Hum eta Kepa Pikabea.

    
    

    Pierre Baldes izan zen hiltzailea. Tabernan zeudenak tirokatu ondoren, haren atzetik joan ziren hainbat lagun. Harrapatu eta Frantziako Poliziaren esku utzi zuten.

    
    
    

41. Xabier
    Perez de Arenaza
    Sogorb
    1984ko martxoaren 23an
    

    

42. Xabier Perez de Arenaza Sogorb

    Edurne Begiristain

    Aretxabaletan (Gipuzkoa) jaio zen 1949ko urriaren 21ean, eta han bizi izan zen 8 urte bete arte. Adin horrekin joan zen familiarekin Arrasatera bizitzera, San Josepe auzora. Bere burua arrasatear petotzat zuen, hala ere. 11 neba-arrebetatik zaharrena zen Xabier Perez de Arenaza. Gaztetan bere adinekoen irrika berberak zituen: mendira zakurrekin bueltak ematea, perretxiko bila joatea, ehiza eta arrantza egitea.... Ordea, bazuen beste gazte askorengandik bereizten zuen ezaugarri bat: hitz egiteko gaitasun handia zuen eta edozein girotan moldatzen zen. Jendea erakartzeko dohaia zuela dio Yolanda arrebak: "Gonbidatuak edo kanpoko jendea etxera etortzen zenean gozatzen zuen. Lagunekin ere horrelakoa zen, baina gehiago irekitzen zen kanpoko jendearekin". Etxekoekin ere gogotsua zen, eta harekin aspertzeko betarik ez zuten anai-arrebek. "Duela gutxi beste neba batek esaten zidan berarekin kalera ateratzen zirenean ez zutela sekula etxeko arauak betetzen, berandu iristen zirelako etxera. Hori bai, ederki pasatzen zuten". Dialektikarako gaitasuna zuen, eta eztabaidan sartzea gustoko zuen. Bere ideiak bururaino defendatzen zituen horietakoa zen: "Pentsatzeko era eta bere jarrera bat zetozen".

    
    

    Euskaltzale amorratua, sutsu aritu zen euskararen alde herrian. "Pena handia ematen zion euskaldun asko kalean erdaraz hitz egiten entzuteak", gogoratu du arrebak. Guraso erdaldunak izaki, euskaraz ikasteko griña gazte zela areagotu zitzaiola azaldu du: " Etxean beti erdaraz hitz egin izan dugu, baina berak euskaraz hitz egitera bultzatu gintuen". Euskararen aldeko mugimenduaren hastapenetan parte hartu zuen gerora: eskoletako mugimenduetan, AEKren sorreran, ... Euskararen aldeko maitasun horrek bereziki lotu zituen Xabier eta Yolanda: "Harreman berezia izan nuen berarekin, batez ere biak Aek euskaltegian euskara ikasten egon ginenetik, gelakideak ginelako".

    
    

    

    Hamabost urterekin Gamey enpresan lanean hasi zen, eta orduan piztu zitzaion "kontzientzia soziala", arrebak dioenez. Sindikatuetan lan egin eta enpresak kaleratutako langileen aldeko protestetan parte hartzen hasi zen. "Ezkerrekoa zen, eta langileekiko sentsibilizazioa bazuen, eta lan gatazketan beti taldearen alde egiten zuen". Garai hartan atxilotu zuten lehen aldiz, 1976an. "Langile batzuk kanporatu zituzten, eta gose greban jarri ziren. Bera langileen ordezkaria zen, eta atxilotu egin zuten". Konpromiso sindikalaren ondorioz, birritan atxilotua izan zen.

    
    

    Marixabel Iturberekin ezkondu zen 1979ko martxoaren 21ean, Txomin Iturberen arrebarekin. Handik urtebetera Alaitz alaba jaio zen. Handik bi urtera atxilotu zuten hirugarren aldiz, 1982ko irailaren amaieran. Guardia Zibilak gurasoen etxera joan ziren haren bila, baina ez zuten aurkitu, eta Iturberen baserrira joan ziren ondoren. Perez de Arenaza bera eta Txomin Iturberen beste bi anai atxilotu zituzten. Gasteizko komisaldegian hiru egun igaro zituen Perez de Arenazak, eta beste lau Madrilen. Torturatua izan zela salatu zuen aske utzitakoan. "Maritxu Kajoien bezperan askatu zuten, ondo berotuta gainera". Handik aurrera ez zuen bakerik izan, eta denbora gutxi iraun zuen herrian. Arrasatetik joan eta errefuxiatu egin zen: "Hilabete batzuk kaletik ibili zen, baina igartzen hasi zen jazartzen ari zitzaizkiola, eta alde egitea erabaki zuen".

    
    

    

    Gutxi iraun zuen egoera horretan. 1984ko maiatzaren 23an , Senpere aldera zihoan arrantzarako kainabera hartuta, baina Miarritzeko gasolindegi batean, depositoa erregaiez betetzen ari zela, GALeko mertzenario batek tirokatu egin zuen moto batetik. 34 urte zituen bost balek gorputza zulatu eta hil zutenean. Herri Batasuneko tabernan lanean zegoela jakin zuen Yolandak bere neba hil zutela. "Eguerdia zen eta lankide batek hartu zuen telefonoa. GALek Javier Perez bat hil zuela esan zioten, eta berak ez zuen jakin nire arreba zela, herrian Arenaza gisa ezagutzen gaituztelako. Ni txuri geratu nintzen, susmoa nuelako neba zela". Eta hala zen. Etxera joan zen, bere koinatu batekin, eta han topatu zituen ama eta ahizpetako bat bazkaltzen. Ez zuten albistearen berririk. "Ez zitzaidan hitzik atera, oso gogorra izan zen amari kontatzea".

    Atentatu haren ondorioz, protesta eta mobilizazio ugari antolatu ziren Euskal Herri osoan. Perez de Arenazaren gorpua Miarritzetik Arrasatera eraman zutenean ere liskarrak izan ziren guardia zibilekin eta poliziekin. Yolandak ongi gogoratzen du nebaren hilkutxa autopistatik eraman zutenean gertatutakoa: "Errepidearen bi aldeetan guardia zibilak eta poliziak jarri ziren, eta joandako guztiak borrekin kolpatzen zituzten. Oso gogorra izan zen, ez zutelako inor uzten gugana gerturatzea elkartasuna adieraztera". Herriak adierazitako maitasuna eta elkartasuna da egun hartatik hobekien gogoratzen duena: "Bihotzez eskertzen diegu hurbildu ziren guztiei; herri hau maitasuna makilen gainetik adierazteko gai da".

    
    

    Atentatuaren ostean, Jean Philippe Labade GALeko buruzagia atxilotu zuten 1984ko ekainaren 15ean. Xabier Perez de Arenazaren hilketa ez ezik, Tomas Perez Revillaren atentatuak antolatzea leporatu zioten. Sei hilabete baino ez zituen eman kartzelan, Baionako epaile batek prozeduran izandako "akatsak" zirela-eta, aske utzi zuen arte. Libre utzi zutenean ihes egitea lortu zuen Labadek: Andorrara lehenik, eta Portugalera gero. Han, mertzenarioak kontratatzen jarraitu zuen, harik eta 1986an berriro atxilotu zuten arte. Frantzian epaitu zuten 1988an, eta bizi osoko kartzela zigorra ezarri zioten. Harekin batera, Patrick de Carvalho eta Roland Sampietro mertzenarioei ere zigor bera ezarri zieten. 2001ean Espainiara estraditatu zuten Labade, Baltasar Garzon epaileak GALen hainbat hilketa ikertzen zituen 6/92 sumarioa irekitzea erabaki eta gero. Izan ere, Labadek lau polizia inplikatu zituen Perez de Arenazaren atentatuan: Jose Amedo, Michel Dominguez, Miguel Planchuelo eta Francisco Alvarez. Ordea, auzia itxi egin zuten inor zigortu gabe.

    
    

43. Tomas
    Perez Revilla
    'Tomason'
    1984ko ekainaren 15ean
    

    

44. Tomas Perez Revilla 'Tomason'

    Enekoitz Telleria

    "Gogorra da, oso gogorra", dio Feli Ziluaga emazteak. "Urteurren bakoitzean harekin akordatu beharrak min egiten du oraindik. Urteurren bakoitzean zauria irekitzen da berriro. Asko hitz egin dugu hari buruz, eta esanda daude esan beharrekoak. Benetan, sentitzen dut, baina ezin dut". Senarraren aurkako jazarpena horren hurbiletik bizi izandakoarenak dira hitzak. Eta zauriez mintzo da mintzo gabe, eta jazarpenaz mintzo da mintzo gabe. Eta mintzatu ezin gabe mintzo da Tomas Perez Revillak bizitako erbesteaz, konfinamenduaz, atentatuez, gaixoaldiaz eta heriotzaz. 1984ko uztailaren 28an, Bordeleko Pellegrin ospitalean, erredura larridunen unitatean iritsi zitzaion hartaz. 43 egun lehenago GALeko mertzenarioek Miarritzen jarritako bonba-moto haren eztandak eragindako zauriez, oinazeez eta lehendik zuen gaixotasunaren larritzeaz. Mintzo gabe mintzo da zauriez eta mintzo da jazarpenaz.

    
    

    Egun hura baino 46 urte lehenago jaio zen Tomas Perez, Bilboko Matiko auzoan, 1937ko abenduaren 17an. 3 urte baino ez zituen aita hil zitzaionean, eta ama eta amonarekin iragan zuten haurtzaroa hark eta arrebak. Aita, langile ezkertiarra eta militante errepublikazalea, Montjuiceko espetxean hil zen. Ez zuen, beraz, haurtzaro errazik izan. Eskailerak garbituz atera zuen amak aurrera familia, eta inguruko haurrei goxokiak salduz laguntzen zien amonak. Kalean hazi eta hezi zen Tomas. "Buruargia zen arren, ez zen ongi moldatzen eskolan. Seguru aski, ezkerra izateagatik eman zizkioten belarrondokoek zerikusi handia izan zuten horretan", esan dute hari buruz haren lagunek Euskadi eta Askatasuna entziklopedian (Txalaparta, 1994).

    
    

    

    Ez zuen, beraz, eskolan denbora askorik egin. Bizikletak konpontzeko tailer batean hasi zen lanean nerabea zela, Burgosen egin zuen soldadutza gaztea zela, eta anaia eta osabarekin margolari lanetan hasi eta jarraitu zuen handik bueltan hurrena. 60ko hamarkadan hasi zen garai hartako giro politikoan murgiltzen. Kuadrillaren bidez egin zituen lehen harremanak giro abertzalearekin. Lagun bat baino gehiago sartu zen ETAn, eta hark ere urratsa orduan egin zuen. Ideologiaz komunista zela aitortu izan zuen hil zen arte, eta amonarengandik jasoa zela hori. Jaiotzez durangarra zen arren Gallartako meatzeetan oso gaztetatik lanean ibilitakoa baitzen amona. Harro kontatzen ei zituen Tomasek amonak gerra garaian bizi izandako hamaika pasadizo.

    
    

    "Urteurren bakoitzean harekin akordatu beharrak
    min egiten du oraindik. Urteurren
    bakoitzean zauria irekitzen da berriro"
    Feli Ziluaga

    1971n utzi zuen atzera Matiko, eta Ipar Euskal Herrian zela gertatu zen ETAren barnean gertatutako haustura. V. Biltzarraren alde agertu zen, eta ETA militarrarekin bat egin zuen. Militante gisa "zuzena, zuhurra eta hotza" zela diote ezagutu zutenek, baina bazekiela samurra izaten ere. "Izua zer den ez zekitela esaten zutenekin ez zen fio".

    
    

    

    Garai horretan ezagutu zuen Donibane Lohizunen gerora bere emazte izango zena: Feli Ziluaga -Txomin Ziluaga HBko buruzagi historikoaren arreba-. 1976ko martxoaren 12an ezkondu ziren, eta bi seme izan zituzten: Haritz (1974) eta Igor (1977). Margolari lanetan zuen ospea eta trebezia baliatuz atera zuen garai hartan familia aurrera Tomasek. Eta ez ziren haientzat garai samurrak izan, Batallon Vasco Españolen ekintzarik bortitzenetakoak ordukoak direlako eta horietako batek ia bete-betean harrapatu zituelako. 1976ko martxoaren 2an izan zen, Donibane Lohizuneko Urdazuri auzoan. Emaztearekin eta Haritz semearekin autoan sartzera zihoazela, tirokatu egin zituzten subfusil eta eskopeta batez. Garaiz erreakzionatu zuen Tomasek, eta makurtuta saihestu zituen tiroak, baina Feli emazteak haurra babesteko ahaleginean jaso zuen tiroa, birikietan, eta larri zauritu zuten. Osatu zen, eta bizirik atera.

    
    

    Lehen atentatu horren garaian jada erabat aldenduta zegoen Tomas Perez ETA erakundetik, baina orduan hasi ziren konfinamenduak, atxiloketak eta erbestea. Yeu-ko irlan konfinatu zuten lehenengo (1976ko azaroan), eta Venezuelara joan behar izan zuen hurrena ETA militarreko zenbait kide ohirekin batera (1980). Gaixoaldi larri bat zela medio, ordea, Ipar Euskal Herrira bueltatu zen ebakuntza egitera (1982). Osasunarekin zituen arazoak zirela-eta bizimodu lasaia eraman zuen handik aurrera, nahiz eta errefuxiatu historiko eta erreferentziazkoa izaten jarraitu zuen.

    
    

    Eta arratsalde ustez lasai horietako batean gertatu zen. 1984ko ekainaren 15a zen. Ohi baino lehenago irten zen Tomas etxetik. 17:40 inguruan. Roman Orberekin egin zuen topo. Miarritzen errefuxiatuta zegoen 29 urteko lagun busturiarrarekin. Aztoratuta zetorren hura, egun hartan bertan Hernanin Guardia Zibilak egindako operazio batean hil zituzten bi etakideetako bat, Juan Luis Lekuona Kattu, bere lagun mina zela-eta, abailduta -Agustin Arregi Txuria zen hil zuten bestea-. Le Haou tabernan sartu ziren biak: Tomas Perez eta Roman Orbe. Miarritzeko Gambetta eta Carnot kaleen bidegurutzean zegoen taberna.

    
    

    

    Apur bat lasaitu ondoren, osteratxo bat ematera irten ziren biak, baina irten berritan egin zuen eztanda Kawasaki markako moto batek euren parean. Urrutitik eragindako leherketa izan zen. Bete-betean harrapatu zituen; motoaren erregai tangako gasolinak zipriztindu zituen haien gorputzak, eta hitz batean esanda: su hartu zuten. Motoaren alboko bi auto kiskalita gelditu ziren, Du Haou tabernako beiratea lehertu egin zen, eta Perez eta Orbe, suziri bihurtuta, korrika atera ziren ihesean, errematatuko zituzten beldur, Champs de Croix izeneko tabernara iritsi ziren arte -Janot-en taberna deitzen zioten-. Janot jabeak berak hartu zituen, eta egin zizkien lehen zainketak. Itzaldu zizkien garrak -sutan bilduta zeuden oraindik-, eta biek erredura larriak zituztela ikusi. Anbulantzia batek Baionako ospitalera eraman zituen lehenengo, eta handik helikopteroz Bordeleko ospitalera ondoren, erredura larridunen unitatera. Larriagoak ziren batenak bestearenak baino. Aste batzuen buruan osatu zen Roman Orbe, baina Tomas Perezek ez zuen egoerari bueltarik ematea lortu. Lehendik zuen gaixotasuna areagotu egin zuten erredurek, eta atentatua izan eta 43 egunera hil zen, 1984ko uztailaren 28an, Bordeleko Pellegrin ospitalean.

    
    

    Atentatuaren egunean bertan hartu zuen GALek ekintza bere gain. "ETA militarreko hiltzaileek autoetan bonbak jarrita egiten dituzten atentatuen erantzuna" zela esan zuen frantses akatsik gabean Euskal Herriko hainbat hedabidetara deitu zuenak. Eta atentatua gertatu eta 24 ordutara atxilotu zituen Frantziako Poliziak ustezko egileak: Jean Philippe Labade, Patrick de Carvalho, Roland Sampietro eta Jean Pierre Bounin. Jean Philippe Labade 1984ko uztailean utzi zuen aske Paueko Auzitegiak, sumarioan "irregulartasunak" egon zirela argudiatuz. Gerora jakin zen hura zela Espainiako Barne Ministerioaren eta GALeko mertzenarioen arteko zubi lana egiten zuena. 1985ean Portugalen atxilotu zuten berriro. Labade, Carvalho eta Sampietro 1988an epaitu zituen Paueko Auzitegiak -aldi baterako estradizioa onartu baitzuen Portugalek, Labade epaitua izan zedin-, eta martxoaren 26an espetxe zigorra jarri zien hirurei. Tomas Perez Revillarenaz gain, Xabier Perez Arenazaren hilketa ere egotzi zieten. Labaderi eta Carvalhori bizi osorako zigorra ezarri zieten bi hilketengatik, eta Sampietrori hogei urteko zigorra Perez Revillaren kontrako atentatuan laguntzeagatik. Patrick de Carlvalho izan zen atentatu horretan parte hartu zuela aitortu zuen bakarra; bakarrik aritu zela eta "arrazoi ideologikoengatik" egin zuela esan zion epaileari. Jean Pierre Bounin 1984ko abenduaren 26an utzi zuen aske Paueko Apelazio Auzitegiak, ez zegoelako haren kontrako "froga materialik". Labadek oraindik kartzelan jarraitzen du, Frantzian zigorra betetzen hasi aurretik Portugalen jarritakoa bete behar izan zuelako. Labade talde armatuko kide izateagatik zigortu zuten Portugalen.

    
    

    Tomas Perez Revilla Donibane Lohizunen lurperatu zuten, hark egindako eskaerari jarraiki. "Nire gorpua Iparraldean gelditzea nahi dut, mugaz gaindi dagoen Euskal Herria aldarrikatu behar baita".

    
    

45. Bixente
    Perurena
    Telletxea
    1984ko otsailaren 8an
    

    

46. Bixente Perurena Telletxea

    Hodei Iruretagoiena

    Baserriko semea zen Bixente Perurena Telletxea Peru, Oiartzungo Altzibar auzoan jaioa, 1946an. Bost anai-arrebetan laugarrena zen, eta adi entzuten omen zituen aitak 36ko gerrari buruz sutondoan kontatzen zizkienak. Gazterik joan behar izan zuen tailer batera lanera, baina baserriko lanetan laguntzeko modua ere egiten zuen. Baita familiaren tabernan ere, eta ez edozein modutan; azkar irabazi zuen zerbitzari atseginaren fama. Joan den abuztura arte jarraitu du familiak Errenteria eta Astigarraga artean dagoen tarbernarekin. Hainbeste urtetan, hamaika istorio jaso ditu Perurena tabernak, baita hainbat eraso jasan ere.

    
    

    

    Herri kirolen zalea zen Peru, baina bizikleta gainean ibiltzea zen gogokoenetakoa zuen afizioa, lanak tarterik uzten zionetan. Errenteria eta Oiartzun arteko maldetan, gustura ibiltzen zen anaia Txominekin batera. Abilezia handia zuten biek, eta anaia txirrindularitza munduan ezagun egiten hasi zenean ere, batera eta bestera laguntzen zion ahal zuen guztietan.

    
    

    Baserriko sutondotik hasita agian, gaztetatik piztu zitzaion Euskal Herriarekiko kezka. Gerora emazte izango zuen Blanki Pascual ezagutu zuenetik, ordu ugari egiten omen zituzten biek politikaz hizketan: nazio arazoaz, baita arazo sozialez ere. Abertzaletasuna etxean jaso zuen, eta emaztearekin egindako hizketaldi luze haietan sendotu zitzaion kontzientzia soziala. Ezkondu ondoren, Peruren familiaren baserrian eman zuten bolada bat biek, eta Errenteriara joan ziren gero bizitzera. Han izan zituzten hiru alabetako bi, baina sorlekuak deituta-edo, baserrira itzuli ziren gero. Oiartzungo inguru hartan hazi zituzten alabak, 1981eko otsailean, Peruk Ipar Euskal Herrira alde egin behar izan zuen arte, kide bat poliziaren eskuetan erori ondoren.

    
    

    Hiru urte eman zituen Lapurdin, iheslari. Beste hainbatek bezala, zailtasun ugariri aurre egin behar izan zieten. Besteak beste, modu askotako lanak egin zituzten bizia aurrera ateratzeko. Horietako batean ezagutu zuen, esaterako, Alberto Atxotegik. Pilak banatzen zituen Garoa izeneko enpresan aritu ziren biak, Miarritzen aurrena, eta Donibane Lohizunen gero. Sorlekutik urrundu arren, familiaren tabernan bezala, azkar irabazi zuen Peruk ingurukoen konfiantza. "Langile fina zen, eta lankide jator eta umoretsua", dio Atxotegik: "Gaur bezala, Seaska kinka larrian zegoen orduan ere, eta ikastolen aldeko ekitaldietan maiz elkartzen ginen. Hura betidanik etxetik ostalaritzan ibilia zenez, gehienetan ikastolako festetan parrillako lana egokitzen zitzaion". Kirol ekitaldietan, kantaldietan eta bertso saioetan ere ibiltzen ziren, eta iheslari iritsi berriei laguntzeko astia ere ateratzen zuen Perurenak.

    
    

    

    Izan ere, urte gogorrak ziren haiek euskal iheslarientzat; GAL ere hasia zen gerra zikinarekin. 1984ko otsailean, hiru hilabete inguru zeramatzaten Peruk eta haren familiak Hendaiako Aizpurdi kaleko etxe batean aterpe hartuta. Bi hilabete lehenago bahitu zuten, esaterako, Segundo Marey, kale hartan bertan. Lapurdi, Nafarroa Behere eta Zuberoako hainbat enpresak salatu zuten egoera, eta Alain Jezequel garai hartan Baionako suprefeta zenarekin ere bildu ziren, bizpahiru aldiz. "Finean, errua enpresa arduradunoi bota zigun, euskal errefuxiatuei enplegua emateagatik, eta ez zigun inongo jaramonik egin", dio Atxotegik.

    
    

    Segika zebilzkiola kontatu zion lagun batek, eta berak ere mugimendu arraroak sumatu zituen etxe inguruan. Egun batzuk lehenago salatu zuen egoera hori Angel Gurmindo Lizarraga Stein iheslariak. Otsailaren 8an, lantegira joan zen goizean Peru, eta lankideei kontatu zien auto susmagarri bat ikusi zuela etxe inguruan, Seat markakoa eta Bilboko matrikuladuna, hiru bat lagun barruan zirela. Goiz hartan bertan joan ziren PAF Aire eta Mugetako Poliziak Hendaian zuen bulegora, gertakaria salatzeko asmoz. Joel Cathala zen orduan polizia etxeko buru eta "borroka antiterroristaren" arduraduna, baina, Atxotegik kontatu duenez, ez zituen hartu nahi izan. "Kontuan izango zutela esan ziguten". Arrats hartan bertan hil zituzten Bixente Perurena eta Angel Gurmindo, 19:50 inguruan. Peruren etxe aurrean tirokatu zituzten, Aizkurdi kalean, Marey bahitu zuten lekutik berrehun bat metrora. 37 urte zituen.

    
    

    Gau hartan bertan Ibardingo gaineko bentetako langile batek deitu zuen Egin egunkarira, han inguruan mugimendu arraroak ikusi zituela salatuz. Haren esanetan, 20:15 eta 20:30 artean jende ezazagun dezente sumatu zuen, tartean, mugako pasabide horretan Guardia Zibileko teniente gisa aritzen zena, kaleko jantzita. Ordu horretan Renault markako bi autotan bost lagun iritsi zirela kontatu zuen, eta matrikulak aldatu ondoren zain zeudenen autoetan alde egin zutela.

    
    

    Peru eta Steinen hilketagatik hainbat lagun inputatu zituen Baltasar Garzon Espainiako Auztegi Nazionaleko epaileak. Tartean, garai hartan CESIDeko buru izandako Emilio Alonso Manglano, Andres Casinello, Jose Antonio Saenz de Santamaria eta Enrique Rodriguez Galindo Guardia Zibileko jeneralak eta Enrique Dorado eta Felipe Bayo guardia zibilak -Lasa-Zabala auzian kondenatuak-. 2002an, epaileak inputazioa kendu zien Guardia Zibileko jeneralei eta Manglanori. Manglano eta hiru jeneralak atentatuarekin lotzeko zantzu nahikorik ez zegoela esan zuen, eta preskribatua zegoela erakunde armatuko kide izatearen delitua. Auzia bera 2003an artxibatu zuten. Atxotegik oroitarazi duenez, Frantziako administrazioaren dokumentuetatik ateratakoak ziren GALeko mertzenarioek erabiltzen zituzten errefuxiatuen argazkiak. Ez Espainiako ez Frantziako epaitegietan inor ez dute inoiz epaitu -ezta zigortu ere- atentatu honengatik .

    
    

47. Emile Weiss
    eta
    Claude Doerr
    1985eko ekainaren 14an
    

    

48. Emile Weiss eta Claude Doerr

    Eider Goenaga

    Emile Weiss eta Claude Doerr ijitoen inguruan ez dago informazio gehiegi, eta askotan haien inguruko informazio ezberdina topa daiteke, bai hedabide ezberdinetan begiratuz gero, eta baita garai ezberdinetako informazioak begiratuz gero ere. Pauekoak ziren biak, 25 urte zituen Weissek eta 28 Doerrek. Koinatuak zirela diote hainbat tokitan, eta beste toki batzuetan ez da haien arteko familia loturarik aipatzen. Seme-alaba kopuruarekin ere datuek ez dute bat egiten. Familia ugariko aitak ziren biak, eta baina Doerren kasuan batzuetan hiru seme-alaba zituela esaten da, eta beste batzuetan, berriz, lau seme-alaben aita zela. Paddy Woodworthen Dirty War Clean Hands liburuaren arabera, "aitarik gabe utzi berri zituzten zazpi ume" egon ziren Ziburun egin zitzaien hileta elizkizunean.

    
    

    Pauekoak ziren jatorriz, baina hil zituztenean, 1985ko ekainaren 14an, jada bi hilabete inguru zeramaten Ziburun bizitzen. Ijito komunitate nahiko zabala zegoen han, Sokoa auzoan, eta bisitan joan ziren Emile Weiss eta Claude Doerren familiak.

    
    

    Ziburuko Trinquet Txiki tabernan hil zituzten. Eta hango ohiko bezeroak omen ziren. Maiz joaten ziren eta tabernan egon ohi ziren errefuxiatu eta herritarrek ondo ezagutzen zituzten. Atentatua gertatu aurretik, Ramon Basañez errefuxiatua egon zen tabernan -GALen bi atentaturen biktima izandakoa- eta hark kontatutakoaren arabera, "ohikoa" zen Weiss eta Doerr eta Ziburun bizi ziren beste ijitoak tabernan ikustea. Musean jokatzen aritzen ziren, eta egun horretan mus txapelketa zegoen antolatuta. Horretan ari ziren hil zituztenean.

    
    

    Egin -ek Weiss eta Doerr hil biharamunean kaleratu zuenez, atentatuan jogumaz nahastu zirela pentsatzen zuten hainbatek. "Hainbat informazioren arabera, biktimak Galarraga eta Urbistondo abizeneko bi errefuxiaturekin nahastu dituztela pentsatzen da, baina informazio hori ezin izan da baieztatu".

    
    

    Weiss eta Doerr hil zituen atentatuak ijito ugari ekarri zituen Lapurdira. Mila inguru elkartu ziren haien hiletetarako. Tartean zeuden, ijito bien zazpi seme-alabak.