Urtarrilaren 11n, euskal presoen eskubideak aldarrikatzeko manifestazioa egingo dugu berriro. Duela zortzi urte hartu zuen ETAk bere jarduerari amaiera emateko erabakia, eta urte eta erdi igaro da desegin zenetik. Une hori garai politiko berri baten abiapuntutzat har zitekeen, eta, besteak beste, espetxe-politikak beste forma batzuk har zitzakeen. Ez da horrela izan. Espainiako espetxeetan dauden euskal presoen eskubideak urratuak izaten jarraitzen dute, haien senideenak bezala, batez ere adinekoen eta haurren eskubideak. Bereziki kezkagarria da azken hauen egoera. Izan ere, kasu askotan, 2.000 km-tik gora egin behar izaten baitituzte gurasoetako bati edo biei 40 minutu eskaseko bisita egiteko.

Urruntze politika baten ondorioa da egoera, ez sakabanaketarena. Hipotetikoki beharrezkoa balitz ere, sakabanaketak ez du urruntzea eskatzen, bistakoa den bezala. Urruntze politika hori indarrean dagoen legediaren aurkakoa da, NBEren eta Europako Kontseiluaren esparruan emandako ebazpenen aurkakoa, eta Giza Eskubideen Europako Auzitegiaren jurisprudentziaren aurkakoa. Auzitegi horrek bere azken epaian adierazten zuen ezin zuela inolako justifikaziorik aurkitu, behin ETA desagertuta, urruntze politikarekin jarraitzeko. Hala eta guztiz ere, azalpen juridikorik edota politikorik ez duten gertaerak izaten dira oraindik ere. Nola liteke, bestela, Arantza Zulueta eta Jon Enparatza abokatuen kolektiboko kideei zigorra betetzeko Picassent Valentzian eta Estremera Madrilen egokitu izana? Nork hartu du erabaki hori, eta zein estaldura juridikorekin? Baina jakin badakigu, eskubide urraketa hau 200 presok baino gehiagok jasaten dutela eta Zulueta eta Enparantzaren kasuak bi kasu gehiago besterik ez direla. Gobernu aldaketak ez du eraginik izan politika horretan, eta horrek esan nahi du euskal presoen eskubideak urratzen jarraitzen direla. Baina ez dugu ahaztu behar ez gaudela auzi «politiko» baten aurrean soilik; aitzitik, «giza eskubideen politikari» eragiten dion arazo bat ere bada aurrean duguna. Gure iritzian, ulergaitza da egoera hau, bere buruari demokratikoa deitzen dion estatu batean behintzat.

Azterketan sakonduz gero, larri gaixo dauden euskal presoen eskubideak ere ukatuak direla egiaztatzen da. Espainiako espetxe administrazioak, Gobernuak, funtsezko zerbait ahazten du: espetxea ez dela presoen bizi-itxaropena murrizteko. Espetxean dauden pertsonek aske dauden pertsonen eskubide berberak dituzte. Behar duten tratamendu medikoa jasotzeko eskubidea dute. Eta gaixotasunen bat dutenean baldintzapean aske ateratzeko eskubidea ere badute... Eskubide hori aitortu beharrean, espetxe-administrazioak legez kanpoko jarraibide batzuk eman ditu, eta horien helburu nagusia da eskubide horiek modu murriztailean interpretatzea.

Gaixo larri dauden pertsonak espetxean egotera behartuak dira, eta horrek haien bizi-itxaropena laburtzea eragiten du. Zuzenbideak ezin du helburu hori izan. Alderantziz, Zuzenbideak espetxean dauden pertsonen bizitzeko eskubidea bermatu behar du, legezkotasuna betez eta baldintzapeko askatasuna emanez, baldintzapeko askatasunak haien bizi-itxaropena luza dezakeelako, eta bizitzeko eskubidea espetxean dauden pertsonek ere badutelako.

Kondenak pilatzeko eskubidea da urratzen diren eskubideen zerrenda luzearen beste kapitulu bat. Espainiako auzitegiek ez diote jaramonik egiten eskubide honi, eta, haien betebeharra izan arren, ez dute jotzen Europar Batasuneko Justizia Auzitegira Espainian bete behar dituzten kondena urteak argitzeko; betebehar hori sistematikoki saihestu dute. Argi dago auzitegi horrek zehaztu beharko lukeela nola aitortu behar diren Europako kartzeletan betetako kondena urteak, Espainiako Estatuan betetzeke daudenen zigor aldi horiek murrizteko helburuarekin. Hala ere, hori ez da egiten; are gehiago, eragotzi egiten da. Auzitegien eginkizuna pertsonen eskubideak bermatzea da, egin dutena egin dutela. Hala ere, auzitegiak gobernuaren politikaren defendatzaile bihurtu dira, herritarren eskubideei jaramonik egin gabe. Are gehiago, gobernuaren politikaren militante bihurtu dira. Nola ulertu, bestela, Espainiako Auzitegi Nazionalean aldeko 11 botorekin eta aurkako 9 botorekin euskal presoei zein eskubide dagozkien galdera ez egitea erabakitzea galdetzea? Eta horretarako interpretazioa «argia» dela argudiatzea. Nola defenda daiteke interpretazioa argi dagoela emaitza 11 alde eta 9 aurka izan denean? Gogoratu behar da auzi honetan auzitegiko presidentea egungo Barne ministro den Grande Marlaska zela.

Sare-ren ustez, euskal presoek espetxean dauden pertsona gisa dituzten eskubideak errespetatuak izateko eta aske ateratzeko, nahikoa urte bete dituzte espetxean eta ordenamendu juridikoak eskatzen dituen gainerako baldintzak ere betetzen dituzte. Giza Eskubideen Europak ezin du egoera hori ahaztu. Eskubideak pertsona guztiei aitortzen zaizkie, espetxean dauden presoei ere bai, pertsona izaten jarraitzen baitute. Baita haien senideei ere. Politika, ordea, legetik haratago doa, legeak jasotzen ez dituen eskakizunak egiten ditu, eta euskal presoen eskubideak trukerako txanpon gisa erabiltzen ditu. Are gehiago, urte luzeko zigorra bete ondoren, presoa aske dagoenean ere, bere eskubideak mugatzen saiatzen da.

Euskal presoek egindako kaltea aitortu zuten, eta ezin zaie eskatu legez aurreikusi gabeko baldintzak betetzea beren eskubideak bermatuak izateko. Harrigarria da erakunde publiko batzuen txostenek espetxe-politika aipatzea eta euskal presoen eskubideei buruz esaldi bakar bat ere ez esatea. Eskubideak politika hitzaren azpian ezkutatzen dituzte, baina eskubideak pertsonenak direla ahaztu egiten dute, politikak ezin dituela eskubideak zokoratu, eta horrela jokatzen duena dela haien urraketaren erantzule.

Gure ustez, premiazkoa da nazioarteko esparrura jotzea, egoera hau ezagutzera emateko, Espainiar Estatua Europako eta munduko politika judizialaren ispiluaren aurrean jartzea beharrezkoa baita. Helburu horrekin aurkeztu genuen ez dela asko Nazio Batuen Erakundearen aurrean Espainiar Estatuan ematen diren eskubide urraketei buruzko txostena. Eta ildo honetatik jarraitzeko asmoa dugu.

Eta zergatik ez hasi pentsatzen Nazioarteko Kongresu bat egiteari buruz Euskal Herrian, gai hau sakon jorratzeko eta, era berean, Europako eta nazioarteko agintariei helarazteko, oinarrizko eskubideei dagokienez, Espainiar Estatuan bizi den egoera?

Uste dugu ideia hori lantzen joan beharko genukeela. Bitartean, gure erronkarik hurbilena Baionako eta Bilboko kaleak dozenaka mila lagunez betetzea da, hain erraza den zerbait exijituz: giza eskubideekiko errespetua, baita euskal preso eta iheslarien eskubideekiko ere.