12 urterekin ezagutu zuen Jexux Mari Mujikak (Aizarna, 1946) Joxe Mari Korta, seminarioan. ETAk haren laguna hil zuenean, 2000ko abuztuan, Zumaiara joan zen (Gipuzkoa), eta Kortaren alargun eta seme-alaben ondoan igaro zituen une gogorrak. Familiak eskatuta, Korta oroitzeko sortutako Bidetik fundazioaren eledun izan da sortuz geroztik.

Nola oroitzen dituzu Korta hil zuteneko ondorengo egunak?

Oso gogorrak izan ziren, baina jendearen erantzunak asko lagundu zien etxekoei, eta guri ere bai. Joxemari maite genuen lagun asko bildu ginen, eta beharrezkoa den babesa eskaintzen saiatu ginen familiari eta elkarri.

Zer egin dezake dolu egunetan familiakoa ez den batek?

Inguruan egon, erruki egiazkoa agertu, entzun, maite dituzula esan, garbi adierazi Joxemariri egin ziotena ez zela izan euskal herritarron izenean. Euskal herritarrok haiekin geundela, haiekin sufritzen. Haserre eta triste.

Kortaren familiaren eledun izateko ardura hartu zenuen. Kezkaz, konbentzimenduz, nola?

Konbentzimenduz. Bere etxekoek eta lagunok Bidetik fundazioa sortzea erabaki genuenean, eta bertako eledun izatea eskatu zidatenean, ez nuen zalantzarik izan. Nik hori baino gehiago zor nion Joxemariri. Zera argitu behar dut, ordea: ni ez naiz zuzenki Korta familiaren eledun, Bidetik fundazioarena baizik.

Korta hil zutenean, Lizarra-Garaziko akordioen erresakatik zetorren euskal politika. Horrek, agian, ulergaitzago egin zuen atentatua gizartearentzat?

Ez dakit erresaka horrek zenbaterainoko eragina izan zuen. Atentatua guztiz ulergaitza gertatu zela, bai, gehiengoarentzat, eta gogorra; beste atentatuei ez diet, noski, inolako gogorkeriarik kentzen: haiek ere injustizia maila bera zuten, eta familiak eta lagunak. Baina, bai, Joxemarirena, ezagutzen zutenentzat eta zumaiar eta ingurukoentzat ulergaitza gertatu zen guztiz, atentatuak errazegi ulertzen zituzten askorentzat ere bai. Are gogorragoa kontuan hartuta —izan zen erantzunagatik edo— familiak handik hilabetera juxtu beste atentatu bat jasan behar izan zuela. Hori ez zaio beste familia bakar bati ere gertatu urte luze triste hauetan.

Ezker abertzalekoen artean ere askok ez zuten ulertu. Iritsi zitzaizuen horren oihartzuna?

Familiak ezetz usteko du, seguru asko. Nik neuk ere ezetz uste dut, nahikoa ez, baina batzuengandik bai, eta egia da ezker abertzaleko jende askok ez zuela ondo ikusi. Hori gerora joaten zara entzuten eta ikusten, agian beranduegi.

Yoyes ere ezagutu zenuen, eta, orduan ere, dezenteko aztoramena izan zen ezker abertzalean. Zer diferentzia ikusten dituzu bi aldi historikoen artean?

Hamalau urteren tartea dago batetik bestera, eta, bitartean, gure herrian ETAren borroka motarekin nekatutako jende askoz gehiago zegoen; eta, noski, 1986an guztiz aurka zeudenek gero eta indartsuago segitzen zuten aurka. Hori erraz ulertzekoa da, baina uste dut batak bezala besteak —Blancorenak bezalaxe— bereziki lagundu zutela gizartearen indarkeriarekiko jarrerak aldatzen. Mesederako aldatzen.

Zer moduz dago Korta familia?

Horri erantzutea zaila da niretzat. Uste dut era eredugarrian erreakzionatu dutela, eta egun, garbi, mendekua eta gorrotoa gaindituta, bakearen eta bizikidetzaren aldeko ahaleginetan partaide direla. Zenbat sufritu eta sufritzen duten, hori beraiek dakite. Haien izenean esan dezakedala uste dut, hala ere, ingurukoengandik jaso duten babesaren berri badakitela eta eskertzen dutela.

Nola baretu daiteke biktimen sufrimendua? Zer lan dute gizarteak eta erakundeek?

Ingurukoek, babesa eskainiz; urrunago daudenek, haien sufrimendua errespetatuz; eta denek, haiei egin zaiena —etxeko bat inola merezi gabe erailtzea— guztiz injustua izan zela aitortuz. Erakundeek, gainera, ahal den erreparaziorik egokiena ziurtatuz.

Zauriak irekita daude oraindik. Zer egin behar da erabat ixteko?

Ixtearekin zer ulertzen den. Gehiena sufritu dutenek ez dute inoiz ahaztuko. Nola, izan ere! Aurrera esperantzaz begiratzen lagundu behar zaie. Horretan zintzo eta begirunez jokatzen asmatzen badugu, zauriak ixten eta gozatzen joango dira. Erabat-ik ez dago, ordea, gizakien artean.

ETA desegin da. Nola markatu du zure bizitza?

Izugarri. Niri zer pentsatu asko eman dit, hasierako ETArekiko ikuspegia eta gerokoari buruzkoa aldatu beharrean aurkitu bainintzen. Neure irakaskuntza lanean indarkeriaz ikasleekin pentsatu eta eztabaidatzea lan funtsezkoa izan da urte luzeetan; eta, egia esango dizut, ez nuen beti asmatuko, baina horretan egindako ahaleginaren damurik ez daukat.

ETAk desagertzeko azken agiria aurkeztu du. Zer sentitu duzu?

Poza. Aspaldi gertatu behar zuen, baina… Duela pare bat astekoak arnasbidea eman zidan —orain arteko onena izan da—, baina biktimei buruz ezinbestez sorrarazten zuen galdera latzari itxuraz erantzuteko bidea eskain dezakeen zerbait baletor, bizikidetza lantzen asko lagunduko luke.

Zer ikasi du euskal gizarteak ETAren aldiaz?

Gure gizarteak ikasia behar luke: indarkeriak gure gizarteetan ez duela balio politikoki ezer lortzeko; haren erabilera ez dela etikoki onargarria; aitortu behar duela indarkeriarekiko eta injustiziekiko ikuspegietan alderdikoi izan dela, indarkeria banalizatu duela sarri, eta beldurraren isiltasunari men egin diola askotan. Eta, noski, estatuek ere beren defentsaren aitzakian ez dezaketela indarkeriarik erabili, eta erailketa, tortura eta mendekua hala direla beti.

Ziklo berri bat ireki da. Kontakizunaren aldia dator. Uste duzu elkarguneak topa daitezkeela horretan gatazkan sufritu duten alde guztien artean? Nola?

Elkarguneak egon badaude, eta horietara hurbiltzen asmatu beharko genuke. Irabazle/galtzaile binomioa erabiltzeak edo horri beldur handiegia izateak ez du balio. Hemen irabazlerik ez baita izan. Horrek ez du esan nahi denok erantzukizun bera izan dugula, edozein errelatok, bakoitzak berea duelako, berdin balio duela. Ez, ez, historia egiazkoa idatzi behar da, denon artean baina zintzoa, ahalik eta objektiboena, eta horren barruan memoria eta sufrimendu ezberdinei egin behar zaie leku, hor sortu daitezkeen errelato ezberdinei, horiek egiazko eta ezberdin baitira. Hori egiten bada, eta hori ondo agertzen badiegu belaunaldi berriei, gertatu den guztia indiferentziaren eta ezjakintasunaren iluntasunean desagertzen ari zaienei —gure erruz sarri—, etorkizunean bizikidetza hobea izango dugu.

Hor dira presoak, familietatik urrun, sakabanatuta; deportatuak eta abar... Haien egoera normaltzea, gizarteratzea, biktimentzat onargarria eta eramangarria izango dela uste duzu?

Bakea egiaz nahi duenak badaki presoek eskubideak dituztela —eta familiek, noski— eta errespetatu egin behar direla; badaki zein den justiziaren eta zigor justuaren helburua. Horrek kartzela politika aldatzea eskatzen duela ere bai. Biktimentzat ulergarria izateko moduan egin behar da hori.

Zein litzateke formula egokia Euskal Herrian gehiago ez dadin izan hilketarik, torturaturik eta presorik zio politikoengatik?

Formularik ez dago. Orain esan dizkizudan baldintza horiek bete behar dira, denak. Min ematen duten hitzak, ahal dela, baztertu. Eta aniztasunean bizitzen ikasi.

Uste duzu eragile guztiak behar bezala ari direla jokatzen egoera berri honetan?

Ez, ez dut uste, garbi hori, baina ez dut uste hori zehazten hasteko unea denik ere. Gizarte zibilean dut esperantza, eta horrek behartuko dituela politikari profesionalak momentu izugarri inportante honetan alderdikoi ez jokatzera. Horretan denok dugu ardura.