Elkarrizketa ia denak euskarazko hedabideetan egin dizkiote Sandra Barrenetxeari (Bilbo, 1975). Esanguratsua egin zaio datua: «Iruditzen zait egoera hauek jarraitzen dutela oso eremu zehatzean problematizatuta. Oraindik ez da gizartearen arazo bat. Hor dago instituzioen ardura». Birritan salatu ditu torturak: 2006an, eta 2010ean. «Beste pertsona bat naiz geroztik». Urte hartako irailean, beste zortzi lagunekin batera atxilotu zuen Guardia Zibilak; denek salatu zituzten torturak, baina Barrenetxearena bakarrik iritsi da epaiketara. Ez da ohikoa.

Milaka tortura salaketa egon diren arren, ez da ohikoa epaiketara iristea. Zer dago hor? Zer traba daude horraino iristeko?

Traba asko daude. Juridikoak ebidenteak dira: exijitzen da marka fisikoak izatea, baina kasu gehienetan, ez dago marka fisikorik, teknika oso zehatzak daudelako. Badaude beste traba batzuk ere: politikoak, sozialak... Torturaren existentzia onartuta ez dagoenean, onarpen eza hori bihurtzen da traba. Edukiko bagenu gizarte bat aldarrikatzen duena egoera demokratiko batean ezin dela egon tortura edo tratu txarrak ahalbidetzen dituen egoerarik, errazagoa litzateke. Gero, traba pertsonala dago. Halako bide bat hasteak esfortzu handia eskatzen du, emozio asko jartzen dira jokoan; batez ere, aurreikusten duzunean emaitza ez dela izango zuk nahiko zenukeena. Horrek pentsarazten dizu merezi duen edo ez.

Tortura ukatu edo erlatibizatzeko erabiltzen da argudio bat: ez dagoela sententziarik, edo oso gutxi. Beraz, ez da kontuan hartzen aipatutako hori dena?

Hori da. Sententziarik ez egoteak ez du esan nahi errealitate hori existitzen ez denik. Bi gauza begiratzea besterik ez dago. Bat, Paco Etxeberriaren txostena. Bestea, indarkeria matxista: salaketarik ez zegoenean, egoera hori ukatzen zen, zigorrik ez zegoelako. Gaur, behintzat, onartzen da salaketarik ez egonda ere egoera hori badagoela. Paralelismo bat egin liteke: salaketarik ez egoteak ez du esan nahi deliturik ez egotea.

Egoera hori ukatzeak zer eragiten dio hori sufritu duenari?

Mina areagotzea. Hori gertatu zaizu, gainera, berez babestu behar zaituen estatu baten eskuetan egonda, funtzionario publiko batzuen aldetik. Hau da: gizarte osoa da erantzulea. Gizarteak, edo gizartearen ordezkariak izan behar direnek hori ukatzeak, sortzen du frustrazioa eta erru sentimendu handia. Ahuldade egoeran kokatzen zaitu, eta, aitortua ez zaren egoera batean, zure bizitzak ez dauka garrantzirik. Eta zure bizitzak garrantzirik ez duen gizarte batean kokatzeak ondorio gogorrak dakartza zure bizitzan.

Gizartearen parte batean behintzat, ezagunak dira polizia etxeetako tortura testigantzak. Baina esana duzu tortura dela «batez ere, gero barruan geratzen dena». Zer geratzen da?

Noski, polizia etxean sortzen da egoera, baina ez da hori bakarrik. Tortura da horrek utzi dizun guztia nola kudeatzen duzun. Kartzelan ez daukazu tresnarik, egiten duzu existitu izan balitz bezala. Ateratzean etortzen zaizkizu ondorioak. Lehenengo, onartu behar duzu gertatu zaizunak ondorioak izan dituela zugan. Gero, hori bideratzeko, erabakiak hartzeko prozesu bat abiatu behar duzu, eta erabaki horiek guztiak modu indibidualean hartu behar dituzu. Ez gara kapazak izan, gure inguruan eta gure gizartean, mekanismo kolektibo batzuk sortzeko, zu halako egoera batetik ateratzean, modu kolektiboan aurre egiteko. Sortu ditugu tresna kolektibo asko, baina egoera pertsonal horiek kudeatzeko ez. Azkenean, min horiek guztiak kolektiboak dira, eta kolektiboki ere eskatzen dute erantzun bat.

Eta, egoera horretan, indibidualki, nola egiten zaio aurre horri?

Nik esaten dut kartzelatik atera nintzenetik beste pertsona bat naizela. Ez da torturak utzi dizkidala ondorio batzuk; segurtasunik eza, adibidez. Ez. Ni beste pertsona bat naiz. Bat-batean, ez duzu zeure burua ezagutzen, eta ez dakizu zergatik egiten dituzun hainbat gauza. Zure barruko egitura aldatzen da. Urrats handiak egin daitezke, eta heltzen da momentu bat zure bizitzarekin segitzen duzuna, izaera berri horrekin. Baina egoeratik atera eta lehenengo fase hori kudeatzea oso zaila da, eta sarri ez gara ohartzen.

Prozesu horretan, gainera, askotan sartzen da salaketa publikoa eta juridikoa egitea, Istanbulgo protokoloa pasatzea... Hori ez da erraza izango, ezta?

Zure egoera pertsonala zein den, aipatutako prozesu horretan zein fasetan zauden, modu batean edo bestean kudeatzen dituzu. Niretzat, gakoa izan zen Istanbulgo protokoloa. Hor ikusi nuen argi torturak zer ondorio izan dituen nigan. Erabaki asko hartu nituen horren ondorioz. Baina momentu bakoitza da zaila. Oso zaila da gogoratzea gertatu zaizuna, zure buruak hainbat kontu blokeatzen dituelako. Nik, kartzelan nengoela berretsi nuen salaketa, Murtzian [Espainia]. Gogoratzen dut eraman nindutela epaitegietara, eta deklaratzen ari nintzela, Polizia hor zegoela. Baldintzak zailak dira: ez da batere zaintzen pertsona gisa senti dezakezuna.

Azkenean, epaiketa egingo da. Nola jaso zenuen berria?

Nahiko harrituta. Ez nuen espero. Beste guztiak bezala, artxibatu egingo zela pentsatzen nuen. Harrituta, eta esperantzaz, epaiketara heltzeak zerbait ekar dezakeelako: ez bada zigor bat, behintzat gaia mahai gainean jartzea. Orain arte inpunitate osoz ibili diren pertsona batzuk epaitegian esertzeak nolabaiteko poza edo esperantza ematen dizu. Baina beti, zalantza edo muga horrekin, jakinda gehiegi ez duela aurrera egingo, ez dela zigorrera helduko.

Beraz, gutxienez, gaia gizartera ateratzea da helburua?

Zigortu ala ez, garrantzia dauka epaiketak, erakusteko beste fase batean jarri behar dugula geure burua. Orain, argi dago: tortura existitu da, eta arduradunak daude. Eraman ditzagun halako kasuak epaitegietara, praktikan jar ditzagun legeak, sor ditzagun lege berri batzuk, torturatuak izan diren horientzat erreparazio duin bat egoteko. Hor dago bidea.

Martxoaren 8a pasatu berri da. Intxaurrondon egindako agerraldian nabarmendu zenuten indarkeria matxista estatuaren aldetik ere jasan duzuela andre torturatuek. Babesgabetasuna biderkatu egingo du horrek...

Bai, nahiko argia da. Emakume izateagatik pairatzen ditugu biolentzia ezberdinak bizitzan zehar, eta torturatuon kasuan, gurutzatzen dira biolentzia politikoarekin. Oso ohikoa da eraso sexistak egotea, bortxaketa mehatxuak...

Nola heldu errealitate horri?

Bi lan mota daude hor, nik uste. Orain, mugimendu feminista eta emakume mugimenduetatik eskatzen da genero biolentziaren definizioa zabaltzea, legeetan bikote eremutik kanpoko biolentzia egoerak ere kontuan hartzeko. Gure kasuan, gure herrian, biolentzia politikoaren inguruan egin behar litzateke hausnarketa berezitu bat: zelan egiten dugun lege bat estatuaren biolentzia politikoko indarkeria matxista kasuak jorratzeko. Gero, txanponaren beste aldea dago: zelan egiten dugun, tortura kasuak aztertzean, emakumeen kasuetan gertatzen diren egoerak aztertzeko. Ez dugu ikusi Paco Etxeberriaren taldearen txosten osoa, baina ez dut uste emakumeen arloa modu berezituan aztertu denik.

Usurbilen, Kalera Kalera-ko emakume preso ohiek aipatu zuten zigor moral bat ere badakarrela kartzelak, emakumeak militante diren heinean. Torturarekin ere, berdin gertatzen da?

Oso lotuta dago eredu heteropatriarkalarekin. Emakume gisa, bete behar dugu rol bat, emakume onarena: familia zaindu, sexualitatea muga batzuen barruan mantendu... Torturatuon eta emakume militanteon kasuan, leporatu digute eredu hori apurtzea. Tortura psikologikoa beti doa leku beretik: puta bat zarela, ez zarela kezkatu familiaz, bikoteaz, seme-alabez... Bortxaketarekin mehatxatzen zaituzte beti, ezingo zarela ama izan... Zergatik? Horrek sortzen duelako eskubiderik gabeko pertsona bat. Eredua apurtzen baduzu, ez duzu eskubiderik merezi, eta tortura objektu izan zaitezke. Hor, sortzen da diskurtso sozial oso bat, justifikatzen duena tortura erabiltzea modu inplizituan.

Asteartean hasiko da zure kasuko epaiketa. Zer elementu daude?

Epaiketa abiatu zen epaile batek esan zuelako epaitegi batean frogatu behar dela torturarik ez dela egon. Hortik aurrerako pauso guztiek ez dute irtenbide onik irudikatzen. Ez dituzte onartu lekuko gisa nirekin atxilotutako pertsonak. Une hartan, komisaria hartan geundenak ginen guardia zibilak eta pertsona horiek. Beraiek ez badira lekuko, nortzuk izango dira?

Fiskaltzak ez du eskaerarik egin.

Harrigarria da. Horrek ja jartzen zaitu agertoki batean, eta aurreikusi dezakezu emaitza. Hausnarketarako balio behar du: lortzen da epaitegietara eramatea ustez pertsona batzuek egindako delitu bat, eta hori modu normal batean bideratzeko behar liratekeen elementu guztiak desagertzen dira. Hausnartu behar genuke: nolako gizartea sortzen ari gara? Ez dago bermerik halako delitu bat era normal eta arrazionalean epaiketara heltzeko.

Horrek erakusten du egitura asko daudela atzean, ezta?

Noski. Izango bagenu gizarte bat exijitzen duena halako kasuak argitzea, eta beraz, botere judizial, politiko eta mediatikoek ez egitea existituko ez balira bezala, egoera bestelakoa litzateke. Nik uste hor dagoela gakoa: nolako jendartea eraiki nahi dugu? Eraiki nahi dugu tortura kasuak argitu gabe egongo diren jendarte bat? Demokratikoak izan behar diren egiturek aldaketarik gabe jarraituko dutena? Hainbat jenderen mina aitortu gabe jarraituko duena? Ariketa oso bat dago hor egiteko, pertsona eta herritar moduan, bakoitzak daukagun erantzukizunaz. Niri, hiritar moduan, zer dakarkit horrek? Prest nago halako gizarte batean bizitzeko?

Aitortzarako eta erreparaziorako bidean, zer garrantzia du gizarteak egiten duenak? Esaterako, gaurko manifestazioak?

Garrantzitsua da modu ezberdinetan adieraztea halako kasuak argitzeko beharra dugula gizarte gisa. Manifestazioarena garrantzitsua da, baina uste dut beharrezko direla ekinbide txikiak ere, guztiok txipa aldatzeko. Askotan, tortura kasuak lotzen ditugu egoera politiko zehatz batekin, eta hor dago justifikazio oso maltzur bat: «Hor baldin bazeunden, bazenekien». Oso arriskutsua da hori, hel gaitezkeelako justifikatzera egoera batzuk giza eskubideak guztiz urratu ditzaketenak. Nire auzokideak pentsatu behar luke hori onartezina dela, bera ezin dela halako gizarte batean bizi. Aldaketa handiak behar ditugu maila guztietan. Politikoan, uste dut beharrezkoa dela hainbat lege ezartzea, halako egoerak kudeatzeko. Lege horiek gabe, errealitate horiek ez dutelako estatus ofizialik hartzen. Jendeak badaki gertatu dela, baina ez da jendartearen arazo bat. Hor dago instituzioen ardura.

Beraz, zer dago egiteko?

Beste fase batera pasatzea: erreparazioa eta ez errepikatzeko bermeak emateko fasera. Horrek ardurak hartzea esan nahi du, bai instituzioen aldetik, bai gizartearen aldetik. Erreparazioaz hitz egiten dugunean, ez gara ari zerbait emateaz, baizik herritar gisa erreparatuak izateaz. Niri, eskubideak kendu egin dizkidate: nola itzuliko dizkidate? Ez errepikatzeko bermeak eskatzen du oraindik halako egoerak ahalbidetzen dituzten egiturak guztiz demokratizatzea, edo desagerraraztea.

Madrili begiratu zaio asko orain arte. Arduradun nagusia Espainiako Estatua izanik ere, egin liteke bide bat hemendik?

Uste dut baietz. Nik ez dut esperantzarik epe motz eta ertainean Espainiako Estatuan aitortza deklarazio bat edo halako zerbait egingo dutenik. Baina uste dut Euskal Herriko erakundeek egin beharko luketela, eta egiteko gaitasuna dutela. Genero biolentziarekin EAEko eta Nafarroak instituzioak aitzindari izan ziren hainbat lege ezartzen. Uste dut orain ere badagokiela bidea irekitzea, beraiek kudeatzen dituzten lurraldeetan dauden egoerei erantzun instituzional bat ematea. Horretarako, uste dut hainbat lege ezartzea ez dela zaila, posible dela, eta badaudela baldintza politikoak. Behar soziala argia da.

Bideoa: Lara Madinabeitia / BerriaTB

[youtube]https://youtu.be/wBs1SjckH4s[/youtube]