Pasioz bizi du bere lana Carlos Martin Beristainek. (Bilbo, 1959). Bilboko bizikidetzaren plazan egin dugun hitzordura beranduxeago iritsi da Kolonbiako 1.000 emakumeren testigantzak bulegora eramateko bidean luzatu delako: "Kolonbian proiektu bat egiten ari gara. Ruta pacifica de las mujeres 300 elkartek osatutako sare bat da. Sekula kontatu ez den historia bat dago hor: emakumeena, hain zuzen. Indarkeria egoerak nola bizi izan dituzten kontatu egin behar da. Egiaren batzorde bat baldin badago, esperientzia hau aintzat hartu beharko da gizarte sarea eraikitzeko, gatazkak eragin dituen galerak gainditzeko. Emakumeen esperientziak aintzat hartu beharrekoak dira, mahai gainean egon behar dute". Segituan sartu da mamira.

Egiaren batzordeetan ibili zara edo zabiltza lanean Guatemalan, Kolonbian, Saharan... jaso duzun esperientzia eta gero, zergatik da inportantea egia osoa jakitea?
Arrazoi sozial eta politiko bat duten ekintzetaz ari gara. Baina ekintza horiek marko sozial bat ez baldin badute, min hori barneratu egiten da. Ez da inoiz sozialki aitortua, ez da historia kolektiboaren parte. Herrialde askotan, biktima askoren senideek, Euskal Herrian barne, mina eta sufrimendua bihotzean gorde behar izan dute, ez dutelako aitortzarako espaziorik izan. Egiaren batzorde batek funtzio hori du: min horren aitortzaren espazio sozial bat. Askotan txosten batzuetan islatzen da, ukatua izan den historia jasotzen du, baina zilegitasun moral bat aitortzen zaio, informe horrek herri horren historian berriro sekula ukatuko ez den errealitatea jasotzen du.

Ze ekarpen egin dezake?
Belaunaldi berrientzat ikasgaia da eta biktimentzat mina atzean uzteko laguntza. Biktima askoren historia iraganera lotuta geratu da indarkeriaren kolpeagatik eta ez bada zerbait egiten, historia horrek korapilatuta segituko du.

Nola bideratzen dira batzorde horiek?
Gatazka edo gerra egoeretan gezur asko esaten dira; egia bera biktima bihurtzen da. Egiaren aitortza bat behar da. Are gehiago indarkeria edo biktima politikoak izan direnean. Min horien aitortza soziala oso inportantea da memoria defentsibo bat saihesteko, askotan arreta gehiago jartzen dugulako gertuagotik tokatzen zaizkigun minetan (ezagutzen dugulako indarkeria jasan duena, edo gertutasun politikoagatik, pertsonalagatik...) baina sarri beste aldera begiratzen dugu bestelako minetan; are gehiago, arbuiatu ere egin dezakegu beste mina. Sufrimendu guztiak aitortuko dituen eraikitze kolektibo bat ezinbestekoa da herri horientzat.

Nola hausten da bestearen mina aitortzea saihesten duen harresia?
Glencree-rena bezelako esperientziak behar dira, eta hori ez da egun batetik bestera aldatzen
—ETAren, GALen zein estatuaren biktimak, 27 orotara, Glencreeen elkartu ziren, Irlandan. Han hasitako lana bost urtez mamitzen joan zen, eta gogoeta bateratu bat aurkeztu zuten iaz—. Inertzia asko aldatu egin behar dira. Uste dut ezin zaiela zenbait laguni eman errealitatea bakarra balitz bezela aurkezteko ahalmena. Glencreen parte hartu zuten biktimek salatzen zuten gauzetako bat zen beste batzuk ahotsa hartu izana beraien ordez. Bakoitzak bere istorioa zuen, eta taldea plurala zen. Pluraltasun hori aitortzea polarizazioa hausteko modu bat da. Eta mezu bakarrak ez sinesteak ere laguntzen du. Diskurtso guztiekin halako distantzia bat edukitzea sanoa da buruarentzat eta oso baikorra beste etorkizun politiko baterantz egiteko.

Euskal Herriko prozesuaren ezaugarrietako bat polarizazioa da. Zergatik uste duzu gertatzen dela?
Indarkeria handiagotu denean, polarizazioa areagotu egin da. Eta indarkeria horrek noiz eta sare soziala gehiago ukitu, gehiago areagotzen da polarizazioa. Adibidez, Euskal Herrian, ETA hasi zenean herriko zinegotzien edo gizartetik hurbilago dauden jendearen aurka egiten, zentzugabekeria handiagoa eta polarizazio handiagoa eragin zuen. Bestetik, memoria defentsiboak sorrarazi zituen. "ETAk egindakoa ez zen erailketa, ekintza bat baizik" zioten hainbatek. Hala, indarkeria ekintza horrek eragiten zuen kolpea neutralizatzen saiatzen ziren. Beste batzuk esango dute tortura ez dela egia juridiko bat eta ez dela existitzen, eta inpunitate horretan babestuko dira ez aitortzeko biktima horiek eta gainera zilegitasuna emateko jarrera bati. Hori hautsi egin behar da.

Ze ekarpen egin dezakete biktimek prozesuetan?
Ez dut uste beraien eginbeharra denik prozesuetan ekarpenak egitea. Ikusi duguna da indarkeria jasan duena bestearekin sensibleagoa dela, eta mina jasan dutenekin elkartasuna agertzeko erraztasun gehiago duela. Glencreeren kasuan, hasieran "beste aldeaz" hitz egiten zuten, baina amaitu zuten ikusten denak sufrimenduaren alde berdinean zeudela. Urrats hori egiteko gai izan diren biktimak badaude. Glencreen oinarri komun bat jarri zuten: batetik, elkarri onartzea; eta bestetik, onartzea giza eskubideen gainean eraiki behar dela gainerakoa. Bi gako horiek oinarrizkoak dira, eta ezagutzen ditut prozesu askotan bide hori egin duten biktimak, eta uste dut gizartearentzat hori oso mezu indartsua dela.

Ikasgairik azpimarratuko zenuke?
Bide posible bat erakusten du. Erakusten du ze oinarriren gainean egin daitekeen prozesu bat, eta gainera zailena izan duten pertsonetako batzuek egin dute hori. Euskal Herrian askotan entzun dut hemengoa oso zaila dela, ezinezkoa. Honakoa erantzun izan diet: "Hau zaila iruditzen bazaizu etorri Saharara edo Kolonbiara eta ikusiko duzu benetan zaila zer den". Ezintasuna erakusten duen diskurtso horren kontrakoa naiz.

Zer esango zenioke hala uste duenari?
Autokritika egiteko. Hau konponezina dela dioenari zera galdetuko nioke: zer egin dezakezu zuk, zure espaziotik?

Zergatik uste duzu inportantea dela mina egin dutenak publikoki aitortzea?
Batetik, iraganeko azterketa batetik abiatuta, biktimen aitortza zintzo bat egiteko. Bigarrenik, garrantzitsua da biktimentzat, min edo kalte bidegabe bat jasan dutela onartua izan dakien. Aitortzarekin, biktimari jasan duen inpunitatearen eta arbuioaren pisua kendu egiten zaio. Hirugarrenik, prozesu baten sinesgarritasunaren terminoetan aitortzak esan nahi du beste oinarri batzuk jartzea. Eta oinarri horiek ez dira gezurra eta indarkeria, baizik eta oinarria giza eskubideak dira eta giza eskubide horiek bermatuko dituen tresnak jartzea. Kultura politiko baten aldaketa behar da. Laugarrenik, ikasgai bat da datozen belaunaldientzat. Honakoa: gizarteak diferenteen arteko bizikidetzan oinarritua egon behar du. Okerrena da ordea, politikoki erabiltzea. Gauza hauek ez badira prozesu baten parte bezala hartzen, hutsean geratzen dira.

Nola despolitiza daiteke?
Kaltea jasan duenarengana gerturatuta. Baina kontuz ibili behar da. Interes politikoak daude tarteko askotan. Glencreeren esperientzia egin ahal izan bazen, izan zen esperientzia hori babestu egin ahal izan genuelako. Bi gako garrantzitsu daude hor: zer egin nahi den pentsatu behar da, baina egin nahi den hori nola babestu nahi den ere bai. Bestela prozesuak ez du aurrera egingo. Ezin duzu bakarrik egin nahi duzun horretan pentsatu, gatazkaren dinamikak bestela alde batera edo bestera eraman egingo zaituelako. Glencreen zeuden pertsonak, hasieran, ezin zuten eta ez zioten nahi mezurik helarazi gizarteari. Heldutasunerako eta sendotasunerako bide bat behar zuten. Mezua ematera atera zirenean ia oso modu argian egin zuten. Eta horrek manipulaezina egiten du. Hori da garrantzitsua: nola babestuko ditugun bide bat egin dezaten eta fruitu bat eman ahal izan dezaten. Beste testuinguru bat zen, askoz ere gogorragoa. Oso baldintza txarretan ere posible izan zen.

Egun errazagoa eman lezake...
Baina horrek ez du esan nahi egingo denik. Gauzak ezin dira egin inor ez badago zer egin behar den pentsatzeko. Batzuetan inertzia batzuk daude. Niri 2006ko prozesuan gertatu zitzaidan. Gizarte zibila mahai batetik, Loiolatik, zer ateratzen zen begira egon zen. Ez zen bakearen alde mobilizatu. Prozesu horren aurkakoak bai, mobilizatu ziren. Eta horrek mugitzeko espazioa, bidea, mugatu egin zuen. Espazio soziala ixten joan zen, eta prozesu bat ezin da egin espazio sozialik gabe.

Nola motibatzen da espazio sozial hori?
Minari eta sufrimenduari beldurra diogu. Tabuak hautsi eta hitz egitera ausartu behar dugu, baina norkbere bizipenetik hitz eginda, eta ez bakarrik ideologiatik. Ausartu egin behar da identifikatzen ez zaren horren minak ukitu zaitzan, nahiz eta ez ados egon gauza askotan berarekin. Desidentifikatu egin behar dira politikoki egon daitezkeen desadostasunak eta gizaki moduan elkartasuna adieraztea jasan duen minarengatik. Hortik eraikitze prozesu bat has daiteke.

Nola ikusten duzu egoera egun?
Gauzak ez dira inertziaz gertatuko. Estrategia, eta egiten diren gauzen espazioa babesteko proiektuak ez badaude, ez du aurrera egingo. Bestea ez aitortzeak ez badauka kostu politikorik jarrera batentzat, ez da emango. Politikoen politikak horrela funtzionatzen du, zoritxarrez. Prozesuaren koherentzian asko sinesten dut. Gauzak ondo egiten badira, agian hura manipulatzeko saioak egongo dira, baina aurrera egingo du. Indarra ematen duena ekintzaren zilegitasuna da. Nelson Mandelak ANCk egindako eskubide urraketak aitortu zituenean, horrek ez zuen ahuldu bera, indartu baizik. Hori ezin da gerraren logikatik begiratu eta ahuldade gisa hartu. Giza eskubideen logikatik begiratu behar da eta horrek prozesu batean ematen dizun indarretik.

Urkulluk Bakea eta Bizikidetza sendotzeko idazkaritza aurkeztu du. Memoriaren institutua sortzea du egitasmoen artean. Ze ezaugarri behar ditu halako institutu batek.
Hor egongo den pertsonak zilegitasun morala eman behar dio egingo den lanari. Hori ez da alderdi bakoitzari dagokion ordezkaritza puskarekin osatzen. Prozesuaren ikuspegi global bat behar du.

Nola berma daiteke atzera itzul ezintasuna?
Ezin da. Baina uste dut Egiaren Batzorde bat behar dela. Uste dut behar dela eskubide urraketa horien ebaluazioa egingo duen marko bat. Izugarrikeria posible egin duten mekanismo horiek nola desmontatu marraztuko duen batzorde bat. Uste dut akats bat dela honakoa: prozesua nola eraiki horretan pentsatzen da, peace making delakoan, baina ez da pentsatzen ondorenean, gero zer?

Perspektiba falta ere bada?
Indarkeria gutxitu arren eztabaida politikoak ez du zertan urritu. Nik ezagutzen ditudan herrialde batzutan indarkeriak eztabaida politikoa bahitua izan du. Eta indarkeria gutxitu denean eztabaida politikoa areagotu egin da. Euskal Herriko alkate oso ezagun batek behin esan zidan eztabaida politikoa sosegatu egin behar zela, jendeak asko sufritu zuela eta autodeterminazioa, lurraldetasuna... halako kontuak giroa baretu ostean hitz egiteko kontuak zirela. Ez nago ados. Eztabaidari ez zaio beldurrik izan behar. Kontua da eztabaida hori jazarpen, ilegalizazio, espetxe edo hilketarik gabe egitea. Nola egin eztabaida politikoa bide eraikitzailetatik. Hori da gakoa.

Emakumeek prozesuetan esku hartu behar dutela uste duzu. Zergatik?
Ekarpen asko egin ditzakete zentzu askotan emakumeen esperientzia historikotik sare soziala berreraikitzeko. Bestetik, pausoak eman dituzten lehenak izan direlako minak aitortzen, adierazten, horren berri ematen. Horrek mina sufritu duen beste batekin identifikatzea erraztu dio.

Zergatik egiten zaie hori zailagoa gizonezkoei.
Galdeanoren esaldi bat etortzen zait gogora: gizonezkoei garenaren erdia izaten erakutsi digute, eta beste alde bat ezkutatzera. Kolonbian, behin, lantalde batean nengoen. Kolonbiako sindikalistak gogorrenak nituen elkarren ondoan eserita. Bata hankamotza bonbek harrapatu zutelako, bestea besamotza... Hizketan ari nintzen beldurrak eragin dezakeen talkaz, indartze kolektiboaz... 50 gizon eta emakume bat zeuden taldean. Lanean ari ginela batek galdetu zuen: "Carlos, esaten ari zara beldurra izatea ez dela koldarra izatea?". Erantzun nion beldurra zela defentsarako mekanismo bat arrisku egoeretan, eta aztertu egin behar zela nola erabili beldurra tresna gisa. Orduan denak erlaxatu eta beraien esperientziak kontatzen hasi ziren. Beraz, hor ikusten da beldurtitzat hartuta gizonezkook irudi ezkor bat eraiki dezakegula edo behintzat hala uler dezakeela norbaitek. Eta hori oso definizio makurra da. Emakumeen mugimendu eredugarriak egon dira. Maiatzeko plazako amak Argentinan, Beltzezko emakumeak Serbian, Israel eta Palestinako emakumeak... beldurragatik inor pausorik ematera ausartzen ez zenean emakume kolektiboak atera egin izan dira, eta hor espazioak irabazi dituzte ez bakarrik beraientzat. guztiontzat baizik.