Ganbaratik

Ahoz Gora

1 / 13

Bidasoa aldean gogor egin zieten aurre indar kolpistei 36ko udan. Irailaren 5ean erori zen Irun. Irungo frontea ageri da argazkian.

Hitzak: Joxe Mari Lopetegi (Irun, Gipuzkoa, 1875 – Arrueta-Sarrikota, Nafarroa Beherea, 1942).

Doinua: Joseba Tapia (Lasarte Oria, Gipuzkoa, 1964).

Ahotsa: Leire Bilbao (Ondarroa, Bizkaia, 1978).

Ekaitza

Uztailaren hemeretzia
egun beltz ta pozoitsua
ezagutzen zan bazatorrela
ekaitzakin erasua;
berehalaxe nabarmendu zan
tximista gaixtoan sua
odol gorrituz gainbehera hazi zan
ujoldero Bidasua
hamaika amaren seme galdu da,
ai, seme gizagaixua!


Atzera eginda galdua zagon
gure herri dohatsua
beragatikan burua gora
eman genduen pausua;
hegazkitzarrak bonba goitikan
nonahitik kainonazua
ekaitzak kazkabarra bezala
bazatorren balazua
hamaika amak gaur esaten du:
ai, seme gizagaixua!


Ez izan arren guk Espainian
bizitza hain erosua
askatasuna maite degunak
gerez izan odoltsua;
aberatsaren merioz dator
hemengo nahaste osua
oinpean beti iruki nahiak
langile edo behartsua
hamaika amak negarrez dio:
ai, seme gizagaixua!


Gurdi burnizko gudako eginak
diaurrun itxuratsua
aurreratzen zan nola sartzen dan
ardi tartean otsua
pinpi ta panpa garbitzen zuan
gure inguru osua
zerekin gogor eginik guk ez
nahiz izan bihotz jasua
hamaika amari gogotzen zaio:
ai, seme gizagaixua!


Iretsi nahirik nola enarak
iretsitzen dun eltxua
berrogeita bost egun honela
hura bizitza pisua!
Irungo herri zoragarria
leial eta mamitsua
behartsuaren laguntzalea
zuzena eta zintzua
hamaika amari ahaztuko ez zaio:
ai, seme gizagaixua!
Falangistakin reketetarrak,
zer gizarte indartsua
beren laguntza zeukatelako
militar gaizto faltsua!
Alkarrengana bildu dirade
bekaizkor ta xitaltsua
aurrera goazen alkarturikan
anai prestu bulartsua,
Ama Euskadik lagunduko du:
aurrera seme gaixua!

Emakume batzuk frontera fusila eskuan joan ziren, baina gehienak atzeraguardiako lanetan aritu ziren. Argazkikoak Akondian (Eibar, Gipuzkoa) ageri dira. INDALECIO OJANGUREN

Hitzak: Salbatore Mitxelena (Zarautz, Gipuzkoa, 1919 – La Chaux-de-Fonds, Suitza, 1965)

Doinua: Maite Larburu (Hernani, Gipuzkoa, 1979).

Ahotsa: Maite Larburu (Hernani, Gipuzkoa, 1979).

Maritxo!

Irten adi leiora Maritxo! lenbaillen;
gudariak gudara,
gudariak gudara
bertan baigoazten.


Lareun gudari, lareun
abertzale lerden
mendira abiatzeko
gertu ona emen;
Españiko ikurriña
Bizkargiren gallen
etsaiak jarria andik
bear diñagu ken.
Giputz oldartsuakin
ez badegu kentzen,
Joxe Mari bizirik
ez den ikusiren...

Jantzi ezan jaieko
soñeko ederren
ta irten adi leiora,
irten adi leiora
Maritxo! lenbaillen.

Españi ikurriñakin
gurearen orpoz,
lareun gudari aiek,
lareun gudari aiek
garaille badatoz.

—Lareunak bai? —Maritxok
galdetzean du poz!—
—Lareunak, bai enetxo,
lareunak an datoz:
biziak aurren, illak
dakazkite ondoz:
Joxe Mari ta bai bost...
(Maritxo: non den poz!)

Zoaz eleizara ta
Maritxo! otoi gogoz;
garaitu duten arren,
garaitu duten arren
anitz gorputz datoz.

Aireko erasoak izu eta samin barreiatzaile izan ziren 36ko gerra osoan. Bilboko aire eraso baten ostekoa da irudia. ROBERT CAPA

Hitzak: Santi Onaindia (Amoroto, Bizkaia, 1909 – Gasteiz, Araba, 1996).

Doinua: Mursego (Eibar, Gipuzkoa, 1977).

Ahotsa: Mursego (Eibar, Gipuzkoa, 1977).

Euria ta uria

Atzo arratsaldez, lerkaiak zetuta,
ainbat jausi ziran gure uri maitean;
garrasika zarrak, ta umeak txilioz
erio-zain oar nitun illuntzean.
Gaur, eguna argituz
jori da euria,
eriotz-aldiko
amaitze larria.
Ixil ta iraun dator, nekatua legez,
erreriko uria estalpetu nairik;
egiz, orkatz-nagi euria beerantza,
erriaren lotsa pizkat babesturik.
Erreriko uria,
txoko lotsaritu,
euriak nai ausaz
eun bustiz beatu.
Dana ingurumari, il-urren bailitzan;
ta iges doa bizkor uriko jentea
gaitzak artua lez, bide-zelai zear,
ixillik ta txonbo, anpuluz betea.
Illinti goriak
itzaltzen euriak,
uri errearen
ondar kiskaliak.

Espaloian zear begira gizon bat,
giza-antzik ez, ta negarra dau jaki;
eztarrian itoz abotsaren oiua,
su ta euriaren triska ur-ur ikuski,
«madarikatua,
guda zitala —diño—;
madarikatua,
i, gizaki gaizto».
Mezuak eskinka dator euri mea,
zidar tantoetan goi-zear atalduz:
ez dirausku ezer, muturik da jausten...
Ez al leuke zerbait esango mintzatuz?

Uria dakusa
errea, mutiri,
gomutapenezko
azken min-intziri.
Kei, gar, erre-sunda —Danteren ikusgai!—
uria dakusa, oi!, txarpil egiña.
Zerbait dau esan nai, baiña, loki estu!,
miiña jareinazo dau arras eziña.
Mintza naiez dago
goitiko euria,
miñetan ikusiz
euskaldun uria.
Zabor, arri, zirpil, ondarrez kalea,

Aizetan eriotz dabil arramaka...
ta, umea besoan, zelako irudia!,
garrasi bizitan, nora oa, neska?
Euskal uriaren
miñaz oarturik,
negar zotin-eunez
estaltzen dau goitik.

Ni be, euri ta uri, minkide zaituet.
Zuen kale ertzetan gaur ez dakust, ez,
ume-jolasik, ez saleros-joranik;
dana dager laru, garrasiz, oiñazez.
Eta biotzetik
aut madarikatu
erriak ondatzen
ditukan guda.

Gernika, 1937ko apirilaren 26ko bonbardaketaren ostean.

Hitzak: Telesforo Monzon (Bergara, Gipuzkoa, 1904 – Baiona, Lapurdi, 1981).

Doinua: Miren Narbaiza (Eibar, Gipuzkoa, 1986).

Ahotsa: Miren Narbaiza (Eibar, Gipuzkoa, 1986).

Gernika'ko uso txuriarena

Gernika'ko sugarrak
ortzia gorritu,
il baño lenago naian,
biotzak, nonbait, argitu.
Su-txinparta gaiñetan,
egazka uso txuri...
Bere yun-etorrietan,
zoratu dala dirudi.

Alden ezkero, kabiari agur...!
Ta sutan sartzeko, txori gaixo beldur...
Usoak, Euskalerri lez, kabian umeak zitun.
Eta bat-batez, usokume miñez,
txoria sutara ta andik atera ez!
Gau artan nik ikusia, bertsotan dakart negarrez.

Frontean hil ziren soldadu joandako asko. Hil ez zirenetako milaka eta milaka kartzelan sartu zituzten frankistek. Argazkian, Ondarretako espetxeko presoak.

Hitzak: Joxe Zapirain (Errenteria, Gipuzkoa, 1873 – 1957).

Doinua: Joseba Tapia (Lasarte Oria, Gipuzkoa, 1964).

Ahotsa: Mertxe Oliden (Orio, Gipuzkoa, 1945).

Len amar lagun giñan etxean

Sentimentu asko dauzkat nerekin
orain kontatu biarrak,
ez dakit nola zuzenduko 'iran
egin dituzten okerrak;
pazientzitik ez naiz atera
Jaungoikuari eskerrak,
leku askotan jarri dituzte
tristura eta negarrak:
len amar lagun giñan etxian
ta orain iru bakarrak.

Atenziyua izan zazute
nik esandako itzakin:
nere biotzik ezta poztutzen
dirua eta gauzakin,
eztakigu noiz jarriko geran
konsuelo ta pozakin;
bi seme illak, beste bi preso,
beste bi non dan ez jakin,
milagro ezta ni egotia
kuidado eta kezkakin.

Adierazi bear dizutet
esango dizutet ziñez,
tristura ontatik iñola ere
apartatu al bagintez;
atenziyua izan biagu
errezo asko egiñez;
bi seme illak, beste bi preso,
beste bi non dan jakiñ ez,
nere biotza tristuran dago
ezin sendaturik miñez.

Milagru ezta pena aundiya
izatia biyotzian,
negar-malkuak saltatzen zaizkit
iñoiz gogoratutzian;
ezeren mantxik eta batere
kulpa gabiak il zian,
beste bi preso Ondarretatik
San Kristobala joan zian,
zer kontatua izango dute
elkarrengana biltzian.

Fronteko alde bietan etxe bereko umeak borrokatzen aritu ziren. Argazkian, Larrazabal batailoiko kideak ageri dira. SANTURTZI ARGAZKIAK

Hitzak: Sebastian Salaberria (Oiartzun, Gipuzkoa, 1915 – Donostia, Gipuzkoa, 2003).

Doinua: Xabi Bandini (Iruñea, Nafarroa, 1983).

Ahotsa: Xabi Bandini (Iruñea, Nafarroa, 1983).

Neronek tirako nizkin

Bizkayan Yurre izena duan
erri batian sartuta,
bizirik juxtu atera nintzan
sari ederra artuta;
Mayatzak ogei ta lau zituan
egunian erituta,
kamilleruak jaso niñuten
geyena odol ustuta,
ospitalera ekarri naute
tiruak anka moztuta.

An bi anayak alkarren kontra
giñala guk ez genekin,
inkurriorik gabe alkarri
tiroka fusillarekin;
urrena berriz ospitalian
bildu giñan alkarrekin,
negar egiñaz berak esana
ordun pena ederrarekin:
“Ire oiñ oyek jotako balak
NERONEK TIRAKO NIZKIN!”.

Santanderko zezen plaza. Bertan kontzentratu zituzten frankistek aurka aritu zitzaizkien soldadu eta milizianoak. Halako kontzentrazio gune gehiago izan zituzten. Haietatik, espetxeetara barreiatu zituzten.

Hitzak: Pepe Bolunburu (Eibar, Gipuzkoa).

Doinua: La Basu (Bilbo, Bizkaia, 1983).

Ahotsa: La Basu (Bilbo, Bizkaia, 1983).

Gerrako gure ibilerak

Oraintxe kontatuko dizuet
gure gerrako historia,
egin genduan bizimodu bat
guztiz ikaragarria:
denbora dana pasatu degu
hegazkinen ihesian,
purga beharrik ez degu izan
gerra denbora guztian.

Guregatikan ez dute esango
balientiak geranik,
zaratatxo bat entzun orduko
hasitzen ginan ihesik.
Gure geran baino azkarragorik
oraindik ez da ikusi
Kiputxaneko Periko berriz
danon artean nagusi.

Eibar aldetik irten genduan
antzintziketan Deustura,
Deustutik berriz estu ta larri
joan ginan Cabezon-era,
Cabezondikan Borines-era,
Borinestikan Nava-ra
Navatik berriz Candas-era ta
sartu ginduzten barrura.
Izugarrizko bizimodua
jarri digute oraintxe:
ondo neurtuta daukagu ura
ogirikan ez sobrante
eskabetxeko sardina latak
txorizo ta txokolate...
Berrido ere kalabazia
aziko jaku bastante.

Kartzeletako bizi baldintza fisiko gogorrei, jazarpen ideologikoa eta psikologikoa erantsi zitzaien. Aldiroko fusilaketek estres handia eragiten zuten presoen artean.

Hitzak: Luis Rezola Arana Tximela (Tolosa, Gipuzkoa, 1914 – Amasa-Villabona, Gipuzkoa, 1993).

Doinua: Joseba Tapia (Lasarte Oria, Gipuzkoa, 1964).

Ahotsa: Joseba Tapia (Lasarte Oria, Gipuzkoa, 1964).

Espetxeko kontuak

Gaur bakar-bakarrik
nago gelan,
ez jan da ez edan,
ez dakit
zer ikusiko dedan.
Ezpañean errekiña,
palmeraren osto
igarrez egiña.
Kea atera asko,
eztarri bera miña,
nere buruari "asto"
esanaz.
Ontatik balitxok diña!
IIIunpe ontan itun,
baña beti tintun.
Zer etorriko zai
ez nago lasai.
Lagunak auzira
dar-dar joan dira,
itxaropenez arlote.

Zerbait gerta ote?
Auskalo!
Gaur naiz izan Lazaro,
nork egin lasa lo?
Etortzen ez badira aguro
Andoni ta Praskulo,
nik zer egin gero?
Azkar da bero,
ez banaiz ero,
gelari zulo
egin goizero,
alde egiteko
andikan gero.

Ateak ez balituzteke
itxiko,
bakarrik ere nuke
etsiko.

Baña kaiol txar au
ain dago itxirik
eta dana ixilik ...

Bakar nago,
oso bakarti,
beti bildurti.
Nun ago, Andoni?
Nun aiz, Patxiko?
Ez natxok ondo ni;
zuentzako bada odoldi,
neretzako malko-aldi...
Elurte aundiz piztiak
daduzkaten piu-aldi tristiak,
nik zeuzkat oiek guztiak
zuengatik, lagun maitiak.

Meza Ezkabako (Iruñea) gotorlekuan, 1941ean. BENAN OREGI

Hitzak: Benantzio Iñurrieta (Soraluze, Gipuzkoa, 1894 – Lekeitio, Bizkaia, 1964)

Doinua: Xabier Montoia

Ahotsa: Xabier Montoia (Gasteiz, Araba, 1955).

Zutik ozta-ozta nator!

Zutik ozta-ozta nator
ni kartzelatikan
hezurrak agerian
da indarrik barikan
Ez uste horregatik
ni aldatzerikan
Kastigatuagatik
gogor harturikan
Burua oraindik dakart
lehengo lepotikan.

38. Diziplina Batailoiko kideak. Bertan aritu zen Basarri bertsolaria Aritxulegi inguruan esklabo lanetan. KATIN TXIKI ELKARTEA

Hitzak: Iñaki Eizmendi Basarri (Errezil, Gipuzkoa, 1913 – Donostia, Gipuzkoa, 1999).

Doinua: Herrikoia.

Ahotsa: Jon Enbeita (Muxika, Bizkaia, 1950).

Nork egin du gure galde?

Nork egin du gure galde?
Aiako Arritan gaude,
baña beti bezin trebe...
lanean gogoz aritzen gera
soldatarik jaso gabe,
berreun nagusi badaude
gure artaldeân jabe...
Guk umore ona alare!

Otz-aldi eta goseak
ta barau egun luzeak
guk baditugu paseak;
gorputzari on egiten nunbait!
gallur ontako aizeak,
nola baigeran gazteak,
sano dauzkagu esteak,
ez egonarren beteak.

Goizean ekin lanari,
egunsentian pozgarri,
txoriak guziak kantari;
eziñ atera gentzake orain
iñoiz adinbat izardi,
erdietan gaude geldi,
al degunean exeri...

zertan nekatu geiegi?

Milaka euskal herritarrek jo zuten erbestera 36ko gerraren ondorioz. Argazkian, Bidasoa zeharkatzen ageri da jendea.

Hitzak: I.-ko Bakartiya.

Doinua: Herrikoia.

Ahotsa: Mentxu Alkorta (Donostia, Gipuzkoa, 1947).

Erbesteko ametsak

Gabero amets txarrak, esna oberik ez:
ni beti ametsetan egunez ta gabez.
Erbesteko egunak, atzerriko gabak:
biyotzak bai minbera, ta ameskor burubak!

Gauza txikiyak, baña neretzat laztanak,
gogoratzen zaizkit, an utzi nitubanak;
nere liburu ayek emen ba'nituke
bart baño lasayago lo egingo nuke!

Sarri naiz ametsetan nere etxian sartu
ta an utzi nitubanak ekartzeko artu;
orduban esnatzen naiz atzerri lurrian:
gelako orma bakarrik begiyen aurrian.

Askotan itz egin oi zidaten gizonak
ta gaur ezin ikusi ditudan lagunak
non diran ere ez'takit, bizi diran ere ez:
ametsetan ikusi, ta gero negarrez.

Sei urtian laguna ta ikaskide izana,
orain urte ta erdi gudan il zutena,
askotan ikusten det eta nik galdetu
nola arrayo nezaken il bat besarkatu.

Bisita kartzelara. Milaka euskal herritarrek gerra osteko hamarkadetan ezagututako joan-etorria. Argazkikoa, Larrinagakoa (Bilbo) da. Iladan, gizon, emakume eta haurrak.

Hitzak: Piarres Larzabal (Azkaine, Lapurdi, 1915 – Ziburu, Lapurdi, 1988).

Doinua: Mixel Labegerie (Uztaritze, Lapurdi, 1921 – Tolosa, Okzitania, 1980).

Ahotsa: Mixel Etxekopar (Gotaine-Iribarne, Zuberoa, 1963).

Haurtxo haurtxoa

Haurtxo haurtxoa
Izu egin lo
Hemen nauzu
Zu zaintzeko.
Izu egin lo,
aita urrun da
Euskadiren serbitzuko.

Zure ondoan,
ama daukazu
etzaitu inoiz utziko.
Haurtxo haurtxoa
izu egin lo
hemen nauzu
zu zaintzeko.

Izu egin lo,
aita preso da
zu bihar libro izaiteko.

Egun batian
etorriko da
gu biokin egoiteko.
Haurtxo haurtxoa
izu egin lo
hemen nauzu
zu zaintzeko.

Izu egin lo
ilunagatik
zeruan izar bat dago
mila ta mila
izango dira
aita libratu ta gero.

Haurtxo haurtxoa
izu egin lo
hemen nauzu
zu zaintzeko.

Felix Goya Urbietaren senideek 2016ko azaroaren 15ean prentsan argitaratutako eskela.

Hitzak: Jexux Mari Irazu (Larraul, Gipuzkoa, 1972).

Doinua: Xabier Lete (Oiartzun, Gipuzkoa, 1944 – Donostia, Gipuzkoa, 2010).

Ahotsa: Jexux Mari Irazu (Larraul, Gipuzkoa, 1972).

Gerrako zauriei begira

Goitik agindua eman:
"fusila eskutan hartu",
gerraren gogortasuna
txikitatikan probatu;
frenteko lehen lerroa
ederki nuen gozatu,
etsaia ala laguna
aurrekoa tirokatu!
Mendian gora ta behera,
han ezin gendun nekatu;
orain begiak malkotan
ta ezin dira lehortu,
nere zauriei begira
begiak zaizkit lausotu,
zauriak ez dira itxi
ta gerra ez da bukatu.

Nahiz barrutikan beldurrez,
itxuraz behar zan trebe;
odola ez zan neretzat
sorpresa ta nobedabe;
Gerran maltzurkeri dana,
ezin da izan herabe,
nere bizia arriskuan
ezin nun utzi debalde.
Nahiz beti zalantza izan
han gelditu edo alde,
beti onartzen ditugu
kanpokoen hainbat lege;
beti behar ote degu
etsaien zaurien mende?
Ordun zatitu gintuzten
ta oraindik hala gaude.
Nere desioan kontra
aberkide harei tira,
nork murgildu ninduen ni
hainbesteko sarraskira?
Orain hurreratua naiz
jubilazio eztira.
Oraindik gogoan daukat
orduko gauen dizdira;
halare barru-barruan
biharko egunan desira,
begiak itxita goxo
etorkizunai begira,
nere zauriak, badakit,
lurpean itxiko dira,
ojala herriarenak
han itxiko ez balira!