«Beti bereizi izan dut obra pertsonarengandik; denongan dago aingeru bat eta deabru bat»

Goiz freskoa, eguzki epela Sajazarrako (Errioxa, Espainia) liburutegi atarian. Hor dator Adelina Moya Valgañon (Kordoba, Espainia, 1944), urratsa bizkor, haurtzaroko oroitzapenak gorde dizkioten herriko harrizko kaleak zapaltzen. Hemen bizi zen aitona, amaren ama. Hona etorri ohi ziren sarri, aita sozialista depuratuaren haur zirenean. Hauxe bihurtu du bizitoki erretiroa hartutakoan, Jesus Arpal senarrarekin. Eta liburutegi hau jarri dute abian senar-emazteek, apal ugari, ehunka liburu eta dozenaka ekitaldi antolatzeko grina herriari eskainita.

Harrizko etxera sartutakoan, mahai gainean, liburutegiko ekitaldi kaiera ageri da lehenik. Asko dira jada bi urtean egin dituztenak. Helburua: kezkak eta ezagutza partekatzea. «Hotz dago hemen. Goazen eguzkitara. Edo etxera», dio Moyak. Eta etxera.

30eko urteetako abangoardia artistikoen memoria berreskuratzeko Euskal Herrian gehien egin duten pertsonetako bat da. Haren eskutik etorri da Nikolas Lekuonaren, Jose Alemanyren, 30-40ko hamarkadetako Jorge Oteizareneta besteren lanen ezagutza parte handi bat. Ahanzturatik atera ditu Maria Paz Jimenezen moduko artistak, eta lan egin izan du Claude Cahun, Maria Blanchard, Angeles Santos, Remedios Varo, Maruja Mallo eta beste hainbati buruz. Ezin ei zuen bestela izan, artista izan ezinez, artisten ikerlari eta irakasle bihurtzearena.

Kordoban jaio zinen, Zaragozan egin zenituen historia ikasketak, Sajazarran gaude. Tartean, Euskal Herrian eman dituzu zure bizitzako dozenaka urte... Artearen bueltan beti.

Bai. Ikasle nintzela heldu nintzen Euskal Herrira, 1967an. Filosofia eta letrak ikasi behar izan nituen, hori hurbiltzen zelako gehien artera, niri benetan interesatzen zitzaidanera. Karrera bukatu eta lanean hasi nintzen. 23 urte nituen, eta erretiratu arte. Bilboko Institutu Pilotuan irakasle hasi nintzenean, senarra eta biok Ricardo Bastida arkitektoaren lana —beharginentzako eta klase ertainarentzako eraikinak egin zituen— ikertzen hasi ginen. Bastida ez zitzaidan bere estetikagatik interesatzen, Bilbon utzi zuen arrastoagatik baizik. Tesina egiten hasi nintzen hari buruz, baina ez zuen aurrera egin, eta Bergarara joan ginen bizitzera.

Bergaran zinela izan zenuen Nikolas Lekuonaren lanaren berri. Gogoan al duzu nola?

Jesusi UNEDeko zuzendari izatea proposatu zioten, eta, Bergaran geundela, Lekuonari buruzko erakusketa egin zuten Azpeitian eta inguruetan. Albistea ikustean, pentsatu nuen: «Hemen ere behar zuen honek ere, ez bakarrik arlo industrialera egokitutako Bastidarenaren moduko arteak, gizartea eraldatu nahi zuen arte honek ere, kontzeptu moderno gisa». Eta hor bai, hor buru-belarri sartu nintzen. Aspertu egiten ninduen euskal arteak derrigor tradizionala behar zuela zioen ideiak. Konturatua nintzen ordurako Jose Manuel Aizpurua arkitektoa bezalakoak bazirela. Erakusketa Bergarara eraman, eta hasi ginen lanean.

Jorge Oteiza bertaratzea ere lortu zenuten.

Bai, eta badakizu nolakoa zen. Oso pertsona interesgarria zen, baina baita kuentista samarra ere. Bolbora bezalakoa zen. Halako batean, entzun nion esaten: «Hau guztia katalogatu egin behar da!». Arrazoi osoa zuela iruditu zitzaidan, eta Lekuonaren senideei proposatu nien. Atsegin handiz onartu zuten, eta halaxe hasi nintzen Iruñera joaten, haren obra han baitzeukaten.

Ez zen ikerketa Lekuonarekin bukatu, hala ere. Beste batzuk etorri ziren gero.

Ikertzen segitu nuen, bai. Eta ahal nuen guztia ematen. Lekuonari buruzko lanean hasi nintzenean, beste gauza asko aurkitu nituen. Oso interesgarria izan zen. Jende asko ezagutu nuen. Hala joan nintzen Oteizarengana, adibidez, lotsagabe, ez berataz hitz egitera, Lekuonaz baizik! Eta asko ireki zen eta datu asko eman zizkidan, oso ondo. Poemaren bat eta liburu dedikaturen bat bidali zizkidan, baina gero zailagoa gertatu zen. Zu liluratzen saiatzen zen, bere eremura erakartzen. Haren obra asko interesatu izan zait.

Hala ere, Lekuona denen gainetik aipatzen duzu beti.

Bai. Artista interesgarri asko aurkitu dut Lekuonaren ondoren, baina bakarra ere ez zait iruditu inoiz hura bezain interesgarri. Ezta Bilboko Studio aretoko gerraosteko abangoardietan ere. Lekuona zoragarria zen. Bizitza erabat aprobetxatu zuen izar uso bat izan zen.

Haren ideologiaren inguruan hitz egitea tabua zela sentitu izan duzu inoiz?

Jende askorentzat tabua izan dela uste dut, bai. Bada Xabier Letek prentsan Oteizari egindako elkarrizketa bat, eta han artistak dio Lekuona berezia zela, baina ama alargunarekin etxean geratzea erabaki zuela. Oteizak Latinoamerikara eraman nahi zuen Lekuona, berarekin eta Narkis Balenziagarekin, baina hark uko egin zion. Elkarrizketa berean, Oteizak Falangeko militante ziren artistak aipatzen ditu. Juan Cabanas Erauskin, Jose Manuel Aizpurua eta besteri buruz ari dela uste dut. Beti hor dagoen galdera da, eta hamaika buelta eman dizkiot. Familiari galdetzea zaila zen, negarra segituan zetorrelako. Oso zaila zen hori dokumentatzea, eta saiatu naiz. Argazkiak ateratzen aritu zen 1937an Gu kultur elkartean, fronterako dirua lortzearren; Jose Maria Busca Isusiren gutun hori ere badago, 1936koa zela uste dut, falangista egin zela dioena.

Hori irauteko egin zuela dioenik bada.

Bai. Eta beste askoren kasua ere bada hori. Busca Isusik dio falangista egin zela, ez aurretik falangista zenik. Eta Oteizak Gu elkartetik Ameriketara joateko agur esan zuenean, 1935ean, Lekuona ez da inon ageri. Zazpi senidetan zaharrena zen, eta ama alarguna zuen. Edonork uler dezake egoera horretan Latinoamerikara joan nahi ez izatea. Edonork, talde kohesioa sortu nahi zuen Oteizaren moduko lider dogmatiko-abangoardista batek izan ezik. Ziurra dena da Lekuona ez zela tiroka aritu, kamillero baizik; eta ez zela boluntario joan, errekrutatuta baizik. Gai honek, azkenean, seko aspertu nau.

Zergatik?

Askoz gehiago galdetzen zidatelako honi buruz Lekuonaren obrari buruz baino. Betikoa da: buruan daramagun fiskal hori lanean da beti, neurean lehenik. Gerra zibilari zor diogu hori.

Abangoardia mugimendu batzuen galera ere zor diogu 36ko gerrari. Lekuonak hori ere sublimatu zuen.

Bai. Frontetik bidali zituen gutunak irakurri ahal izan nituen, eta testu haiek ez zuten zerikusirik Lekuona artista eta pertsonarekin. Eta hil egin zen. Belaunaldi hura, edo hil edo erbesteratu egin zen. Eta barne erbestearen errealitatea ere oso garrantzitsua da.

Zergatik izan duzu beti 1930eko hamarkadako abangoardiak ikertzeko grina berezi hori?

Ukatu egiten zelako Euskal Herrian abangoardiak izan zirenik, eta ikusi egiten nuelako ukazio horrek ez zeukala inolako zentzurik. Asko interesatzen zitzaidan garai hura ezagutaraztea. Ez bakarrik Euskal Herrian, baita Espainian ere. Ni Euskal Herrian bizi nintzen, eta zirikatzen ninduen gai horrek. Horregatik ikertu nuen.

Eta zergatik ukatzen ziren abangoardiak Euskal Herrian?

Euskal Herrikoa tradizioari hainbeste lotutakogizartea izan da eta da, abangoardiak errezeloz begiratzen ziren, arrotzak balira bezala.

Beti eta toki guztietan izan al ziren gaizki ikusiak abangoardia horiek?

Erakusketak egiten ziren tokietan, 30eko hamarkadan, ez ziren gaizki ikusiak. Garai hartako kritika ikusi besterik ez dago hori berresteko. Gerra etorri zen, ordea, eta, harekin batera, inboluzioa.

Horretaz gain, aitortu behar dut Lekuonaren eta bere garaiaren inguruko ikerketak asko eman zidala. Geuk bizi genuena baino askoz interesgarriagoa zen behinolako mundu bat agertzen zuen jende askorekin hitz egin ahal izan nuen.

Eliteen mundu bat?

Horixe. Orduko artistak klase ertain ilustratukoak ziren, alfabetatu gabeak asko eta asko ziren garai batean.

Giro horretan, Donostian artista falangistak, komunistak, ezkertiarrak kulturgune bertsuetan ikus zitezkeen.

Gerra gertatzeko zegoelako, jakina. Garbi dagoena da hitz egin eta kolaboratu egiten zutela.

Oteiza ere Gutik pasatu zen.

Bai, handik esan zuen agur Ameriketara joateko, 1935ean. Beste urte batzuk ziren, eta, edo oso serio ikertzen duzu, edo izugarrizko astakeriak egin ditzakezu egungo patroiaren arabera epaitzen badituzu. Objektibotasuna izan dut ardatz, horrexegatik, nire lanetan, pertsonalki ezkerra eskuina baino gehiago interesatzen zaidala ezkutatu gabe inoiz. Beti bereizi izan dut obra pertsonarengandik, denongan dagoelako aingeru bat eta deabru bat.

Gernika koadroaren 80. urteurrena da. Ez al da testuingurutik ateratako ikono bihurtu?

Ikono guztiak bezala, denetarako baliatzen dute, baina Gernika-n dagoena, errepresentazio aldetik, gerraren bortxaren kontrako deia da. Hori ulertzen dela uste dut.

Gustuko al duzu?

Azkar egina da, afixa bat edodurduzatzeko zerbait egiten den bezala, eta durduzatzen duela uste dut. Picasso gustatzen zait. Obra handi bat iruditzen zait, eta interesatzen zait zuri-beltzean egina egotea, eta bortxa eta eten latz hori agertzea. Hori, izenburuarekin, osatu egiten da. Garbi geratzen da, Gernikako bonbardaketa zehatz agertzen ez badu ere.

Abangoardiek bokazio kolektiboa zeukaten. Beste muturrean al gaude egun?

Abangoardiek beti bilatu dute taldetasuna elkar laguntzeko eta babesteko, baina abangoardia horiekiko sinesgaitz ere sentitu izan gara inoiz, beren dogmatismoagatik, militantzia horren barruan gauza asko baztertu izan direlako. Emakume artistak, esaterako, bigarren planoan geratu ziren.

Emakume artistak ikasgaia sortu zenuen EHUn.

Bai. Ikasgai horrek Errenazimentu garaitik aro garaikidera bitarteko emakume artistak zituen ardatz. Lan dezente eskatu zidan. Ikasgai horrekin hasi nintzenean, ez zegoen ia argitalpenik emakumeon lanen inguruan. Feminista estatubatuarrak gai hori lantzen hasiak ziren 1970eko hamarkadan, eta eskerrak horri. Frantsesetik itzuli behar izan nituen haien lanak, ez nekielako ingelesez. Ni bezalako emakume batentzat, eguneroko neure kontraesanekin, ezinbestekoa izan da beren kontraesanetatik balioa ateratzen asmatu duten emakume artistak aztertzea. Eta ezinbestekoa da artista izan nahi duten emakumeentzat ere. Ikasle emakumeek, hain zuzen ere, itzulpenak egin zituzten ikasgai programarako. Niretzat, esperientzia bitala izan zen.

Artista asko pasatu dira EHUko Arte Ederren Fakultatean zure gelatik.

Fakultatean arte biziarekin egin ahal izan nuen topo, bai. Hori zen gaztetatik benetan amets nuena. Eta artista interesgarri dezente ezagutzeko grazia izan dut.

Ogibide izan nahi zenukeen arte horretan eragin duzu, beraz, nolabait esatearren.

Arrastoren bat utziko nuela pentsatzen dut, bai, baina artistak beretik ateratzen du. Artista jaio egiten da lehenik; eta, baldintza onak aurkitzen eta baliatzen baditu, egin egiten da gero. Aldeko giroak bultzada ematen dizu, baina konplizitate eza irentzailea da. Artista izatea gogorra da. Oso idealizatuta dago. Oso zaila da onespena lortzea. Oro har da gogorra, baina emakumeek zailtasun erantsia daukate.