Duela 2.100 urteko sarraski bat

Hemen sarraski bat gertatu zen: Erromako soldaduek herri bat txikitu eta bertako herritarrak akabatu zituzten, Kinto Sertoriok hala aginduta. Hemen errukirik gabe hil zuten adin guztietako jendea; lantzaz, ezpataz eta habailacloseEskuaz birarazten den larruzko uhala, harriak jaurtitzeko arma gisa erabiltzen dena.
z akabatu, eta su eman zieten etxeei. Hemen, Viana eta Logroño artean, orain Nafarroa eta Errioxa arteko muga dagoen leku honetan bertan. Hemen, orain La Custodia deitzen zaion eremu honetan, non Uara baitzegoen: Ebroko ibarreko beroicloseErromatarren aurreko herria iberiar penintsulan.
en herririk garrantzitsuenetako bat, Sertoriok errauts, hondakin eta gorputegi bilakatu zuena duela 2.100 urte.

2.000 urtez labore lurrak izan dira, eta aztarnategia ez dago lur azaletik oso sakon. Urteetan «lapurreta handia» izan da inguru horretan, aztarnategia ikertzen ari den Javier Armendariz Martija Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakaslearen esanetan, eta material arkeologiko ugari galdu da. «La Custodian esku hartu behar zen aspaldi. Ni horregatik hasi nintzen hor lanean, nola zegoen ikusita. Gauza asko suntsitu dira, baina oraindik ere merezi du lanean jarraitzea».

«La Custodian esku hartu behar zen aspaldi. Ni horregatik hasi nintzen hor lanean, nola zegoen ikusita. Gauza asko suntsitu dira, baina oraindik ere merezi du lanean jarraitzea».

Javier Armendariz Martija (Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakaslea)

2018an hasi ziren indusketacloseAntzinako hondakinak edo tresnak lurpetik ateratzea.
k egiten; bost katacloseLeku jakin bat zulatzea lagin bat lortzeko.
egin dituzte harrezkero, baina herria zenaren %0,2 besterik ez dute induskatu. «Esfortzua handia da, asko kostatzen da. Baina horrela egin behar dira gauzak, poliki-poliki», azaldu du Armendarizek: «Niretzat funtsezkoa da horrela lan egitea, eta, batez ere, ondarea zaintzeko neurriak hartzea. Eremua pribatua da, gainera, eta oso zaila da hor lan egitea».

Zeltiberiarren gerren ondorioak

Erromako lehen tropak duela 2.300 urte inguru ailegatu ziren Ebroren ibarrera, eta zeltiberiarcloseIberiar penintsulako erdialdean bizi izan zen herri zeltakoa.
ren kontrako lehen gerra hasi zen. Guda hori bukatu ostean, Ebro inguruko herriak berrantolatu zituen Erromak, eta, Armendarizek azaldu duenez, horrek eragina izan zuen orain Nafarroako Erribera eta erdialdea diren horretan ere. «La Custodian, Turbilen, Arrosian… gailurrean zeuden herri indigenen oppida-k, kastroak; gerra zeltiberiarraren ondoren, mendiak utzi, eta beherago kokatu ziren herri horiek».

Urte gutxian garatu zen Uara, eta azkar suntsitu. Erromako inperioaren lehen soldaduak iritsi aurretik, triangelu formako herri bat bazen La Custodiako eremu horretan, Ebrotik hiru kilometro eskasera, Brontze Aroaren bukaeratik edo Burdin Aroaren hasieratik —duela 2.600 urte inguru—. Erromak Ebroko ibarra okupatu zuenean handitu zen Uara, azkar eta asko, duela 2.300 urte inguru. Suntsitu zutenean hamabost hektarea inguruko eremua zuen —Iruñeko Ziutadelaren erdia, gutxi gorabehera—, Longar eta Perizuelas ibaien artean.

Kristo aurreko 82. urte inguruan, Sertorio altxatu egin zen Erromako Senatuaren kontra. «Hamar urte inguru iraun zuen gerrak. Eta urte horietan suak erreta bukatu zuten herri indigena guztiek edo gehienek, alde batek edo besteak suntsituta. Uaran badakigu Sertorio izan zela erasotzailea, Tito Livio historialari erromatarrak hala idatzi zuelako».

Irulegiko herrixka ere (Aranguren, Nafarroa) garai berean suntsitu zuten, Sertorio eta Erromako Senatuaren arteko gerretan. Antzekotasun gehiago ere badituzte bi herrixkek. Bietan ikusten da Mediterraneo aldeko eragina, Erromarekin zituzten erlazioen seinale. Bietan agertu dira garai hartako tokiko txanponak, bertako herriek irarriakcloseGrabatuak.
. Biek bukatu zuten suak erreta. Eta biek errauspean bukatu zutelako bilakatu dira informazio iturri garrantzitsu, materialak hobeto kontserbatu direlako horren eraginez. Baina Irulegin baskoiak bizi ziren, eta Uaran, berriz, beroiak, zeltiberiarren taldeko herri bat.

Irulegin baskoiak bizi ziren, eta Uaran, berriz, beroiak, zeltiberiarren taldeko herri bat.

Sei urteko ikerketen emaitzak

• Hirigintza

Georradarrarekin landutako irudiei esker ezagutzen dute Uararen eremua eta egitura. Irudi horietan ikusten da «hirigintza oso ordenatua» zuela herriak: gutxienez zazpi kale nagusi zituen —lau metro zabal zirenak—, iparretik hegora orientatucloseNorabide jakin batekiko jokatu.
ak, eta horiek zeharka ebakitzen zituzten kale estuago batzuk —2,5 metro zabal zirenak—, mendebaldetik ekialdera orientatuak; maldan zeuden zeharkako kale horiek, kale nagusira euri urak bideratzeko. Herri osoa harresi batek inguratzen zuen, bestalde.

• Kaleak eta harpausoak

Kale nagusiek harrizko lauzcloseHarri aski handia, mehea eta laua.
ez estalia zuten zorua, eta espaloiak bi aldeetan. EstolderiacloseHiri bateko hondakinak bideratzeko azpiegitura.
rik ez zuten, eta kalean pilatzen zen euri ura; hortaz, espaloiak lurretik 40 zentimetro gorago zeuden, eta, espaloitik espaloira pasatzeko, harpausocloseLokatza edo ura dagoen tokiak igarotzeko ezartzen diren harriak.
ak zituzten kalearen erdian. Oinak lehor ibiltzeko balio zuten, baina gurdiak kaletik igarotzeko adinako tarteak uzten zituzten. Etxeen teilatuak ere espaloiaren pareraino iristen ziren, euri ura kalera eror zedin.

• Etxeak

Etxeen ateek kale nagusietako espaloietara ematen zuten, eta estalpea zuten atarian, beraz. Etxeen oinak errektangularrak ziren, sei bat metro zabal eta hamar-hamabi bat metro luze izaten zituzten batez beste. Hortaz, 60-70 metro koadro inguruko bizilekuak ziren. Harrizko zorua zuten, eta paretak adobecloseBuztinez edo lasto xehatuz eginiko orea, adreilu forma eman eta paretak egiteko erabiltzen dena.
z altxatzen zituzten, harrizko zokaloen gainean. Egurrezko soliboak jartzen zituzten teilatuak egiteko, eta begetalez estaltzen. Etxe gehienak halakoak ziren, baina eremu batean «etxe aristokratikoagoak, handiagoak» topatu dituzte, Mediterraneo aldeko estiloa imitatzen dutenak, eta horrek adierazten du Erromaren eragina handia zela Uaran, Armendarizen hitzetan. Ez da harritzekoa, beste herri askotan ere ikusi dutelako hori; baita Irulegiko Burdin Aroko herrixkan ere.

• Inportazioko produktuak

2023ko udako indusketan anforacloseBuztinezko ontzi luze eta estua.
bat topatu dute Irulegin, eta gogoan hartu du hori Armendarizek: «Irulegin aurkitu dituzten produktu batzuk ere oso erromatarrak dira. Normala da. Goragoko gizarte batekin topo egitean, eliteak busti egiten dira, eta ohitura horiek, edalontziak, ardoa… nahi dituzte beraientzat ere». La Custodian ere topatu dituzte inportazioko closeAtzerriko salgaiak.
produktuakcloseAtzerriko salgaiak.
, Erromarekin lotura zutenak; zeramika campaniarra, esaterako, Italiatik ekarria.

• Sarraskia

Herriaren iparraldetik sartu ziren Sertorioren soldaduak, eta parean topatu zituzten pertsona guztiak hil zituzten, baita umeak ere. «Ateratzen ari garen irudiak danteskocloseIkaragarri, izugarri.
ak dira», azaldu du Armendarizek. Guztira, hamasei gorpu aurkitu dituzte. Denak bortizki hil zituzten, eta gorpuak kalean bertan gelditu ziren bezala aurkitu dituzte; ezpaten edota habailen zauriak dituzte guztiek. Etxe erraustuen hondakinak erori zitzaizkien gainera. Uste dute animaliek jan zituztela gorpuak, putreek esaterako, gorpuzki asko hondatuta daude eta.

Ireki dituzten lur eremu guztietan agertu dira suntsiketaren eta errautsen arrastoak. «Berresten ari gara Sertorioren eraso militarra masiboa eta orokorra izan zela, eta herritarrak sarraskitu egin zituztela. Oso-oso bortitza izan zen. Agertu diren gorpu guztiek eraso bortitzak jasan zituzten». Arma mordoxka bat ere topatu dituzte: bai erromatarren pilum-ak, bai eta bertakoek defenditzeko erabilitako armak, lantza puntak, esaterako. Labanen ahoacloseTresna ebakitzaile baten ertz zorrotza.
k eta burdinazko igitai handi bat ere aurkitu dituzte.

Arma mordoxka bat ere topatu dituzte: bai erromatarren pilum-ak, bai eta bertakoek defenditzeko erabilitako armak, lantza puntak, esaterako.

• Habailarien jaurtigaiak

Arkeologia militarraren ikuspegitik oso garrantzitsua den aurkikuntza bat ere egin dute La Custodian. «Izugarria da horrelako zerbait aurkitzea». Erromako soldadu batek galdu zituen habailarekin jaurtitzeko dozenaka jaurtigai, berunclosePlomu.
ezkoak, eta Uarako kaleetako batean agertu dira horiek. Handik metro batzuetara, halako jaurtigaiekin zauritutako gorpuak topatu dituzte, berriz. «Asko teorizatu izan da jaurtigai horiei buruz, baina ikusten da tipo eta tamaina askotako jaurtigaiak erabiltzen zituztela. Berunaren isotopocloseAtomo zenbaki bera izanik, atomo masa desberdina duten elementuetako bakoitza.
ak ikertuta, ikusi dugu Salamancan, Extremaduran, Portugalen… egindakoak direla jaurtigai horiek, batzuk Aizkorrikoak ere bai, nahastuta daude. Ikerketa ildo interesgarri bat irekitzen da hor ere, Erromako armada globalizazioa izan zelako».

«Ikerketa ildo interesgarri bat irekitzen da hor [habailarien jaurigaiekin], Erromako armada globalizazioa izan zelako».

Javier Armendariz Martija (Nafarroako Unibertsitate Publikoko irakaslea)

• Teserak

TrepetacloseTramankulua, tresna.
bereziak dira teserak. Zeltiberiarren herrietan aurkitu izan dituzte. Elkarrengana lotzen diren bi pieza izaten ditu tesera bakoitzak, eta adierazten dute bi pertsonaren edo bi herriren arteko nolabaiteko tratu, hitzarmen edo senidetzeren bat. Ez da ezagutzen haien esanahi eta erabilera zehatza, baina tesera gehienak banaka agertu izan dira. Orain arte 55 eta 60 pieza artean topatu dituzte Iberiako penintsulan, eta horietatik bederatzi agertu dira La Custodian. Esanguratsua iruditzen zaio Armendarizi, baina ez du zertan harritzekoa izan: pasabide naturala izan zen Uara.

Orain arte 55 eta 60 pieza artean topatu dituzte Iberiako penintsulan, eta horietatik bederatzi agertu dira La Custodian.

Tesera horiek brontzezkoak dira, eta forma geometrikoak edo animalia itxura izaten dute—ahari buru bat da topatu duten azkenetakoa—, eta testu laburren bat agertzen da normalean. Uarako teserak hizkuntza zeltiberiarrean idatziak daude, eta grafiacloseHots bat edo hitz bat adierazten duen ikurra.
iberikoa erabilita: «Ez dago latinaren arrastorik».

• Eguneko tresnak

Eguneroko bizitzako tresna asko ere agertu dira indusketetan: gerriko baten belarri bat, arropak lotzeko fibulacloseMetalezko kateorratza.
k, zeramikazko ontziak, edalontziak, jokoren baterako balio zuela uste den dama-taula gisako bat harlauza batean markatua, fitxak, eskuko errotak...

• Txanponak

Burdin Aroko aztarnategietan ohikoa denez, txanponak ere agertu dira, duela 2.300 urte Uarak txanponak irarri zituelako. «Sertorioren gerrak arte, autonomia eduki zuen [herrixkak]. Izan ere, txanpona da subiranotasuncloseInoren mendeko ez dena.
eta identitate zeinu nagusietako bat», Armendarizen hitzetan. Batez ere, Erromari zergak ordaintzeko erabiltzen zituztela uste da.

• Fundizio molde bat

Herrixkaren harresitik gertu, fundizio molde bat aurkitu dute. Ez da ohikoa halako piezak agertzea, «sorpresa bat» izan da. Etxe edo biltegi batean topatu dute, eta orein adar moztu mordo bat ere topatu dituzte leku berean. «GiderrakcloseKirtenak.
egiteko erabiltzen zituzten orein adarrak, gogorrak direlako», labanentzat adibidez. La Hoyan ikusi zenez, babes funtzio sinboliko bat ere bazuten, ordea.